Мазмұны бет Кіріспе Ι- кәсіпорындағы активтерді талдауы мен аудитінің теориялық әдістемелік негізі

«Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-нің қаржылық тұрақтылығын талдау кезінде тәуекелсіздік коэффициенті 0,2 және 0,7 көрсетті. Бұл өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуекелділігі жоғары екендігін көрсете, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың азаятындығын көрсетеді. Себебі бұл қаржы көздерінің тұрақты құрылымын сақтауға мүмкіндік береді. Ал тәуелділік коэффициенті авансталған капиталдың жалпы соммасындағы қарыздың үлесін сипаттайды. Бұл үлес жоғары болған сайын, кәсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздерінен тәуелділігі жоғарлайды. Біздің құрылыс басқармамызда оның деңгейі жолдың басында 0,7 ал жыл соңында 0,3 болды. Бұл көрсеткіш бойынша қаржылық тәуекелділігін жоғалтты деп айтуға болмайды. Жылдың басында және аяғында тәуекелділік коэффициенті оның қалыпты мәніне айтарлықтай жоғары.

Келесі, басқарманың қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын меншікті капиталдың қатыстырылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру коэффициенті болып табылады. Бұл коэффициент жоғары болған сайын, соғұрлым банктер мен инвесторлар қаржыландыруға соғұрлым сенімді кіріседі. Бұл коэффициент кәсіпорын қызметінің қандай бөлігі өз қаражатымен, ал қандай бөлігі қарыз қаражатымен қаржыландырылатынын көрсетеді. Бұл көрсеткіш жыл басында 0,3 ал, жыл соңында 3,1 болды. Басқарма мүлкінің көп бөлігі қарыз қаражатымен қалыптасқан , төлем қабілеттілігінің өте қауіпті жағдайға жеткендігін және несие алуды қиындатқанын көрсетеді. Қаржыландыру коэффициентінің кері көрсеткіші кеңінен қолданылады, қарастырылған капиталдың меншікті капиталға қатынасымен анықталатын қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті. Біздің талдау бойынша бұл көрсеткіш жыл басында 3,2 жыл соңында 0,3. Бұның мәні кәсіпорын есеп беру кезеңінің басында активтерге салынған меншік қаражаттардың әрбір теңгесіне қарыз қаражатының 3 теңге тартқанын дәлелдейді. Есеп беру кезеңінің ішінде қарыз қаражаттары меншік салымдарының әрбір теңгесіне 3 тиынға дейін азайған. Егер оының мәні 1-ден асып кетсе, онда басқарманың қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығы қауіпті нүктеге жетеді, бірақ жауап әр уақытта бір жақты бола бермейді. Қарыз және меншікті қаражаттар коэффициенті салалық ерекшеліктерге, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің сипатына және айналым қаражатының айналу жылдамдығына байланысты болады. Материалдық айналым қаражатының айналымдылығының жоғары көрсеткіштері және дебиторлық борыштың одан да жоғары айналымдылығы кезінде коэффициенттің қауіпті мәні бірден де асып кетуі мүмкін, ол сонда да басқарманың қаржылық дербестігіне ешқандай әсерін тигізбейді. Басқрманың ең төменгі қаржылық тұрақтылығын сақтау үшін бұл коэффициент ағымдағы және ұзақ мерзімді активтердің қатынас коэффициентінң мәніменшектелуі қажет.

Басқарманың тәуелсіздік дәрежесін сипаттайтын ең бір маңызды көрсеткіштердің бірі қаржылық тұрақтылық коэффициенті болып табылады немесе оны басқаша инвестицияларды жабу коэффициенті деп атайды. Ол меншікті және ұзақ мерзімді қарыз капиталының жалпы капиталдағы үлесін сипаттайды. Бұл дербестік коэффициентімен салыстырғанда анағұрлым жұмсақ көрсеткіш. Батыс тәжірибесінде бұл коэффициенттің қалыпты мәні 0,9-ға тең болуы керек, ал оның 0,75-тен төмендеу қауіпті. Мұндай коэффициенттерге бірінші кезекте қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенті жатады. Ол ұзақ мерзімді міндеттемелердің меншіктік капитал мен ұзақ мерзімді міндеттемелердің сомасына қатынасымен анықталады.

Активтерді құрудың ең дұрыс жолы болып, меншікті капитал барлақ негізгі капиталды және айналым капиталының бір бөлігін жабатын кездегі жол саналады. Кәсіпорын, барлық қарыз қаражаттары алынып қойып жатса да өмір сүре беретін болады. Басқарманың капиталын пайдалану туралы тағы бір қызық ой-меншікті капиталды тек қана негізгі құралдарды сатып алуға жұмсап, ал айналым қаражаттары ¼- ұзақ мерзімді қарыздар есебінен ¾- қысқа мерзімді қарыздар есебінен қалыптасуы керек.

Талдау бойынша қаржылық тұрақтылықтың коэффициенттері теориялық мәндерінен ауытқуы болашақта қаржылық тұрақтылықты сақтауға назар аудару керек екендігін көріп отырмыз. Осымен Серіктестік өзінің қызметін жақсарту үшін жаңа жаңалық жетістіктерді алмастыру қажет болады. Қаржылық тұрақтылықты ондай нашар деуге болмайды. Барлық қаржылық коэффициенттерді Халықаралық стандарттар бойынша төртке бөледі:

1.Өтімділік және төлем қабілеттілік коэффициенті.

2.Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері.

3.Іскерлік активтілік коэффициенттер.

4.Рентабельділік (тиімділік) көрсеткіштер.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі ретінде қабылданады, ол деген сөз ұзақ мерзімді айналымдағы қаржы көздерінің қамтамасыз етілгендігін сездіреді.

Кез-келген кәсіпорын төлем қабілеті 0-1 арасында болады. Егер х1 болса, ол дегеніміз кәсіпорын қаржылық қиындықты көріп отырғандығы. Кез келген кәсіпорынның қаржы қиындықтарының себептеріне өндіріс және өнімді өткізу бойынша бизнес жоспардың орындалмауы, өзіндік құнының өсуі, өндірістік құралдардың жетіспеуі, салық салудың жоғары пайызды айналым капиталының дұрыс емес құралдарын жатқызуға болады. Төлем қабілеті коэффициентін есептеген кезде барлық активтер келесі топтарға бөлінеді:

-ақша қаражаттары;

-қысқа мерзімді қаржылық салымдар;

-тауарлар және жайын өні;

3.2. Активтердің өтімділігі мен төлем қабілетін бағалау.

Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен алмастыруда. Акив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады, - өтімділігі жоғарылардан бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің төмендеу тәртібі бойынша қайтару уақыты қысқаларға қарай (пассив), яғни қайтару уақытын жоғарылату тәртібі бойынша болады. Кейде керісінше тәртіп болуы да мүмкін, мысалы батыс европалық тәртіп болуы да мүмкін, мысалы батыс европалақ елдерде осыны қолданады. Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді.

Ақша қаражаттары мен құнды қағаздар (қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар) – айналым қаражатының ең мобильді бөлігі. Ақшамен бірден есеп айырысуға болады, ал құнды қағаздар қолма-қол ақшаға тез айналады.

Бірақ бұл кезде Алдағы кезең шығындары бабы есепке алынбайды. Бұл топтың активтерін ақшаға айнаодыру қиынырақ: бірінші сатып алушыны тауып алу қажет, ал бұл оңай емес және белгілі бір уақытты керек етеді. Әсіресе бұл аяқталмаған өндіріске тиісті: егер, мысалы, темір қаңылтырды сатып алушыны табу оңай болса, онда жасалған штампталған жартылай өнімді сатып алушыны табу анағұрлым қиын. Бұл белгілі бір бұйымды дайындауға арналған жартылай өнім барлық адамға бірдей керек емес болуы мүмкін. Сондықтан немістер өтімді активтерді есепке алғанда аяқталмаған өндірістің құнын қоспайды. Алайда американ кәсіпорындарында аяқталмаған өндіріс құнын өтімді активтердің құнына қосуға жол беріледі.

Баланс активінің баптары оларды өтімділік дәрежесі бойынша топтағанда басты орынды ең өтімді және әр жақты меншік нысаны алады- кассадаға, банктегі есеп айырысу, валюта және ағымдағы шоттардағы ақша қаражаттары. Бұдан кейін бағалы қағаздарға салынған қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, дебиторлармен есеп айырысулар тұрады. Активтің бұл қарастырылған баптары негізінен кәсіпорынның Өтімділігін, яғни активтің бірінш кезектегі міндеттемелерді төлеу үшін қаражаттар алынған бөлігін көрсетеді. Өтімділігі бұдан төмен элементтер тауарлы-материалдық қорлар мен негізгі капиталдың баптарына топтастырылған. Баланс пассивтері оларды қайтару, төлеу уақытының мерзіміне байланысты топтастырылады.

Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп келесідей қатынастарда саналады:

А1 П1

А2 П2

А4 П4

Жоғарыда келтірілген жүйедегі алғашқы үш теңсіздіктің орындалуы төртінші теңсіздікті орындау қажеттілігін тұғызады, сондықтан актив пен пассив бойынша алғашқы үш топтың жиындарын салыстыру маңызды орын алады. Төртінші теңсіздік Баланстау сипатын алады, сонымен қатар терең экономикалық мәні бар: оның орындалуын қаржылық тұрақтылықтың ең төменгі шарттарының сақталғандығын, кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын дәлелдейді.

Егер бір жүйенің бір немесе бірнеше теңсіздігінің қолайлы варианттағыға қарама-қарсы мәні болса, онда баланс өтімдлігінің абсолютті өтімділіктен аздық-кқпті айырмашылық болады. Бұл кезде активтердің бір тобы бойынша қаражат жетіспеушілігі олардың басқа топ бойынша артылғанымен орны толтырылады, бірақ өтем тек нақты төлем жағдайында аз өтімді активтер неғұрлым өтімді активтердің орнын баса алмайды.

Баланс өтімділігін талдау мәселесін қарастырар алдында, жалпы активтердің, баланстың және кәсіпорынның өтімділігін анықтап алу керек.

Өтімділіктің екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қықа мерзімді міндетемелерін өтеу қабілеттілігі ұғынылады. Өтімділік деп- Кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша төлеу қабілеттілігі,- деп жазады. Дәл осынысымен, оның пікірнше, өтімділік төлеу қабілеттілігінен өзгешеленеді.

Кәсіпорынның өтімділігі шын мәнінде баланс өтімділігін көрсетеді. Сондықтан кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау үшін бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерін тереңінен зерттеу керек. Кесте-13

«Оңтүстік Жарық Транзит» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің активтерін өтімділігі бойынша топтастыру өтімділігі жоғары активтер жыл басында 15354975 мың теңге,2006 жылы 5768425 мың теңгеге ие болады.Ал тез өтетін активтер 2005 жылы 12266814 мың теңге,2006 жылы 10036846 мың теңге.Баяу өтетін активтер жыл басынды 2000 мың теңге,жыл аяғында 4781 мың теңгені көрсетті.Қиын активтер 2005 жылы 325461 мың теңге ал есепті жылы 325461 мың теңге көлемде өзінің үлесін қосты.Осымен келесі топтастыру міндеттемелері мен капиталды топтастыру болып табылады.Бұл топтастыру келесі 14-кеседе көрінеді.

14-кесте

Кесте-14

Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің активтері мен міндеттемелерін өтімділігі бойынша төлем күнтізбесісіне салсақ әр топтары бойынша анық көре аламыз.Мысалы,І топ басында 28343 мың теңге,І топ міндеттемелері 13971648 мың теңгеге ие болғанын көріп отырамыз бұл кесте теңсіздіктің қай топта сәйкес келмегендігін көруге көп мүмкіндік береді.

«Оңтүстік Жарық Транзит» ЖШС-нің жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің активтері мен міндеттемелерінің өтімділігі бойынша топтастыру кезінде баланс өтімділігінің теңсіздігі бойынша сәйкестендірілген кезде баланс өтімділік теңсіздігінің І топ активтер сомасы І топ міндеттемелер.

Жоғарыда көрсеткен теңдеудің біреуі орындалмаса баланс өтімділігі жоқ болып табылады. Осымен баланс өтімділігі жоқ деуге болады.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және онымен тығыз байланысты болады. Төлем қабілеттілігін ұзақ мерзімді қарыздарын уақтылы келген кезде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін бағалайды. Және де төлем қабілеттілік дегеніміз өзінің жедел міндеттемелері бойынша өзі мерзімінде төлем жүргізу қабілеттілігі деп түсіндіріледі.

Қарыздарды өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде ақшаға айналуы керек дебиторлық борыштар потенционалды құрал болып табылады. Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар тауарлы-материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша қаражатын алады.

Басқаша айтқанда, теориалық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық түрде, егер кәсіпорынның ағымдағы активтері қысқа мерзімді міндеттемелерінің сомасынан артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Бірақ, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерін қарыздарды өтеуге бағытталса, онда дәл сол кезде оның өндірістік қызметі тоқтатылады, себебі онда өндіріс құралдарын тек негізгі құралдар құрайды, ал материалды айналым құралдарын алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды төлеуге кетті.

Сондықтан төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады. Кәсіпорынның тек қарыздарды өтеу ғана емес, сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары болуы керек.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты

міндеттемелерге қатынасы ретінде есептеледі. Ол баланс жасалған мерзімінде немесе жақын мезгілде ағымдағы қарыздардың қандай бөлігі өтелетінін көрсетеді.

Аралық өтеу коэффициенті-ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігі тек ақша қаражаты есебіненемес, сонымен қатар өткізілген қызметтер үшін түсімдер есебінен өтелетінін сипаттайды. Бұл көрсеткіш 0,5-тен кем болмауы тиіс, себебі жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің әр теңгесіне ақша қаражатының және дебиторлық борыштың 50 тиыннан кем келмеу тиіс.

Жалпы өтімділік коэффициенті өтімді құралдар жедел және қысқа мерзімді міндеттемелерінің сомасын өтейтін белгілеуге мүмкіндік береді және сонымен баланс құрылымының тұрақтылық дәрежесін ғана емес, кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есептесе алу қабілеттілігін дәлелдейді.

Көптеген кәсіпорындар үшін аралық өтімділіктің төмен коэффициентінің жалпы өтімділіктің жоғары коэффициентіне сай келуі тән екенін атап өту керек. Бұл кәсіпорында шикізат, материал, жинақ бөлшектер, дайын өнімнің шектен тыс қорлары барлығына байланысты болады. Бұл шығындардың негіздеомеуі ақырында ақша қаражатының жетіспеуіне әкеледі. Осыдан жалпы өтеу коэффициентінің жоғары болуына қарамастан, оны құраушының, әсіресе баланстың үшінші тобына кіретін баптары бойынша, жағдайын және динамикасын айқындау керек.