тақырып: Ғылыми психологияның пайда болуы

1. 
   жалпы методологиялық және жалпы философиялық;
   
2. 
   метологиялық білім;
   
3. 
   нақты методологиялық немесе нақты теоретикалық тағылымдар;
   

Педогогиканың қазіргі уақытта кең өріс жайған екі тәсілі бар: Субъективті-объективті, мінез құлықтық автолитарлық, педоггика және субъекті қазіргі гуманитарлық педогогикаға сай. Қазіргі кезде субъекті тәсіл бала объект болып қарастырылады. Бала мұғалім үшін таза тақта сияқты. Оған қажетті білім, моральді нормалар, өзін-өзі ұстау ережелері т.б. Осыған орай оқушы индивидуалды тұлға ретінде қарастырылмайды. Бұл жұмыстар әрбір баламен бір деңгейде өткізілуі тиіс. Бірақ, субъективті қарастыру бала үшін индивидуалды бәрімен тең активті ұжымның бір мүшесі болып саналады. Методологиялық позиция теориялық позицияны айқындайды. «Педогога-психолога» психология және педогика негізі теориялық тараптар бар. әдеттегідей маман өзі үшін екі-үш тиімді тәсіл іздейді. Тәсілді таңдаған кезде белгілі бір ситуацияға байланысты және балалардың санына қатысты қамтиды.

Тәсілдер «Педогога-психолога» екіге бөлуге болады: 1) иследовательский; 2) консультативті осының біреуі классификациялық психологиялық тәсілдер зерттеуінде болған ғалым Г. Пирьов. Ол мынандай тәсілдерді айқындады.

Педагог-психологтың оқыту және тәрбиелеу процесстерінде негізгі әдістерді қалай дұрыс қолдана алу шеберлігі. Әр әдіс- тәсілдің өзіндік ерекшеліктері мен жетістіктерің көрстеу. Негізгі әдістерге бақылау, сұрау, сұқбаттасу, психодиагностика тестары, тәжірибе, тәрбиелеу дидактикалық әдістеріне жекелей тоқталу. Методологиялық позиция туралы түсінік. Психологиялық әдістер. Психологиялық кеңсе беру әдісі. Дарынды оқушылармен олардың қиыншылықтарына психологиялық көмек. Қиын балалардың іс-әрекеттері.

Педагог-психолог жаттығулардың әдістерін де игеруі керек. Тіпті тренинг психологиялық әдіс бола тұра, оның өзі де жаттығудың бір түрі. Жаттығу – ол бірнеше рет қайталанатын және соның барысында қабілеттер мен икемділіктер қалыптасатын іс-әрекет.

Жаттығуларды тиімді қолдану үшін оған қойылатын педагогикалық талаптарды сақтаған жөн: жаттығуды түрлендіріп отыру, орындалып жатқан іс әрекетке байланысты оқушылардың қызығушылықтарын арттыру, т.б.

Жұмысы жемісті болу үшін педагог-психолог әртүрлі әдістерді игеруі қажет және соның ішінде өзіне ең қолайлы, нәтижелілерін анықтап, таңдап алып, сол әдістерге сүйене отырып өзінің жеке іс-әрекеттік стильін қалыптастыруы қажет.
6 тақырып: Психология мектебі және бағыты.

“Педагогика-психология” мамандығының жалпы мінездемесі. Педагог-психологтың басты мақсаттары: оқытушылық, ғылыми-методикалық әдіс, әлеуметті - педагогикалық, тәрбиелік, мәдени ағартушылық және меңгерушілік болады.

Коррекциялы – дамушы қызметі – Коррекция қазақ тілінен латын тіліне аударғанда – “өзгешелік, жөндеу” деген мағынаны білдіреді. Ал “даму” – ол жаңа көтеріліп жатқан сатымен жүру. Мысалы: оңайдан қиынға көшу, төменгі сатыдан жоғарыға көшуді айтамыз.

Коррекциялық дамушы қызметтермен жұмыс істеу үшін, ең алдымен даму диагностикасын, білім деңгейін, дағдыларын, жеке адам тұлғасын білу қажет. Оның жұмысында, ол өзіне бағыт бағдар болып саналмайды, керсінше эффекті ұжымдық жұмыс амалы болып табылады.

Коррекциялық дамушы мұғалім педагогтың қызметі: білім беру, жаттықтыру немесе консультация арқылы өткізу керек. Білім беру туралы нарықтық “оқытушылық және мәдени-ағартушылық қызметі” бөлімінде жазылған. Жаттықтырушы амал- нарықты немесе белгілі бір дағды немесе шеберлігін: арақатынаса алу. Мысалы: тіл табыса алу, профессионалды қасиеттердің жақсы дамуы үшін.

Консультация беру – педагог-психологтың мәдени түрде оқушымен, оның ата-анасымен, немесе топпен тіл табыса алуы.

Консультациялар – жеке немесе топтық болады. Педагог-психолог консультация негізінде мынадай сұрақтарға жауап беруге көмек береді – сабақтағы жаман үлгерімі, баланың мінез- құлқы, қарым-қатынасы туралы, бала бойында оқуға деген құштарлық қызығу, мұғалімдердің шеберлігін арттыру, шеберліктерін дамыту, 11-ші сынып оқушыларына мамандық таңдауына көмек көрсету, отбасындағы қарым-қатынасты жақсарту.

Дубровинаның мәліметтері бойынша, педагог-психологтар жиі: Мектеп администрациясына мұғалімдерге, оқушыларға (сабақ үлгеріміне байланысты) ата-аналарға (бала тәрбиесі жөнінде), жеке топтарға (өзін-өзі тәрбиелеу жөнінде) консультация береді.

Консультация беру – жеке өзі бөлек сапа болып тек ХХ ғасырдың 50 жылдары бөлінген. Бұл уақытқа дейін ол психотерапияның сапасы болған.

Психотерапиядан басқа ол білім берумен байланысты. Консультация педагог-психолог сау адаммен қарым-қатынасады, сол кеде ол адамның активтіленуіне, адамның мүмкіндігіне негіз салады. Адамның дамуы тек қана оған білім берумен шектелмейді, консультантпен жақсы қарым –қатынас тудырды, соның арқасында адам өздігінен дамиды.

Консультация алатын адаммен жақсы қарым-қатынас туғызу. Осы кезде адам маңызды мәселелерді қозғамайды, және адам қаншалықты осының бәрін ашылып айтатын болса, осыған байланысты қорытынды шығарады. Ал бала ашық білу үшін, ол маманға сенуі керек, сондықтан ара-қатынас бұл жұмыста өте маңызды. Консультацияның баламен (үлкен адаммен) жақсы қарым-қатынаста болу себебі бар. Педагог-психологтың кәсіби іс-әрекетін дамыту және түзету жолдарын анықтау. Кәсіби іс-әрекет жетістігін арттыруды, ғылыми негізделген бағытпен жүргізу. Коррекционды-дамыту іс-әрекеті. Оқытушы мәдини ортаны қалыптастырушы. Ғылыми-әдістемелік іс-әрекеті. Әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекеті. Басқару іс-әрекеті. Білім беру процессінің психологиялық қамтылуы.
7 тақырып: Қазақстан Республикасындағы психология ғылымының дамуы.

Қазіргі кезде біздің республикада өзекті психологиялық мәселелерді анықтауға деген қажеттілік, қызығушылық өсу үстінде. Ғылыми зерттеулер шыға бастады, психологиялық білімдерді насихаттау кеңейе түсті, бірнеше ғылыми-теоретикалық конференциялар өтті (1990, 1994, 1996, 1998 жж.) монографиялар, оқу пособиялары, оқулықтар басылымдары шыға бастады. Әдістемелік  өңдеулер биографиялық көрсеткіштер терминологиялық сөздіктер пайда болды. «Ұлттықбілім беру мен тәрбиелеу» атты Алматы облыстық ассоциациясына кірісті психологтардың іс-әрекеттері белсенді болу да.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де этнопсихология және этнопедагогика орталығы қайтадан жұмыс істеуде. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында ғылыми және практикалық іс-әрекетпен айналысатын психологтардың саны 300-ден асты. Оның 30-дан астамы кандидат, 5-уі ғылым докторлары.

Біздің ойымызша, Қазақстандағы психология ғылымының мәселелерінің бірі осы үлкен аймақтың экологиялық, демографиялық,  этнопсихологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, осы білімнің теоретикалық, методологиялық негіздірен құру. Себебі Батыста жүргізілген психологиялық зерттеулердің негіздеріне сүйенген әдістер теріс нәтижеге әкелуі мүмкін. Психология саласындағы басты бағыттардың бірі біздің ойымызша этикалық жеке адамның құрылуы мен дамуының жолдарын зерттеу, психиканың туғаннан кәрі шаққа дейінгі дамуының жоғарғы рухани адамгершілік жүйесіне тәрбиеленуінің, Қазақстандық патриотизм сезімінің құрылу механизмдерінің заңдылықтарын ашу. Сонымен қатар нарықтық қатынасқа, коммерциялық саудаға өту жағдайындағы жеке адамның психологиялық жаңа құрылымдарының қалыптасу механизмдерін, экономикалық реформалардың аспектілерін зерттеу маңызды болып табылады.

Көп ұлтты Қазақстан этнопсихологиялық зерттеулердің алып орталығы болуы керек.  Бүгінгі таңда экологиялық кризистен шығудың тиімді жолдарын іздеу өзекті болуда. Бұл жерде экологиялық жүріс-тұрыстың мотивациясын зерттеу қоршаған ортаға тигізген кері әсерінің себептерін анықтау үшін адамдардың іс-әрекетін анықтау. Арал теңізінің , Семей ядролық полигандағы экологиялық кризистің психологиялық зардаптарын (психологиялық денсаулық бұзылуы, суицид феномені, т.б.) зерттеу.

Ғасырлар бойы көшіп – қонып жүрген  халық өзі өмір сүрген ортаның   әлеуметтік–экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен тарихына, табиғатына   орайлас жас  буынға тәлім – тәрбие берудің айрықша талап тілектерін    дүниеге әкелді.  Мәселен,  бұлар жас адамның  жұртқа    танымал     моральдық   – психологиялық  нормасын «сегіз  қырлы,   бір   сырлы»   делінетін   қанатты   нақыл сөздермен   қисындады. Осынау   аталы   сөздің  мән– мағынасы   мыналар еді: көшпелі   мал шаруашылығын жете игеру; еңбек   сүйгіштікпен қиыншылыққа   төзе   білу;   ел  намысын  қорғау; жаудан беті  қайтпау; ата тегін  жадында сақтау; сөз   асылын     қастерлеу; тапқырлық   пен  алғырлық,  ат  құлағында   ойнау;   ата   салтын    бұзбау. Көшпелі өмір тіршілігі    қара    күшке мығым,  қиыншылыққа төзімді,    құбылмалы    табиғат    жағдайына тез    икемделгіш     болумен бірге,   жан  –   жүйесі жағынан да  жан–жақты жетілген, кемел адамдарды    қалыптастырды.  

Психология ғылымына тікелей қатысты болғанымен, адамның жан дүниесі жөніндегі пайымдаулар мен ой – пікірлер Қазақстанда өте ерте кездерден бастау алып, XV-XIX ғасырлардағы қазақ халқы ғұламаларының , ағартушы-демократтарының туындыларында айтарлықтай көрініс берді. Ал одан бұрынғы дәуірлерде ақын-жыраулардың өлең-толғауларында,билердің шешендік сөздері мен халықтық нақылдарда, ел намысын найзаның ұшымен, білектің күшімен қорғаған батырлардың отаншылдық істерінде адам жан дүниесінің жұмбақтарына терең бойлап, болашақ ұрпаққа тағылым берердей мол рухани қазына жатқандығы қазіргі кезде әр тарауы зерттеліп, белгілі жүйеге келтірілуде.

Аса көрнекті ғалым Шоқан Уәлиханов шығармаларында халықтың рухы , оның таным-наным түсініктерімен тығыз ұштастырылады.Ыбырай Алтынсарин еңбектері этникалық және балалар психологиясының қыр-сырына толы деуге болады. Сондай-ақ, Абай туындылары да туған халқының жан дүниесіне тән қарапайым сезімнен бастап кемеңгерлік ақыл-ой шыңына дейінгі мәселелерді егжей-тегжейлі қамтиды. Ал Сұлтанмахмұт Торайғыров жан мен тән ылғи да бірлікте, байланысты болады деген орынды сөз қалдырып, «Дене азыққа тоюдан жан ержетер, жан ержетіп, дүниенің сырын табар» дейді. Ол адамның тәнімен бірге оның жанын да, өмір де жоқ, яғни бір сөзбен айтқанда, тәннен бөлінген жанда еш уақытта өмір болмайды деген реалистік қорытынды жасады. Осы бағыттағы психологияялық ой-толғаулар мен пайымдау-түсініктер Шәкәрім Құдайбердіұлы мен өзге де ағартушы-демократтарда, ақын- жырауларда көп кездеседі.

Кеңестік кезеңде де Қазақстандағы психология ғылымының өрісі кеңейіп, оның аясы халыққа білім беру, тәлім-тәрбие істерінің мақсат-міндеттерімен сабақтасты. Жүсіпбек Аймауытовтың «Психология» оқулығы мен «Жан жүйесі және өнет таңдау» деген туындысы – психология пәні бойынша таза ана тілімізде жазылған бірден-бір алғашқы еңбек. 1920 – 1930 жылдары Ахмет Байтұрсынов ,Мағжан Жұмабаев , Міржақып Дулатовтардың оқу-ағарту, тәлім-тәрбие істерімен өзара ұштастырылған ұлттық сипаттағы психологиялық ой-пікірге толы терең мәнді еңбектер жазғаны мәлім. Сонымен қатар, С.Балаубаев, Е.Тәжібаев, М.Мұқанов, А.Темірбеков, Ә.Ситдықов, Е.Суфиев тәрізді психолог мамандарының ғылыми зерттеулер жүргізген мәселелері, тақырыптары сан алуан. Қорыта айтқанда, Қазақстандағы психология ғылыми зерттеулер жүргізген мәселелері, тақырыптары салаларға тарамдалып, қанатын кеңінен жайып өркендеп келе жатқан ғылыми пәндер қатарына жатады.

8 тақырып: Қазіргі Қазақстан психологиясының және этнопсихологиясының дамуы.
Бүгінгі халық ұстанатын тәлім-тәрбиелік нормаларды жан жүйесі тұрғысынан баяндау – барлық адамзатқа ортақ халықтық психологияның зерттеу нысанасы болып табылады.

Мұнда ғасырлар бойы сұрыптала жинақталып, жүйеге түскен ұлттық дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып, ұрпақтан-ұрпаққа біртіндеп жалғасатын адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық, еңбек, дене т.б. тәрбие түрлеріне қатысты таптаурынды нормалар мен принциптер, яғни белгілі бір этностың мінез-құлқы, іс-әрекетінің ішкі астарлары сөз болады. Халықтық психолгия – психика мен мінез-құлықтың қанға «сіңген» тез өзгеріп, не жоғалып кетпейтін ұлттық бітісі, мезгіл мөлшерімен алғанда ұзақ дәуірдің жемісі. Халықтық психология – адамдардың қоғамдық және жеке тәжірибесінен, өмірдегі пайымдауларынан туындайтын қарапайым психолгиялық білімдерінің жүйесі. Бұл – адам мінез-құлқының көптеген жақтарын қамтып, белгілі этностың өзіне тән психикасы жөнінде біршама мәнді мағлұматтар беретін ілім – білімдердің жүйесі. Әйтсе де, бұлар арнайы ғылыми жүйеге негізделмегендіктен, жеке тұлғамен этнос психолгиясын ажыратуға жөнді қарай бермейді. Мұндай жағдайда біз тек ғылыми психологияның деректеріне ғана сүйенеміз. Халықтық психологияның теориялық мәселелерін зерттеумен этнографиямен астарласа дамыған этнопсихология атты ғылыми саласы шұғылданады.

Этнопсихология – әрбір халықтың рухани әрекетін (миф, фольклор, тіл, дәстүр, салт, әдет-ғұрып, діл, дін, т.б.), жемісін сол халықтың психологиясын, сана-сезімін көрсететін негізгі өлшемдер деп есептейді. Этнопсихология жеке ғылым ретінде ХІХ ғасырдың орта шенінінде Ресейде, кейінірек батыс Еуропа елдерінде (Лацарус, Штейнталь, Вундт, т.б.) пайда болды. Қазақ топырағында бұл мәселемен көбірек айналысқан Шоқан Уәлиханов еді. Оның еңбектерінде «халық рухы» дейтін ұғым жиі кездеседі. Мұны «халықтық психология» ұғымының синонимі деуге болады. Бұдан біртуар ғұлама – ғалымның еуропалық этнопсихологтардың еңбектерінен біршама хабардар болғаны байқалады. Этнопсихология зерттейтін проблемалар (этностереотип, этноцентризм, ұлттық тұрпат, халық рухы, ұлттық намыс, ұлттық сана, дәстүр, салт, т.б.) сан алуан.

Қазақтың ұлттық мінез-бітістері, олардың кейбір ерекшеліктері

Бұл – өте күрделі, әлде де толық зерттеліп, шешімін таппай келе жатқан мәселе. Осы жайтты жақсы аңғарған Н.Назарбаев былай дейді: «Менің ойымша, қазақтардың қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние».

Ғасырлар бойы көшіп-қонып жүрген халық өзі өмір сүрген ортаның әлеуметтік-экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен тарихына, табиғатына орайлас жас буынға тәлім-тәрбие берудің айрықша талап-тілектерін дүниеге әкелді. Мәселен, бұлар жас адамның жұртқа танымал моральдық-психологиялық нормасын «сегіз қырлы, бір сырлы» делінетін қанатты нақыл сөздермен қисындады. Осынау аталы сөздің мән-мағынасы мыналар еді: көшпелі мал шаруашылығын жете игеру; еңбек сүйгіштікпен қиыншылыққа төзе білу; ел намысын қорғау; жаудан беті қайтпау; ата-тегін жадында сақтау; сөз асылын қастерлеу; тапқырлық пен алғырлық, ат құлағында ойнау; ата салтын бұзбау (жасы үлкенді сыйлау, құдайы қонақтың меселін қайтармау, көрші хақын жемеу, т.б.).

Көшпелі өмір тіршілігі қара күшке мығым, қиыншылыққа төзімді, құбылмалы табиғат жағдайына тез икемделгіш болумен бірге, жан-жүйесі жағынан да жан-жақты жетілген кемел адамдарды қалыптастырады. Үйде де, түзде де бала ес білгеннен бастап із кесіп, жол қарап, жұлдыз санап өсті. Олардың көзі қырағы, құлағы сақ, қияндағыны шалатын болды. Аң аулап, мал бағып, күнделікті күйбең тіршілікпен жүрсе де жас өскін ақынның сөзін, жыраудың жырын, әншінің әні мен әуенін қалт жібермей тыңдап, ел аузындағы ұғымды мақал мен мәтелді, ертек пен жұмбақты, терме мен шежірені жадында сақтап, халық даналығын өзіне рухани азық етіп отырды. Әрдайым көшіп-қонуға дайын отырған қазақтар үшін аң-құс аулау, мал күзету, жау түсіру – тұрмыстың дағдылы машығына айналды. Әрбір көшенді әрі жауынгер, әрі малшы, әрі жауынгер болып табылатын кейіннен мақал болып кеткен «Өнерді үйрен де, жирен», «Жігітке жетпіс өнер де аз», «Шебердің қолы ортақ», «Жауда жүрсе ат ойнатқан батырым» сияқты бес аспап адамның психологиясы жайлы қанатты сөздер біздің заманымызға дейін жетті. Көшпелі қауым бірін-бірі жақсы білді, әр адамның қадыр-қасиеті, оның жасына, жол-жоралғысына, әлеуметтік ортадан алатын орнына қарай белгіленіп отырды. Мұндай қауымдастық адамаралық қатынастарды қаршадайынан көріп өскен бала да өсе, ер жете келе ортақ мүдделілікті, көзқарас сәйкестігін, кісілік белгісін түсініп, жеке бастың өзіне бұра тартуына мүмкіндік бермеді. Психологиялық тұрғыдан «бірауызды» болып қауымдасқан жандар үнемі өздерінің рулық одағына етене сіңіскен салттар мен дәстүрлерді ұстанды. Осыған орай көшпелі тұрмыс тәліміне лайықталған бата беру, ант ішіп ақталу, айтысқа, дау-дамайға төрелік айту сияқты этностық таптаурындар (стереотип) кең өріс алды. Әрине осы топтық санамен бірге әркімнің жеке басының әлеуметтік және биосфералық факторларға орайлас жеке-дара, жас, жыныс ерекшеліктерінің де болатындығы еске алынды. Мәселен, көшпелі халық қыз баланы ерекше қадырлеп, қастерлеп, әлпештеді. Оны әдемілік пен әдептіліктің, сұлулық пен іңкәрліліктің символы деп, ал мінезі жайсаң, әдепті жігітті «қыз мінезді жігіт екен» дейтін болды.

Қоғам өмірінде қазіргі кезде жүріп жатқан терең саяси-экономикалық өзгерістер халқымыздың баға жетпес рухани байлықтары: тілі мен ділі, діні мен тарихы, өнері мен әдебиеті, табиғи ортасы, күн көрісі мен шаруашылығына (қолөнері, киім-кешегі, ою-өрнегі, әуез аспаптары, үй жиһазы, т.б .) байланысты небір асылдарды, қысқасы ұлттың бүкіл болмыс-бітімін жаңартып, жаңа мазмұнмен байытуда. Әрине еліміз бен жеріміздің түпкілікті иегері – қазіргі қазақтардың психологиясында осы этносқа ғана тән біртұтас ұлттық ерекшелік бар деп айту өте қиын, өйткені, қазақ этаосының қазіргі бүкіл тыныс-тіршілігінде, отбасындағы әдет-ғұрпы мен салт-дәстүр, жөн-жоралғысы кең байтақ өлкемізді біраздан бері мекен етіп келе жатқан басқа этностар мінездерінің элементтері де көрініс беріп жүр. Десе де бәз біреулер айтып жүргендей, біз жылқы мінезділіктен айырылған, «қой мінезді» момын жуас, намысы жаншылған халық емеспіз.

Жеріміздің ұланғайыр кеңдігімен, мұндағы табиғат сұлулығының әсерінен ғасырлар бойы қалыптасқан дархан, жомарттық адамға деген мейрімділік пен өнерпаздық, қазақ биосферасының өзіндік ерекшелігнен туындаған асқан қонақжайлылық, жойқын соғыс пен қуғын-сүргінге ұшырау салдарынан тірнектеп жинаған рухани мұраны өсер ұрпаққа жеткізу ниетінен қалыптасқан балажандық, үнемі мал шаруашылығымен айналысудан қанымызға сіңген малжандылық, ешуақытта басқа жұрттың жеріне көз алартпаған бейбітшілік саясат, өзі тиген дұшпанның қабырғасын қақсатқан көзсіз батырлық, «мың өліп, мың тірілген» кездердегі керемет шыдамдылық пен барға қанағатшылдық – біздің ұлттық мінезіміздің жоталы бітістері, халқымыздың ұлттық мақтанышы.

Психология ғылымына тікелей қатысты болғанымен, адамның жан дүниесі жөніндегі пайымдаулар мен ой – пікірлер Қазақстанда өте ерте кездерден бастау алып, XV-XIX ғасырлардағы қазақ халқы ғұламаларының , ағартушы-демократтарының туындыларында айтарлықтай көрініс берді. Ал одан бұрынғы дәуірлерде ақын-жыраулардың өлең-толғауларында,билердің шешендік сөздері мен халықтық нақылдарда, ел намысын найзаның ұшымен, білектің күшімен қорғаған батырлардың отаншылдық істерінде адам жан дүниесінің жұмбақтарына терең бойлап, болашақ ұрпаққа тағылым берердей мол рухани қазына жатқандығы қазіргі кезде әр тарауы зерттеліп, белгілі жүйеге келтірілуде.

Аса көрнекті ғалым Шоқан Уәлиханов шығармаларында халықтың рухы , оның таным-наным түсініктерімен тығыз ұштастырылады.Ыбырай Алтынсарин еңбектері этникалық және балалар психологиясының қыр-сырына толы деуге болады. Сондай-ақ, Абай туындылары да туған халқының жан дүниесіне тән қарапайым сезімнен бастап кемеңгерлік ақыл-ой шыңына дейінгі мәселелерді егжей-тегжейлі қамтиды. Ал Сұлтанмахмұт Торайғыров жан мен тән ылғи да бірлікте, байланысты болады деген орынды сөз қалдырып, «Дене азыққа тоюдан жан ержетер, жан ержетіп, дүниенің сырын табар» дейді. Ол адамның тәнімен бірге оның жанын да, өмір де жоқ, яғни бір сөзбен айтқанда, тәннен бөлінген жанда еш уақытта өмір болмайды деген реалистік қорытынды жасады. Осы бағыттағы психологияялық ой-толғаулар мен пайымдау-түсініктер Шәкәрім Құдайбердіұлы мен өзге де ағартушы-демократтарда, ақын- жырауларда көп кездеседі.

Кеңестік кезеңде де Қазақстандағы психология ғылымының өрісі кеңейіп, оның аясы халыққа білім беру, тәлім-тәрбие істерінің мақсат-міндеттерімен сабақтасты. Жүсіпбек Аймауытовтың «Психология» оқулығы мен «Жан жүйесі және өнет таңдау» деген туындысы – психология пәні бойынша таза ана тілімізде жазылған бірден-бір алғашқы еңбек. 1920 – 1930 жылдары Ахмет Байтұрсынов ,Мағжан Жұмабаев , Міржақып Дулатовтардың оқу-ағарту, тәлім-тәрбие істерімен өзара ұштастырылған ұлттық сипаттағы психологиялық ой-пікірге толы терең мәнді еңбектер жазғаны мәлім. Сонымен қатар, С.Балаубаев, Е.Тәжібаев, М.Мұқанов, А.Темірбеков, Ә.Ситдықов, Е.Суфиев тәрізді психолог мамандарының ғылыми зерттеулер жүргізген мәселелері, тақырыптары сан алуан. Қорыта айтқанда, Қазақстандағы психология ғылыми зерттеулер жүргізген мәселелері, тақырыптары салаларға тарамдалып, қанатын кеңінен жайып өркендеп келе жатқан ғылыми пәндер қатарына жатады.

Халыққа білім берудің советтік көрнекті қайраткері А.В.Луначарский қазіргі педагогтардың жеке басына қойылатын жоғары талапқа ерекше көңіл бөле отырып, осы талаптарды жүзеге асыруда мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу ролін атап көрсетеді: «Біз педагогтардың мемлекетіміздегі нағыз бесаспап және нағыз тамаша адам болғаны өте қажет, өйткені ол жас өркендей гүл жарып, шешек атып келе жатқан кішкентай адамдарға шаттық өмір сыйлай білуі тиіс. Педагогтың мәртебелі ісінің өзі, міне, осындай жәнеде ешқандай мамандық адамдарға мұндай талап қоя алмайды. Педагог өзінің адамгершілік мұратты жүзеге асыруы тиіс».

Өзіндегі ең озық адамгершілік қасиетті дамыта білу – мұғалімнің кәсіптік даярлығының іргетасы. Күнделікті кәсіптік қызметінің барысында осы іргетаста мұғалімнің педагогикалық техникасы, оның оқыту және тәрбиелеу жұмыстарындағы іскерлігі мен дағдысы жетіліп, ажарлана түседі.

Адамның күш жігерінің мүмкіндігі ұшан-теңіз екендігі соншалық, тіпті орташа оқитын,жай ғана қабілеті бар студенттің өзі, жеке басын және кәсіптік-педагогикалық қызметтегі талантын жан-жақты өрістете алады. Көрнекті совет педагогы А.С.Макаренко өз шеберлігін жетілдірудегі тәжірибесіне сүйене отырып, былай деп жазғаны тегін емес: «Менің педагогикалық талантым болған емес жәнеде педагогикаға ешбір әуестенбей-ақ кездейсоқ келдім... бірақ мен үйрендім. Мен өз ісімнің шебері болуға тырыстым. Ал әркім-ақ өз ісінің шебері бола алады, ол үшін оған көмектесу керек, ол өзі де жұмыс істеуге ынталы болуы тиіс». Көрнекті педагог бұл сөздерінде өзін тым сыпайы етіп көрсеткен болар. Бірақ бір нәрсе айқын: педагогикалық қабілеттілікті қалыптастыруға болады.

Мұны есте сақтаудың маңызды болатын себебі сол кейбіреулерде фаталистік көзқарас орын алған: мектепті орташа бітіргендер, педагогикалық жоғары оқу орнына түскенде де шамалы студент болады. Келешегі алдында тұрған жастарға мұндай тұжырымның айтылуы, әрине, орынсыз. Негізінде олардың талантының ашылуына – институт коллективінің жұмысы да, жастардың өзін-өзі тәрбиелеуге күш салуы да ықпал ететіні сөзсіз. Мұндайда Альберт Эйнштейннің жас кезін қалай еске түсірмессің, кезінде ол да орташалар, тіпті үлгермеушілер қатарында болған. Альбертке ағасы Якоб: «Оқасы жоқ, Альберт, елдің бәрі профессор болмайды, ал сенен түбінде бір нәрсе шығады»,-деп жұбатқан екен. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.

Мәселе басқада: адамның қабілеттілігі жас кезінде де едәуір ересек кезінде де қалыптасуы және көрінуі мүмкін. Сондықтан да «қабілетсіз адам» деп күні бұрын топшылауға да, өз қабілетіңе шек қоюға да асықпаған жөн.

Өзін-өзі реттеудің дербес мақсатының да маңызы бар. өйткені деннің саулығы, ақылды, сезім мен ерікті жетілдіру ақырында, педогогикалық мамандық қызметіндегі жетістік көп жағдайда адамның өзіне байланысты, көбінесе оның өз қолында . адам өзімен жұмыс істеу нәтижесінде өзін оптимистік үлгіге икемдейді, өз қызметіндегі практикалық жетістікке талпынады, өзінің ақыл-ойы мен эстетикалық қабілетін жан-жақты дамытады және соның нәтижесінде өмірден адамдардың тамаша туындыларынан, өнерден, әдебиеттен, кескіндеме мен музыкадан барынша ләззат алады, әлемнің қызықты құбылыстарына терең бойлайды.

Өзін-өзі реттеу жолымен әр адам үздік жетістікке жетпегенімен, адамның потенциалдық күшінің зор екендігі соншалық, ол өз мүмкіндігін аша білген жағдайда елеулі өзгеріс жасай алады.

Зерттеудің жеке әдісі болып тест әдісі психологияда ХІХ ғ. аяғында пайда бола бастады және оның пайда болуы ақыл есі жағынан нашар дамыған адамдардың болуымен тығыз байланысты болды.

Кез келген тесть әдісінің ерекшелігі, тест әдісі бізге жеке адамның күрделі сапаларын және өзіне ғана тән қасиеттерін немесе мінезін сандық нәтижеде, яғни балл немесе процент бойынша есептер шығаруға мүмкіндік береді. Мысалы, темпераментінің типін немесе мінезінің ерекшеліктерін білуге. Сондай ақ тест әдісі жеке адамның білім деңгейін білу үшін де қолданылады. Бірақ оларды тәжірибеде өткізуде арнайы талаптар қойылады.

Тест әдісін өткізу көп еңбекті қажет етеді. Сондықтан олар баланың өзін жеке зерттегенде қолданылады. Тест бүкіл сынып оқушыларының немесе жас ерекшеліктері әр түрлі балалардың мінездерін зерттеуде сирек қолданылады.

Тест әдісін іс-тәжірибеде қолданудың негізгі сфералары:

1. Білім

2. Кәсіби дайындық

3. Кадрларды таңдау

4. Психологиялық дайындық

болды. Педагог психологтың кәсібилік деңгейі тестпен жұмыс істеудің барлық үш сатысында көрінді.

Сондай-ақ кейбір тесттерде, әсіресе жобалық тесттерде қорытынды шығару психолог-педагогтың субъективті қарым-қатынасына байланысты. Ал нәтижесін шығару маманның кәсібилік деңгейіне байланысты: психолог-педагог қаншалықты көп білсе, тіпті ең қарапайым тестпен соншалықты көп ақпарат алады.

Тест бірнеше топқа бөлінеді. Мысалы, жетістілікті білу тесті, оқушының нақты білімін, икемділігін және қабілетін білу үшін қолданылады. Интелекттік тест – оқушының ақыл есінің деңгейіне байланысты, ойлау қабілетіне байланысты тапсырмалар беріп қабілеттерін білу. Тесттің арнайы топтары бар, жеке топтың икемділігін білу үшін, мысалы шығармашылық қабілеттерін анықтау үшін. Жеке адамға байланысты тесттер, жеке адамның эмоциясын, айналадағылармен қарым-қатынастағы ерекшеліктерін білу үшін қолданылатың тесттер.

Психологиялық консультированияның әдістері. Осы тараудың бірінші бөлімінде консультированияның ерекшеліктері педагог-психологтың іс әрекетінің түрі ретінде карастырылды, ал енді оны өткізу барысында қолданатың әдістерге тоқталайық.

Педагог-психолог жаттығулардың әдістерін де игеруі керек. Тіпті тренинг психологиялық әдіс бола тұра, оның өзі де жаттығудың бір түрі. Жаттығу – ол бірнеше рет қайталанатын және соның барысында қабілеттер мен икемділіктер қалыптасатын іс-әрекет.

Жаттығуларды тиімді қолдану үшін оған қойылатын педагогикалық талаптарды сақтаған жөн: жаттығуды түрлендіріп отыру, орындалып жатқан іс әрекетке байланысты оқушылардың қызығушылықтарын арттыру, т.б.

Жұмысы жемісті болу үшін педагог-психолог әртүрлі әдістерді игеруі қажет және соның ішінде өзіне ең қолайлы, нәтижелілерін анықтап, таңдап алып, сол әдістерге сүйене отырып өзінің жеке іс-әрекеттік стильін қалыптастыруы қажет.

Жас маманның кәсіби педагог-психолог болып шығуына оның біртіндеп жинаған іс-тәжрибелері арқылы келетіні, әр-түрлі стильдерді дұрыс игере алуына байланысты екендігін түсіндіру. Сонымен бірге табиғи мінез-құлықтың көрністеріде көрінетіндігі. Іс-әрекет стилінің жеке даралығы және оның құрылуы. Кәсіби дамуда өзің- өзіңді басқару. «Порфолио» әдісі.