Мазмұны Глоссарий Дәрістер Тәжірибелік сабақтар Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары Глоссарий
Тақырыбы: Дарвиннің өзгергіштік формалары, заңдылықтары және себептері жайлы көзқарастары
жүктеу/скачать 486.5 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Лекция №6 Тақырыбы:Табиғаттағы түрлердің өзгергіштігін дәлелдеу
- Лекция №7 Тақырыбы: Ч.Дарвиннен кейінгі дәуірде эволюция ілімінің дамуы
- Лекция №8 Тақырыбы: Органикалық эволюция объективті процесс
- Лекция №9 Тақырыбы:Тіршіліктің пайда болуы (биогенез)
- Лекция №10 Тақырыбы: Микроэволюция ілімі
- Лекция №11 Тақырыбы: Популяция – эволюцияның элементарлы құрылым
- Лекция№ 12 Тақырыбы: Популяцияның генетикалық құрылымының өзгеруі – эволюцияның элементарлы құбылысы
Тақырыбы: Дарвиннің өзгергіштік формалары, заңдылықтары және себептері жайлы көзқарастары. 1.Айқын және айқын емес, ара қатынастық және компенсациялық өзгергіштіктер. 2.Доместикация ілімі 3.Монофилия және полифилия принциптері 4.Қолдан сұрыптау ілімі 1.Дарвин теориясының негізгі қағидасы – адамның мәдени түрге айналдырған өсімдіктері мен жануарларының елеулі өзгеріске ұшырады деп тану. Мұны жер шарының әр жерінде шығарған сүт қоректілер мен құстардың көптеген тұқымдарымен, сондай – ақ өсімдік сорттарынан көреміз. Солтүстік Африканың шөлдерінде финис пальмасынан 38 түрше шығарылған. Полинезияның бір ғана аралында нан ағашының 24 түрі және сонша банан түрлері егіледі. Сүмбіл гүлдің 1200-ден астам түрін иеленген голландиялық гүл маманы Верхульем ешбір қатесіз бір ғана жуашығына қарап өсімдіктің қай сортқа жататынын ажыратады екен. Жануарлар мен өсімдіктердің өзгергіштіктері жайындағы нақтылы материалдарын талдай келіп, Дарвин тіршілік жағдайларындағы өзгерістердің қандайы болса да өзгеріс туғызады, организмде мұндағы әрқилы өзгерістер әр түрлі организмдерге түрліше әсер етеді деген қорытындыға келді. Үй жағдайында тіршілік жағдайының өзгерістері организмге елеулі өзгерістер енгізетінін байқаймыз. Бұл өзгерістер кейде көмескі түрде болады оның қандайда бір себебі бола тұрса да, бірге өздігінен болған өзгеріс сияқты көрініп, себебі белгісіз болып қалып отырады. Осыған байланысты Дарвин өзгергіштікті екі түрге бөледі айқын (топтық) өзгеріс және айқын емес(жеке өзгеріс) Топтық өзгеруде белгілі жануар тұқымының немесе өсімдік сортының особьтары белгілі бір себептің әсерімен біркелкі өзгереді. Мысалы организмнің өсуі қоректің мөлшеріне, оның түсі қоректік сапасына байланысты. Жеке өзгеріс немесе анық емес өзгеріс бір түрге жататын особьтарға тән белгілерде болады. Өзгергіштікті адам жасамайды, адам тірі организмдерді тек жаңа тіршілік жағдайларының талқысына түсіреді, сол кезде оларға табиғат әсер етіп өзгеріс туғызады. Организмнің өзгеруі бұл екі фактордың өзара әрекеттесу нәтижесі болып табылады, яғни организмнің табиғаты мен табиғат жағдайларының әрекеттесу нәтижесі. 2.Дарвин жабайы жануарлардың қолға үйретілуін, жабайы өсімдіктердің қолға үйретілуін, егіле бастауын терең зерттей отырып, доместикация ілімінің негізін қалады. Жануарлар мен өсімдіктерде өзгерістер пайда болуын зерттей келіп, Дарвин организмнің әр түрлі оргондары мен оргондар систематикасында болатын өзгерістердің өзара байланыстылығын көрсеткен өте маңызды бірқатар заңдылықтарды ашты. Осындай заңды өзара байланысқа жататындар: 1.Коррелиятивтік немесе арақатынастық өзгергіштік дегеніміз –белгілі органның өзгеруімен байланысты басқа оргондардың өзгеруі. Кювье бұл коррелияциялар бастан бар, оны құдай жаратқан деп түсіндірген еді. Дарвин корреляция организмдердің тіршілік процесінде пайда болады, сол себепті бір оргондағы өзгеріс екінші оргонда өзгеріс тудырады деп дәлелдеді. Коррелятивтік өзгеріс оргондардың құрылысында да және олардың функцияларында да байқалады. Шалшық су құстарының көбінде ұзын мойын мен ұзын сирақ арасында корреляция бар екендігін көреміз, яғни ұзын мойынды түрлердің аяқтары да ұзын болып келеді. 2.Компенсациялық өзгергіштіктің мәнісі бір оргондардың және олардың функцияларының дамуы басқа бір оргондарды тежеп, олардың жетілмей қал- уына және редукциялануына себеп болады. Бұны тепе –теңдік принцпі (копенсация) деп атап, Жоффруа Сент –Илер осы заңдылық туралы жазған болатын. Компенсацияялық өзгергіштікке байланыысты екі белгілерде де кері коррелияця болады. Мысалы бір сортқа жататын копусталар әрі май жапырақты әрі көп тұқымды бола алмайды. Сиырды өте семірту мен қатар сүтті май беретіндей етуге жеткізу қиын. 3.Табиғи сұрыптау процесін зерттеу арқылы Дарвин түрлер тегінің монофилиялық теориясын құрды, оның мәнісі - өсімдіктердің немесе жануарлардың әрбір ірі тобы бір негізден таралған деп тану. Үй жануарларының тұқымдарын зерттеу, оларды қолда асырай бастағаннан бері едәуір іріленгендерін және бұл өзгерістер ұзақ уақыт бойы тұқым қуалай алатыындығын көрсетті. Тұқым қуалаушылық организмнің өзгергіштік қабілеті сияқты, барлық оргаанизмдерге тән ортақ қасиет. Бұл ата тегінің белгілері, ұрпақтан- ұрпаққа берілу және сақталу қасиеті болып табылады. Тұқым қуалаушылық жынысты және вегетативтік көбеюде болады. Қазіргі үй жануарларының барлық тұқымдары және мәдени өсімдіктердің барлық сорттары адам баласының творчестволық іс-әрекеттерімен, осы мақсатта ерекше әдіс қолдан сұрыптау әдісін қолдануының нәтижесінде пайда болады. Белгілердің дивергенциясы – қолдан сұрыптаудың нәтижесі. Қолдан сұрыптау немесе табиғи сұрыптау нәтижесінде ата-тегі ортақ организмнің белгіілерінде айырмашылықтың пайда болуы дивергенция делінеді. Әр бағытта жүргізілген методикалық сұрыптау белгілердің дивергенциясын тудыратындығы Дарвиннің кептерлер туралы берген мысалынан жақсы көрінеді. 4.Жануарлар тұқымдарының ерекшеліктері қорек және жаттығу жағдайларымен байланысты белгілі бағыттарды сұрыптау арқылы қалыптасты. Бұған тауық тұқымдарын шығару процесі дәлел болады. Тауықтың қазіргі тұқымдарының шыққан ата тегі жабайы банкив тауығы. Оның мекен ететін ареалы солтүстік Индия, Молокко, Үнді-Қытай, Филиппин аралдары және Малай архипелагы. Ол ормандарда мекендейді; бұталардың астына топырақтан және бұтақтардан ұя жасап, 4-13 жұмыртқа салады. Банкив тауығы ықшам денелі (500-1250г) түсі өте құбылмалы ормандық құс, қолға тез үйренеді. Солтүстік Индияда осыдан 5000жыл бұрын асыранды тауықтар болған. Селекцияның негізгі бес бағытына сәйкес қазіргі тауықтардың барлық тұқымдары мен топтарға бөлінеді; 1) таласқыш, 2) сәндік, 3) етті, 4) жұмыртқалағыш және 5) жалпы пайдалы. Белгілер конвергенциясы – қолдан сұрыптаудың нәтижесі. Қолдан сұрыптаудың негізгі салдары бір жағынан дивергенция болса, ал бір қатар жағдайы оған қарама - қарсы нәтижеге соқтырады, яғни белгілер конвергенциясын ( жақындасуын) пайда етеді. Конвергенция – қолдан сұрыптаудың не табиғи сұрыптаудың нәтижесінде ата-тегі әр түрлі организмдерге ұқсас белгілер пайда болуы. Бақылау сұрақтары 1.Айқын және айқын емес, ара қатынас? 2.Доместикация ілімі? 3.Монофилия және полифилия принциптері? Лекция №6 Тақырыбы:Табиғаттағы түрлердің өзгергіштігін дәлелдеу 1.Табиғи түрлер эволюциясына әсер ететін негізгі факторлар. 2.Тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыптау ілімдері. 3.Тіршілік үшін күрестің алғы шарттары және формалары 1.Жануарлар мен өсімдіктердің табиғи жағдайындағы өзгерткіштігі. Үй формаларындағыдай өте анық көріністі болмаса да, табиғи жағдайларда да организмдер емделу өзгерткіштер бар екендігі байқалды. Тірі организімнің кез –келген ұрпағындағы әрбір особында басқа особьтарынан біраз айырмасы болады. Осы жеке айырмашылықтардың өте үлкен мәні бар себебі олар көбіне тұқым қуалауды және бұл ұрпақтардан бірте –бірте жинақталып қорғалуы да мүмкін. Бұларда Дарвин тұсында “түрше” деген неғайбыл ат беріледі. Тіршілік үшін күрес . Сөйтіп барлық тірі организмдерде белгілі дәрежеде жеке өзгерістер болып отырады . Бірақ еш уақытта табиғатта геометриялық прогресті көбею болмайды . Шынында әр қашанда организмдер шексіз көп ұрпақ береді ал олардың тірі қанатында аз болады . Бұл термиді Дарвин кең, метаформалары түрде қолданады ‘тіршілік үшін күрес’ ол дамып келе жатқан организмдердің сыртқы ортаның физикалық факторына және басқа тірі организмдерге тәуелділігі сондай –ақ особьтардың өзіне ұрпақ қалдырып отыру қабілеттілігі .Осы жағдайда шөлді жерде өсетін өсімдікттерді қуаңшылдық пен күресі деп айтуымызға болар еді бұдан гөрі олар ылғалдылықа тәуелді деген дұрысырақ . Бұл тәуелділікттер өте күрделі бір-бірімен тығыз байланысып шырмалып жатыр . Олар бірі организмге қолайлы, сұлы дәнінің ұзыны 8-16 мм-ге дейін көлденеңі 1,4-4,0 мм қалыңдығы 1,2-3,6 мм болады қабықтары 20-30 жетеді . Бұл дәнге байланысты болады . 2.Дарвин бірге мекендеуші организмдердің арасындағы қарым-қатынастың күрделілігі жайында көптеген мысалдар келтіреді.Өсімдіктердің өскіндерін әр түрлі жануарлар көптеп құртып отырады. Дарвиннің есебінше 0,5м 2 көлеміндегі жерде пайда болған 357 өскіннің 295-ін молюскалар мен насекомдар жойып жіберген . Көптеген жағдайларда органикалық баспалдақтарда бір-бірінен алшақ жатқан өсімдіктер мен жануарлар бір-бірімен өзара тығыз жүйелі байланысқан қарым-қатынаста болады. Бұған ара тозаңдататын, қызыл жоңышқа мысал бола алады.Аралардың саны олардың ұяларын және балауызын талқандап, балын жеп кететін дала тышқандар санына бірсыпыра байланысты. Ньюманның мәліметі бойынша Англияда осындай себеппен түкті аралардың 2/3 қырылып кеткен. Ал тышқандар саны өзінің кезегімен мысықтар санына байланысты өзгереді. Сөйтіп, мұнда ұзын тізбек пайда болып, сол тізбектің барлық буыны белгілі дәрежеде бір-бірімен байланыста болады. Дамып келе жатқан организмдердің қоршаған ортасымен қарым-қатынасын талдай келгенде әрбір түрге , оның тіршілігінің әр кезеңде әсер етуші алуан түрлі кедергілердің ықпалы тиеді деген жалппы қорытынды шығады. Табиғи сұрыптаудың мәнісі . Табиғи сұрыптау жайында ілім – органикалық дүниенің тарихи дамуының обьективтік заңы ретінде И Дарвин теориясының негізгі бөлімі болып саналады . Қазіргі кезде биологияда Дарвинің негізгі жағдайларының дұрыстығын дәлелдеуші көп және жан- жақты материалдар қаралды Дарвин теориясында табиғи сұрыптау табиғатта жүріп жатқан процесс түсініледі бұл процесте орта жағдайларының дамып келе жатқан организмдерге тигізілген әсерінің нәтижесінде өмір сүру және даму үшін пайдалы белгілерге ие болған индивидумдар сақталып қалып отырады . Бұл процесс организмдермен оны қоршап тұрған орта жағдайларының өзара қарым- қатынасының нәтижесі . Табиғи сұрыптауға қажетті материал организмдердің өзгергіштігі болып табылады .Құбылмалы сыртқы орта жағдайлары организмдерде өзгеріс тудырып отырады . Пайда болған өзгерістің кей біреулері организмге пайдалы екіншілері зиянды болады . Пайдалы белгісі бар организімдердің тірі қалуы және ұрпақ қалдырып өркендеу мүмкіндігі мол болады . Бұған керісінше қандайда болса организмге зиянды өзгеріс оның тіршілігіне теріс ықпал етеді , ондай өзгерісті особьтар ең алдымен құрылып кетеді немесе өсіп өне алмайды . Элиминация ортаның әр түрлі факторына байланысты . Табиғатта мұндай процесс болатынына бақылау факторлары дәлел болады. Осы кезде құстарда болатын элиминация себептері біршама толық анықталды. 3.Бұл жөнінде бірқатар қызғылықты мынадай бақылаулар бар: топ құсқа жыртқыштар шабуыл жасағанда , ең алдымен олардың ішінен қандай да бір кемістігі бар құстар қолға түсіп жем болады. Швециядағы бақылаулар бойынша қырғи 50 шамалы бір топ торғайлардың ішінен бір көзі соқыр торғайды соқыр жағынан келіп ұстап алған. Қолдан сұрыптау мен табиғи сұрыптау әрекетіндегі ұқсастық пен айырмашылықтар. Табиғи сұрыптаудың мәнісі қолдан сұрыптаумен салыстырғанда ғана өте айқын білінеді. Бұл екі процестегі ұқсастық олардың әрекеттерінің нәтижесінде жаңа органикалық формалар пайда болады:қолдан сұрыптау кезінде сорттар мен тұқымдар, ал табиғи сұрыптауда – түрлер түзіледі. Бақылау сұрақтары 1.Табиғи түрлер эволюциясына әсер ететін негізгі факторлар? 2.Тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыптау ілімдері? 3.Тіршілік үшін күрестің алғы шарттары және формалары? Лекция №7 Тақырыбы: Ч.Дарвиннен кейінгі дәуірде эволюция ілімінің дамуы 1.Эволюциялық палеонтологияның дамуы. 2.Экологиялық зерттеулер 3.Дарвин теориясын мойындамау немесе эволюция ілімінің тоқырауы 1.Эволюциялық палеонтологияның негізін қалаушы В.О.Ковалевский болып саналады. Оның еңбегінің құндылығы - ол бірінші рет палеонтологияда тарихи әдісті қолданып және оны дамытты.В.О.Ковалевский тұяқтылардың филогениясы саласында классикалық зерттеулер жүргізіп, үштік дәуір бойы сыртқы орта жағдайлары өзгеріп отыруына байланысты біртіндеп жаңа формалар дамып отырғандығын және бір формалар екінші формалардың орнын басып отырғандығын дәлелдеді. Осы зерттеулер бірсыпыра қорытынды тудырып, эволюциялық палеонтологияның әрі қарай дамуына септігін тигізді. В.О.Ковалевский Агассицтің және басқа Кьювені жақтаушылардың Дарвин теориясына қарсы қойған негізгі жағдайларын жоққа шығарды. Олар қазба қалдық түрлермен қазіргі кездегі түрлердің арасында аралық формалар жоқ деп білетін. В.О.Ковалевский үштік дәуірдің бас кезіндегі жылқының арғы ата-тегінен бастап осы кездегі түрлеріне дейін олардың филогениялық қатарын жасап, аралық формалар болатындығын дәлелдеп, оның эволюциясын анықтады. 2.Эволюциялық эмбриологияның дамуы. В.О.Ковалевскийдің палеонтологияға енгізген жануарлар филогениясын зерттеу әдісі скелеті жақсы сақталатын түрлерге ғана қолданыла алады. Бірақ көп клеткалы организмдер мен бір клеткалы организмдер және омыртқалылар мен омыртқасыз жануарлар арасындағы филогениялық байланысты анықтау үшін ол әдісті қолдануға келмейді. Былай қарағанда, бұл топтардың бір-бірінен оқшаулығы сонша, олардың араларын жалғастырғандай аралық формалар жоқ сияқты. Бұл мәселені шешуде көмекке эмбриология келді. Ұрықтардың ұқсастығы жайындағы Бэрдің заңына сүйеніп, Рулье “жануарлардың жасына байланысты күрделенуі мен жануарлардың класс бойынша күрделенуі параллельді” деген болжам айтқан болатын. Дарвин эволюциялық процестің заңдылықтарын дәлелдеу үшін эмбриологияның үлкен маңызы бар екендігін атады. Ол, ересек күйінде бір-біріне ұқсамайтын жануарлардың ұрықтарының құрылысы ұқсас болуы, олар бір ата-тектен тарағандығына дәлел деп қарады. Осы пікірді кеңінен пайдалана отырып, В.О.Ковалевский мен И.И.Мечников өздерінің тамаша зерттеулері арқылы эволюциялық эмбриологияның негізін құрды. Бұлар түрлердің жеке дамуын талдау арқылы олардың табиғи системадағы дәл орнын тауып беру мүмкіндігі бар екендігін дәлелдеп берді. В.О.Ковалевский осы кездегі жануарлар типтерінінң көбінің (ішекқуыстылар, буылтық құрттар, буын аяқтылар, моллюскалар, иін аяқтылар, тікен терілер және хордалылардың) эмбриондық дамуын зерттеп, осымен көп жұмыс жасады. Ол өзінің зерттеулерінде жануарлар системасында орны белгісіз жануар түрлеріне ерекше зейін бөлді. Ланцетниктің эмбриогенезін зерттеу, мұның ересек қалпында да, ұрық қалпында да омыртқалылар (нерв және қан айналым системалары, желбезегі, хордасы) мен омыртқасыздардың (денесінің сементті болуы, зәр шығару органдары, алғашқы ішектің дамуы) белгілерінің бар екендігін көрсетті. 3.Эволюциялық эмбриологияның негізін салушы екінші ғалым И.И.Мечников. Оның жұмыстары мазмұны мен нәтижесі жөнінен В.О.Ковалевскийдің жұмыстарына жақын. И.И.Мечниковтың теориясы дарвинизм негізіне қосқан зор үлесі болды. Ол мұнда бір клеткалы организмдер мен көп клеткалы организмдердің анық бірлігін көрсетті. Осы уақытқа дейін көп клеткалы организмдердің тарихи даму процесін баяндап келген теориялардың ішінде ең қонымдысы Мечниковтың теориясы болып отыр. 4.Эволюциялық эмбриология табыстарының нәтижесінде Ф.Мюллер мен Э.Геккель “Биогенетикалық заң” қалыптастырды. Геккель бұл заңға мынадай тұжырым берді: “Онтогенез филогенездің қысқаша және тез қайталануы, тұқым қуалау (өсып-өнудің) және бейімдеушіліктің (қоректенудің) физиологиялық функцияларымен байланысты қайталануы”. Биогенетикалық заң жануар дүниесіндегі филогениялық байланыстарды анықтау үшін әдіс есебінде пайдаланыла бастады. Эмбриологиядағы тарихи әдісті дәлелдеу және оны одан әрі өңдеу қажет болды. Осы орасан күрделі жұмыс А.Н.Северцов және оның шәкірттерінің еңбектерімен жүзеге асты. А.Н.Северцовтың еңбегі – ол биологияда эволюциялық морфология бағытын дамытып филэмбриогенез теориясын және эволюциялық процестің негізгі бағыттары жайындағы ілімді дамытты. К.А.Тимирязев ғылым мен практиканың одағы жайында 1920 жылы (К.А.Тимирязевтің өмірінің соңғы жылында) оның “Ғылым мен демократия” атты кітабы басылып шықты. Бұл дарвинизмнің ескі күрескерінің бостандық алған және Отанымыздың жас ұрпақтарына арнаған ғылыми мен саяси өсиеті ретінде жазылған еңбегі еді. Бақылау сұрақтары 1.Эволюциялық палеонтологияның дамуы? 2.Экологиялық зерттеулер? Лекция №8 Тақырыбы: Органикалық эволюция объективті процесс 1.Эволюцияны зерттеу әдістері 2.Тіршілік – материя қозғалысының ерекше формасы. 1.Тіршіліктің мәні жайында проблема – биологиядағы қиын проблемалардың бірі. Бұл туралы материялистік ұғымдағы ғылымдағы идиалистік және механистік бұрмалау шылықтармен діни соқыр сенімдер шиелініскен күресте дамиды . Виталистік деп аталып келген тіршілік жағдайындағы идеялистік концепсиясының тамырлары ертедегі ғасырларда жатыр. Оның негізін салыушы Аристотель ол тір шілік дегеніміз қоректену өсу және қартаю бұларға себеп болатын энтелихя өзінің ішінде мақсаты бар принцип- деген болатын.Ос ыдан кейінгі жаратылыстаныудың бүкіл тарихында Аристотельді формуланы виталистер әр қилы уағыздап келеді. Тіршілік түші материясыз ерекше супстанцясыз саналып ол материялы дүниеге тәуелсіз деп қаралады. Сондықтан виталистік концепсияны бір бетке жақтаушылар күші құдайдың құдіретімен деп саналады осыдан кейін ақыретік өмір бар деген діни сенімге байланысты жан (ажалсыз) мәңгә деген ұғым туады. Табиғат жөнінде биологиядан тарихи көз қарас толық танылғаан кейінде жаратылыс таныудан ваталистік принцип қол үзбей келеді.Ол модернизацияланған жаңа бейне алады мысалы; Коктың психоламрксистік көз қарасында жан деген ұғымның орнына ерекше қуат (Бателизім ) деген ұғым берілген. К.А.Темирязев фотоцинтезді мысал ете отырып энергия сақталыу заңын органикалыкқ дүниегеде қолданыуға болатындығын дәлелдеп виталистердің екінші жағдайын жоқа шығарды сөйтіп виталйзм өзінің дәлелдемелерін айырлып мүлде қараусыз қалды. Органикалық және онарганикалық табиғатын бірігіуі ең алдымен химиялық анаклизатор деп белгінеді бүкіл табиғатағы химиялық элементтердің құрамы бірдей, тек тіріге ғана тән арнаулы элементер болмайды органикалық табиғатта элементердің бәрә бірдей жиі кездесе бермеиді. Академи к В:И. Вернадискидің пікірінше тірі организімнің х имиялық элементердің бәрін тіпті Li , Ba, Sr, Cu, Zn, Si, Cr, J- да табуға болады. Демек тіріге ғана тән элементері жок, сол сияқты өлі табиғаттағы элементері жок. 2.Организмнің бәрі өзінің денесінің өлі табиғатқа тәуелді болады. Автоттрофты қоректену қабілеті бар организімдер өздерінің денесіні тікелей анорганикалық табиғат заттардың құрайды, басқалары автоттырофты формаларын тіршілік әректін паида болған өнімдерді паидаланады. Сөитіп ең соңында бүкіл тірі денелердің тіршілігінен қажетті элементер мен энергияның өлі табиғаттағы заттар мен энергияны күрделі айналыуынан пайда аланады. Организім өлгенен кеиін булардың элементтері онарганикалық ортаға қаита оралады. Бірлігі бола отыра тірі материя сапасы жағынан өзгеше. Энгельс сол кездегі мәліметтерге сүйене отырып сапалы ерекшілік – тірі денелердің химиялық табиғаттағы (құрамы) белокты денелер өзіндік зат алмасыу тән деп түсіндіреді. Осыған орай Энгельс табиғат диалектикасының тіршіліктің мынадай анықтама береді.Тіршілік дегеніміз белокты денелерге өмір сүру тәсілі ал мұндағы маңызды кезең оларды қоршап тұрған сыртқы табиғатпен үнемі зат алмасу бұл зат алмасу тоқталысымен тіршілік те тоқталады, бұл белоктын ыдырауына әкеп соқтырады органикалық екі процестің ассемлияцияның және диссимлияцияның диалектикалық бірлігі бұның біріншісінде органйкалық материя ұдаиы синтезделіп, тірі дене жасалып отырады және сол күйдегі органикалық заттар байланысып потенциялды энергия қоры жиналады. 3.Екінші процесс бұған диаметиралды қарама- қарсы болады. Органикалық заттар бұзылады. Сонымен бірге жасырын жатқан потенциялды энергия босанады ыдырау үнімдері органйзімдер сыртқа шығарлып қоршаған ортаға беріліп отырады дицимляцияның жетік түрі оттекті тыныс мұнда ыдырау өнімдері тотықа айналғанша- көмір қышқылы және суға айналғанша жанады. Ассимлияция өнімдерінің патенциялды энергиясы ең сонғы колоргияға дейін шығындалады. Шамалы қатқан қосылыстар тұзілгенде энергияның бір бөлігі организімге пйдасыз шығындалып кетеді ол шакла жаныудан пайда болған өнімдер организіді уландырады. Диссмлияциядан босанған энергия ассимлияция просесінде жасалынады. Демек тірі организімде бұзылысыз түзілісіз болмайды. Оның тіршілігі бұз ылыуына байланысты. Тірі дененің басқа қасиетерінің бәрі тітіркеніс,қозғлыс ,өсу,дамыу,өсіп,-дамыу сондай-ақ тұқым қуалаушылық, өзгергіштік органикалық заттардың алмасыуына байланысты. Бақылау сұрақтары 1.Эволюцияны зерттеу әдістері? 2.Тіршілік – материя қозғалысының ерекше формасы. ? Лекция №9 Тақырыбы:Тіршіліктің пайда болуы (биогенез) 1.С.Миллердің, С.Фокстың, Д.Оронның т.б. зерттеу жұмыстары 2.Биохимиялық эволюцияның кезеңдері. 1.Тіршіліктің пайда болуы проблемасы биологиядағы әрқашан талас проблемалардың бірі болып келеді. Тірі дененің анорганикалық материядан пайда болуы жайында тікелей дәлелдемелер болмауына байланысты, мұны шешу қиын болды және бұл тіршіліктің пайда болуы жайында биологияға идеалистік ұғымдардың енуіне мүмкіндік береді. Идеалистер, ең алдыңғы қатардағы діни ілімдердің өкілдері құдайдың құдіретін қуаттап тезис ұсынады. Өсімдіктерді, жануарларды, адамды өлі инертті заттардан қазіргі біздің көріп жүргеніміздей толық бейнелі түрінде құдай жаратты деп түсіндірді. Насекомдар, құрттар және басқа да көп клеткалы организмдер өздігінен пайда болады деген ұғымдарды 17 ғасырдың орта кезінде италияндық ғалым Франческо Редидің жұмыстары жоққа шығарды. Ол етті ыдысқа салып бетін дәкемен жауып тәжірибе жасап шыбын личинкаларының шіріген еттен дамымайтындығын дәлелдеп береді. Тіршіліктің өздігінен пайда болуы жайындағы осы гипотезаны идеалистік бағыттағы ғалымдар ғана емес жаратылыс зерттеуші –матералистер де жақтады. Тіршіліктің пайда болуын Ламарк та жақтады, бірақ ол өлі заттан тірі организмдердің пайда болуы атышулы тіршілік күшінен деп таныған жоқ, оның себепшісі жылу, ылғал, жарық және электр сияқты табиғаттың материялы факторлары деп таныды. Тіршіліктің жер бетінде пайда болуы жайындағы осы кездегі теориялардың ішінен, қазіргі биохимиялық зертеулердің негізінде Энгельстің көзқарасын қолдап дамытып отырған тыянақтырағы академик А. И. Опариннің теориясы. 2.Бұл теория бойынша жер бетінде тіршілік шығуына жеткізген процесті негізгі үш кезеңге жіктеуге келеді. Бірінші кезең органикалық заттардың пайда болуы. Барлық организмдер негізінен органикалық заттардан құралған, онсыз тіршіліктің болуы мүмкін емес. Қазіргі кезде жер бетінде органикалық заттар фотосинтез және хемосинтез процестерінің нәтижесінде пайда болды. Алайда органикалық заттардың биогендік жолмен түзілуі, Жерді организмдер мекендеген кездегі біздің дәуірімізге тән сипат. Тіршілік пайда болмай тұрғанда қарапайым органикалық заттар басқа жолмен, таза химиялық жолмен пайда болғанына көз жеткізу қиын емес.Бұған Күн атмосферасының және басқа жұлдыздар мен планеталардығ атмосфераларының химиялық құрамын зерттеу нәтижелері дәлел болды. Екінші дәуір – белоктардың түзілуі. Америка ғалымы М. Кальвин , Жердің жасы 4,7 миллиарт жыл шамасында, оның бастапқы жаралған кезінде өзін қоршап тұрған атмосферада бос оттегі болған жоқ, демек ,атмосфера тотықсыздандырғыш қалыпта болды деген ғылымда көбіне ынтымақтас бір пікірді көрсетеді. Осы кезде күн сәулесінің қысқа ультракүлгін толқынды сәулесі жер бетін жете алғандай жағдай бар еді. Қазіргі кезде тек тірі материяның ғана құрамында кездесетін көміртегінің қосылыстары, сол кезде ультракүлгін сәулелердің энергиясын пайдаланатын фотохимиялық реакция арқылы органикалық жолмен түзілген болуға тиіс. Академик А. И. Опариннің теориясы бойынша алғашқы белоктың түзілуі мына түрде түсіндірледі. Қазіргі кезде, әр түрлі планеталардың атмосферасында және метеориттердің құрамында CH4, NH3, Н2О және басқа қарапайым заттар бар екендігі анықталады. Ерте кездегі Жер атмосферасындағы сондай заттардан күрделі қосылыстар пайда болады. Таяу жылдарда (1951-1957ж.ж. американдық химик С. Миллер экспериментальды түрде аммиактан, метаннан, су буынан және сутегінен амин қышқылдарын қолдан синтездеп алуға болатындығын дәлелдеді.Бұл тәжірибе жасалу жағдайы біздің планетамыз жаралғаннан кейін жер бетінде болған жағдайға ұқсас. Миллер аталған заттарды электр разрядтарымен әсер ететін аппаратқа орналастырды. Осы аппараттың бір бөлімінде бу айналыста (циркуляция) болады. Тәжірибенің соңында әрекеттескен қоспадан белокта болатын глицин, аланини, аспарагин, глутамин қышқылдары тәрізді амин қышқылдары алынды. Миллер осы тәжірибенің нәтижесіне сүйеніп Жердің алғашқы атмосферасында электр разряды мен ультракүлгін сәуленің әсерімен осындай амин қышқылдары синтезделген болуы мүмкін деген қорытынды жасады. Мұнан кейінгі жылдары бірқатар ғалымдардың жасаған тәжірибелері Миллердің қорытындысын бекітті. Ультракүлгін сәулелерді, электр разрядтарын және әр түрлі сәулелерді қолданып, амин қышқылдарын ғана емес, басқа да биохимиялық бағалы заттарды, соның бірі нуклеотидтердің азоттық негіздерін қолдан синтездеуге болатындығы дәлелденді. Үшінші дәуір – белокты денелердің түзілуі. Опариннің теориясы бойынша белокты денелердің түзілу жолындағы келесі қадам – коацерват тамшысының түзілуі, яғни екі түрлі белокты ерітінділерді араластырғанда тұнба беретін микроскоптық тамшының түзілуі. Әдетте, белоктар суда жақсы еріп, мөлдір ерітінді түзеді. Ерітіндінің мөлдірлігі белок молекулаларының бүкіл еріткіштің ішіне біркелкі тарап кетуіне байланысты. Ал, егер екі түрлі белокты, мысалы желатыин мен альбуминді араластырсақ, ертінді лайланып кетеді. Осындай лайланған ерітіндіні микроскоппен қарайтын болсақ, онда өз алдына бөлініп суда қалқып жүрген тамшыларды көреміз. 3.Коацерват тамшылары белокты заттарды жай араластырғанда пайда болатындығы, алғашқы мұхит суында еріп жүрген қарапайым белок заттарынан, алғашқы мұхит суында еріп жүрген қарапайым белок заттарынан, ерте ме, кеш пе, коацерват тамшылары пайда болатындығын көрсетеді. Ол тамшыларынан динамикалық тұрақтылығы түрліше болды. Біреулері аз өмір сүріп, ыдырап кетті. Екіншілері өсіп, белгілі мөлшерге жетіп бөлініп жаңа тамшылардың бастамасы болды. Сөйтіп академик Опариннің айтуынша, одан былай өмір сүру правосын динамикалық тұрақты формалар ғана алды. Осыдан анорганикалық табиғатта болмаған биологиялық сипатта жаңа заңдылық – концерватция тамшыларының табиғи сұрыптауы пайда болды. Бақылау сұрақтары 1.С.Миллердің, С.Фокстың, Д.Оронның т.б. зерттеу жұмыстары? 2.Биохимиялық эволюцияның кезеңдері.? Лекция №10 Тақырыбы: Микроэволюция ілімі 1.Микроэволюция ұғымы. 2.Микроэволюция ілімінің қалыптасуы, оның зерттейтін мәселелері және әдістері эволюция ілімінің дамытудағы маңызы. 3.Тұқым қуалайтын өзгергіштік – эволюцияның элементарлы материалы 1.Дарвин құрған түрлердің шығу тегі туралы теорияның негізінде мынадай принципиалды маңызды жағдайлар жатыр: 1.Түрдің филогениялық өзгеруі әрқашан орта жағдайлардың өзгерісіне байланысты туады. 2.Жаңа түрдің түзілуі түр ішіндегі жаңа формалардың қалыптасуынан басталады. Дарвин бұларды түршелер деп атады. 3.Табиғи сұрыптау нәтижесінде жаңа органикалық формалар өзгерген жағдайларға бейімделіп отырады. 4.Жаңа түрлердің пайда болуы — ұзақ тарихи процесс. 5.Филогенездің негізгі бағыты дивергенция болып табылады,алайда конвергенциялық формалар да пайда болуы мүмкін. 6.Жануарлар мен өсімдіктердің әрбір тобы әрқашан бар негізден (шығу тегі монофилиялы) шығады. Дарвиннің түрлердің шығу тегі туралы теория құрғанына жүз жылдан артық уақыт өтті. Бұл осы уақыттың ішінде органикалық дүниені танудың күшті құралына айналды. Биологиялық пәндердің бүкіл даму жолы бұл теорияның негізгі жағдайларының дүрыстығын дәлелдеді. Жаңа ашылған фактылар бұл теорияны байытып және әрі қарай дамытып келеді. Бүл жөнінде дивергенция процесінің бастапқы және ақырғы фазаларын айқындайтын жаңа зерттеулердің ерекше маңызыбар.Қазіргі кездегі популяциялық экология микроэволюциялық процестің мәнісін түсіндіруде көп жаңалықтар ендіріп отыр. Микроэволюция дегеніміз -популяциялардың ішікіде жүретін және түрдін, әр түрлі дәрежедегі түр ішіндегі топтарға бөлінуіне себеп болатын эволюциялық процесс. Басқаша айтқанда, микроэволюция популяция дәрежесінде жүретін процесс. 2.Экологтар мен генетиктер жаңа түрлердің түзілуі микроэволюциялық процестен басталады деген бір пікірге келіп отыр. Бұл процесс популяцияньң ерекшелігіне және құбылмалы ортаның қасиеттеріне байланысты көптеген себептердің әсерімен жеке по-пуляциялардың ішінде жүреді. Түр қүрылымы оның популяцияларындағы биологиялық процестердің күрделігіне дәлел екендігі бізге мәлім. Ықшам популяциядан бастап барлық популяциялар күрделі тіршілікте болады. Бұл күрделілік бірсыпыра жағдайлармен: 1) популяцияның қүрылымы мен әр жылдағы, маусымдағы өзгергіштігіне, 2) популяцияның генетикалық ерекшеліктеріне, 3) сыртқы ортаның әсеріне және 4) сыртқы жағдайларлың өзгерісіне популяцияның реакциясына қарап анықталады. Популяциялар эволюцияның қозғаушы үш фактор:Тұқым қуалаушылық, өзгергіштік және сұрыптаудың өзара әреккетін негізінде тіршілік жағдайларынан әсерімен қалыптасады. Олардың құрылуы түрді мекенің нақты жағдайларына лайықтаудың қалыптастыру процестері мен олардың өскелен дамуы микрэволюция құрайды. 3.Т ұ қ ы м қуалайтын өзгергіштікке организмде пайда болғаннан кейін оның келесі ұрпақтарында сақталып отыратын және жыныстық жолмен көбейгенде сақталып отыратын қасиеттер жатады. Өсімдіктердің немесе жануарлардың бір түрлерінен белгілі бір орталыққа генетикалық бейімделген особьтар топтарын бөліп алып көрсетуге болады. Өсімдіктерде сондай топтардың болатынын бірінші байқаған Г. Турессон, ол түр ішіндегі сондай экологиялық формаларды э к о т и п деп атауды ұсынды. Бұл автордың ұғымында, экотиптерге тән сипат олардың әрқайсы белгілі экологиялық жағдайларда өмір сүреді және оның өзіне тән. Сөйтіп, мұнда түқым қуалайтын экологиялық өзгергіштік болатыны байқалады. Бұған Турессон сипаттаған Оңтүстік Швециядағы шатырша ястребинка мысал болады. Өсімдіктің бұл түрі теңіздің құмды жағалауларында өседі, оның жіңішке, бетін түк басқан жапырағы, ұзын төселмелі өркендері болады. Құзды жағалауларда басқа формасы өседі. Бүл келте өркенді, жалпақ тегіс бетті, түксіз жапырақты болады. Үшінші формасы Швецияның орталық аймағынан алынып сипатталды, ол биік тік сабақты, жапырақ пішіні де өзгеше, кеш гүлдейді. Тұқым қуалайтын езгергіштіктерден өзгеше, тұқым қуаламайтын өзгергіштіктер модификация немесе флюктуация деп аталады. Бұл организмнің онтогенез процесінде сыртқы орта жағдайларының әсерімен пайда болады және жынысты жолмен көбейгенде ондай өзгерістер келесі ұрпақтарына берілмейді. Осындай модификациялар болатындығын қарапайым тәжірибемен-ақ дәлелдеуге болады. Осы мақсатта өсімдіктердің вегетативтік жолмен көбею қабілеті пайдаланылады. Сондай қабілетті өсімдік бірнешеге бөлініп, түқым қуалау қасиеттері бірдей бір топ индивидуум алынады. Бір особьтан вегетативті жолмен алынған ұрпақтардың бүкіл тобы клон делінеді. Бір клонның особьтарын әр түрлі орта жағдайларына орналастырып, олар түрліше экологиялық факторлардың талқысына түсіріледі. Калифорнияда Дж. Клаузеннің жүргізген осындай тәжірибесі ойпат жерден альп шалғындықтарына апарылып өсірілген өсімдіктің өзгеретінін көрсетті, ал оны тау етегіндегі алқапқа қайта апарып өсіргенде, оның бастапқы қасиеттері қайтадан өз қалпына келді. Жеке өзгергіштік дегеніміз — бір жұп ата-ананың ұрпағындағы немесе тұтас бір популяциядағы жеке индивидумдарда, басқа особьтарға ұқсастығы жоқ әрқайсының өзіне ғана тән қандай да бір белгілерінің болуы. Бір туысқан ұрпақтағы барлық особьтарды бір-бірімен салыстырғанда немесе бір жерде мекендеуші бір топ особьтарды бір-бірімен салыстырып қарап шыкқанда аталған жеке өзгергіштік оңай-ақ байқалады. Мысалы, бір жерден еркек бүғы қоңыздың бір тобын алып өзара салыстырсақ, олардың денесінің үлкендігі бірдей емес екендігін көреміз. Басқа насекомдардың реңі өте өзгергіш келеді. Бүған сары қоңыз мысал болады. Мүның металл тәрізді жалтырауық түсі әр особінде әр түрлі реңді болып келеді: жасыл, сарғылт-жасыл, күрең-қызыл, кейде күңгірт-күлгін, көк, тіпті қарасы да болады. Қалыпты реңді ұялас қасқырлардың арасында мүлдем қара түсті қасқыр кездеседі. Көртышқандардың арасынан боз реңді индивидуумдар кездеседі. Бір жерде өсірілген бір сортты бидайдың пісіп жетілген масақтарын салыстырғанда, олардың ұзындығы, ондағы дәнектерінің саны, реңі және басқа белгілері әрқайсында әр түрлі болып шығады. Бақылау сұрақтары 1.Микроэволюция ұғымы? 2.Микроэволюция ілімі? 3. Эволюцияның зерттейтін мәселелері? Лекция №11 Тақырыбы: Популяция – эволюцияның элементарлы құрылым 1.Популяция ұғымы және критерилері 2.Популяцияның түрлері (клональды және панмиксиялық.). 3.Популяцияның генетикалық құрылымының әртүрлілігі – эволюциялық өзгерістердің алғы шарты 1.Түр өз ареалының көлеміндегі территорияны тұтас иемденбейді, тек өзінің тіршілігіне қолайлы белгілі участоктарды ғана жайлайды. Мысалы, жануарлардың ағаш өсімдіктеріне байланысты түрлері өз ареалы көлеміндегі орман участкаларын ғана, ал шалғындық түрлер шалғындық ассоциацияларын ғана мекен етеді. Осыған байланысты түрдің особьтары өз аймағының көлемінде бытырап тарап кетеді. Жеке территориялық топтар — популяциялар пайда болады. Популяция деген терминді 1903 жылы генетикаға бірінші рет В. Иогансен енгізді. Ол мұны генетика жөнінен әртекті особьтар тобын белгілеу үшін пайдаланды. Қейінірек бұл терминнің бастапқы мағынасы өзгертіліп, экологияда кең пайдаланылды. Қазіргі кезде популяция — нақтылы территорияға байланысты, бір түрдің табиғи кеңістік о с о б ь т а р ы н ы ң тобы м а ғ ы н а с ы н д а ұғылады. Популяция әр түрлі дәрежеде болуы мүмкін. Бұған дейін қандай да бір жанжағы шектелген ықшам территорияда, мысалы, белгілі бір орманда мекендеуші ж е р г і л і к т і немесе ықшам популяция туралы сөзқылдық.. Бұдан басқа, экологиялық және географиялық популяциялар болады. Экологиялық популяция дегеніміз — экология жөнінен біркелкі жағдайлы участоктармен байланысты жергілікті популяциялардың жиынтығы. Мысалы, бір түрдің особьтары шыршалы ормандарда да, сондай-ақ қарағайлы ормандарда да мекендейді. Мұнда біз екі экологиялық популяция — шыршалық және қарағайлык популяция бар деп айта аламыз. Географиялық популяция белгілі географиялық шектерде кездесетін жергілікті ықшам популяциялардың жиынтығын көрсету үшін кең мағынада қолданылады. Демек географиялық популяция экологиялық популяцияларға бөлінеді, ал бұлардың өзі ықшам (жергілікті) популяцияларға бөлінеді. Сөйтіп бір-біріне туынды әр түрлі дәрежедегі популяциялардың сатылары пайда болады. 2.Панмиксиялық популяцияларда келесі ұрпақтың тұқым қууалаушылық құрылымын ұрықтану кезінде әртүрлі гаметалардың сан алуан үйлесулері есебінен саны ата-аналардың берілген гаметалардың түрлі типтердің жилігіне байланысты. Мұндай популяциялардың генетикасын зерттеу жолдарының бірі ондағы жеке гетерозиготалы өкілдердің таралу жилігін сипатын анықтау болып табылады. Линнейден бастап алғашқы систематиктер бір түрдің ареалындағы соған қарасты особьтардың бәрінің сыртқы және ішкі кұрылыстары ұқсас, бұл жөнінде оларда елеусіз айырмашылықтар ғана болуы мүмкін деп санаған болатын. Қазіргі кезде бұл жағдайды аздаған түрлерге ғана қолдануға болатындығы белгілі болып отыр. Осындай морфологиялық белгілері жөнінен болар-болмас айырмашылығы бар географиялық популяциялардан тұратын түрлер монотипті түр делінеді. Әдетте мұндай түрлердің ареалы тар және оның барлық жеріндегі тіршілік жағдайы біршама ұқсас болып келеді. Буған шегірткелердің туысына қарасты биік таулық түрлері мысал болады, бұлардың ареалдары Орта Азияның биік тау жоталарымен шектелген. Жануарлар мен өсімдік түрлерінің көбісі раса деп аталатын үлкен топтарға бөлінеді, расаларға басқа түрлердегі популяциялардан морфологиясы жөнінен жақсы ажыратылатын сол түрдің географиялық немесе экологиялық популяцияларының топтары енеді. Расаларға жіктелетін осындай түрлер п о л и т и п т і к түр делінеді. Политиптік түрден бөлінетін расалар үш бейнеде болуы мумкін: 1) түр тармағы, 2) экотип және 3) биологиялық раса. Түр тармағы, немесе географиялық раса дегеніміз — географиялық орны оқшау және т ұ р а қ т ы , морфологиялық белгілері жөнінен ажыратын географиялық популяциялардыңжиынт ы ғ ы. Бұл анықтамадан әрбір түр тармағына тән нақтылы морфологиялық белгілері және ареалы болатындығы көрінеді. Сонымен қатар бір түрге қарасты түр тармақтарының араласқан жерлерінде әрқашан аралық формалар кездеседі. Табиғаттағы түр тармақтары әр уақытта өз ара шағылысып, өсімтал ұрпақ беріп отырады, демек, бұлардың араларында физиологиялық және генетикалық окшаулық жоқ. 3.Популяциялардың биологиялық формаларын жасына, жынысына (еркек, ұрғашы, гермафродит, партеногенездік особьтар) қарап, сондай-ақ функциялық, фазалық және маусымдық формалар түрінде көрсетуге болады. Жануарлардың әр түрлі топтарында биологиялық формалардың пайда болуының түрліше жолының мысалдары жоғарыдағы түр ішіндегі қарым-қатынастарды талдауда берілген. Популяцияда генетикалық топтардың болуы түрдің көбею сипатына байланысты. Жыныстық жолмен көбейетін түрлердің популяциялары биотиптерге бөлінеді. Б и о т и п дегеніміз генотипі бірдей особьтардын, тобы. Популяциядағы биотиптер саны неғұрлым кеп болса, соғүрлым онда полиморфизм айқын керіністі болады, себебі айқаспалы ұрықтанатын особьтардың будандары гетерозиготты болып келеді. Өзін-өзі ұрықтандыратын формалардағы популяция да әр түрлі биотиптерден құралады, бірақ мұның қүрамындағы организмдер гомозиготты болады; бұлар тек бір түрлі гаметалар түзеді. Сондықтан өздігінен тозаңданатын өсімдіктердің популяциясын-да таза линиялар дамиды. Бүл терминді генетикаға енгізген В. Иогансен. Бір гомозиготты особьтан ербіген, үдайы өздігінен тозаңданатын индивидуумдардың жиынтығы таза линия делінеді. Бұршақ, бидай, арпа, сұлы сияқты өздігінен тозаңданатын өсімдіктерді зерттеу, бұл түрлердің көбі таза линиялардан тұратындығын көрсетті. Бұлардың сыртқы белгілері үқсас болуы мүм-кін, бірақ физиологиялық қасиеттерінде (ерте пісетін, қысқа тө-зімділік, ауруға шалдықпаушылық т. с. с.) айырмашылықтар болады. Сөйтіп әрбір популяцияның өзіне тән күрделі құрылымы болады, оны мына схема түрінде көрсетуге келеді:
Бақылау сұрақтары 1.Популяция ұғымы және критерилері? 2.Популяцияның түрлері (клональды және панмиксиялық.).? 3.Популяцияның генетикалық құрылымының әртүрлілігі – эволюциялық өзгерістердің алғы шарты? Лекция№ 12 Тақырыбы: Популяцияның генетикалық құрылымының өзгеруі – эволюцияның элементарлы құбылысы 1.Эволюцияның элементарлы құбылысы жайлы түсінік. 2.Популяциялардағы генетикалық-анатомиялық процестер (гендердің дрейфі). 3.Популяцияның генофондын өзгертудегі олардың ролі. 1.Жаңа биологияның жауапты міндетінің бірі популяциялар мен түрдің эволюциясын саналы түрде басқарып қажетке қарай бағыттау болып табылады.Түрлер мен популяцияның эволюциясы табиғаттың заңдылықтарына байланысты ол жануарлар өсімдіктер, микроорганизмдер мен вирустар да адам сана сезіміне басқарылып бағытталуы тиіс. Эволюция мен селекция өте күрделі факторлардың жиын тығына негізделген, олардың ішінде ең бастылары: табиғи және қолдан сұрыптау, ортаның әсеріне немесе адамның мақсатына сәйкес, топтардың генетикалық жүйелігі, өзгереді. Мал тұқымын асылдандыру, одан алынған өнімді арттыру үшін тек жеке өкілдердің ғана емес топтың бүкіл тұқымының генетипінің жүйесін білу. Популяция дегеніміз-Н.В.Тимофеев Ресовскийдің анықтауы бойынша өмір сүретін ортақ мекені бар, сол жердің жағдайын бейімделген, туыстас жиынтықтардан оқшауланған және өзара шағылыса алатын бір түрге енетін организдердің жиынтығын айтады. Мысалы: Колгуев аралындағы бұғылар қиыр солтүстік материктегі бұғылардан теңізбен бөлінген. Осының нәтижесінде Колгуев бұғыларының ерекше популяциясы пайда болды.Олар осы түрдің қалған бұғыларымен салыстырғанда генотипі де, фенотипіде өзгеше ірі және өмір сүруі жоғары. Популяция ретінде “Таза күйінде” өсірілетін ауыл шаруашылық малдарынырң тұқымын келтіруге болады. Егер бір шаруашылықта малдың екі түрлі тұқымын бір-бірінен шағылыстырмай жекк, өсірсе ондай екі тұқымдағы малдың екі популяцияға жатады. Мал шаруашылығында жеке тобындағы малдар, тұқым және туыстары да жатады. Оған басқа жерден әкелінбейді, популяцияда жұп таңдау өз ішінде жүреді.Әрбір популяция өзінің белгілі генофонымен яғни құрамын кіретін ген аллельдерінің жиынтығын сипаталады. Популяцияның құрылымын генетикалық және статистикалық әдістер мен зерттеуді алғаш рет 1903 жылы В.Иоганнсен қолданды. Тұқымның көлеміне қарап үрме бұршаққа сұрыптау жасалған Иогансен олардың ұрпақтарының серілген тұқым көлеміне қарай ауытқылырын бақылады. Атап айтқанда егер ірі тұқым себілсе, ірі кішкене тұқым себілсе ұрпақтарының көлемі кішірейеді. 2.Табиғи мутация процесстің және сұрыптаудың нәтижесінде әр популяция өзіне тән нәсілдік қасиеттінің хромосома құрылымымен сипатталады. Осы тұқым қуатын бірліктерін (гендердің) популяциядағы жиынтығын А.С.Сереборский генофонд деп атады. Малдың әрбір тұқымы басқа тұқымдардан ең басты генафонд арқылы ерекшеленеді. Әр тұқымның өнім дәрежелері, сыртқы пішіні, физиологиялық ерекшеліктері және анатомиялық құрылысы осы гендер жиынтығымен анықталады. Егер тұқымның генофонында бағалы нәсілдік бастама болмаса, немесе құнды гендер шоғыры өте аз болса, онда бұл тұқымда қажетті бағытта жетілдіру өте қиынға соғады. Мыс: сүттілігі сыртқы пішіні және салмағы өте жақсы ала тұқымды сиырлардың сүтті өте сүйық жоғары майлығы сирек болады. Ал осы белгі бойынша тұқымды жақсарту үшін сүт майлығы жоғары басқа тұқыммен шалыстыру қажет. Бұл жұмыс зоотехникті көп ойландырады, себебі жаңа тұқым шығару үшін қажетті бастапқы материалды дұрыс алу қажет. Популяциядағы генетикалық бейімдеушілік пен генетикалық гемостаз. 3.Популяциядағы кез келген малдың генотипіне байланыссыз шағылысатын, популяцияларды еркін өсіп өнетін деп аталады. Мұндай популяциялар табиғатта жиі кездеседі. Оларды мал шаруашылығында да кездестіруге де болады. Әсіресе аталық пен аналық арнайы жұпталмай, мал тұқымын асылдандыруға көңіл бөлінбейтін шаруашылықтар,панмикциялық популяцияда келесі ұрпақтың тұқым қуышылық құрылымы ұрықтану кезінде әртүрлі гаметалардың сан алуан үйлесулері есебінен пайда болатындықтан белгілі бір генотип иелерінің саны ата-аналарынан берілген гаметалардың түрлі типтерінің жилігіне байланысты анықталып отырады. Мұндай популяцияның генетикасын зерттеу жолдарының бірі ондағы жеке гендер борйынша гомозиготалы және гетерозиготалы өкілдерінің таралу жилігінің сипатын табу болып табылды. 1908 жылы Г.Харди мен В.Вайнберг бір-біріне тәуелсіз еркін өсіп өнетін популяцияда генотиптердің таралуын көрсететін формуланы ұсынды.Оны Харди Вайнберг формуласы деп атады.Бұл формуладан еркін өсіп өнетін популяция, егер ондамешқандай сұрыптау жүрмесе, тепе –теңдікте болады. Яғни ұрпақтан- ұрпаққа өзгермейді және генотиптердің белгілі бір қатынасы болады деген қағида шығады. Р+q=1 Популяцияларда тұқым қуатын өзгергіштік ең алдымен гетерозиготалы күйдегі мутациялардың болуы олардың генетикалық құрылымын өзгерту жаңа ортаның тшартына жылдам бейімделуді қамтамасыз етеді. Көбейген кезде өзін ұдайы өндіріп отыратын әртүрлі формулалардың болып тұруы популяцияның генетикалық полиморфизмін туғызды. Ал полиморфизмді популяцияның өмір сүруін қолдайтын механизм. Популяцияда гетерозиготалар есебінің генотиптік және фенотиптік айырмашылығы бар, өкілдердің белгілі бір ара –қатынаста ұрпақтан-ұрпаққа өндіріліп отыруын отыруын теңескен полиморфизм деп атайды. Популяцияның өзінің генетикалық құрылымын сақтап қалуын қамтамасыз ететін процесті генетикалық гемостаз деп атайды. Ұрпақтардың генотипі мен фенотипіне әсер ету жағынан жалпы шағылысу туыстас шағылысуға қарама-қарсы болады. Туыстас емес шағылысу аутбридинг деп аталады. Жануарлармен өсімдіктер селекциясында түр аралық немесе алшақ будандастыру арқылы алынған аралық будандар қуатылығын гетерозис деп атайды. Гетерозис және инбриндиктен болған депрессияның негізінде жатқан себептерінің кейбіреулері анықталған олардың бастыларына тоқталып кетейік . 1.Бірсыпыра гендердің плейтроптық әрекеті бар, яғни бірген бір мезгілде бірнеше белгігі әсер етеді. Біріне дұрыс әсер, онда организмнің тірлігі артады, біріне бұрыс әер етіп организмнің өмір сүру қабілетін артырады. 2. Бір қатар ғалымдар гетерозисті болса, доминанты гендердің көп саным ен анықталады деген пікір айтады доминанты гендер белгінің дамуын күшейтеді, ал рецессивті аллельдер оған әсер етпейді қайта ол белгілердің дамуын нашарлатады мұндай аллельдердің доминантылығы және рецесситлігі табиғи сұрыптаудың әрекетінен болады. Табиғи сұрыптаудың ықпалымен генотиптік орта құрылады да белгінің дамуына жақсы әсер ететін аллельдер доминанты болады. 3.Дамуды күшейтетін кейбір доминанты гендер аддитивтік әрекет аңғартады шағылыстыру арқылы ұрпаққа олардың шоғырлануы белгілерге қосылып әсер етіп соның салдарынан, ұрпақтың ата-аналарының салыстырғанда күштірек даму процессін артырады. 4. Гетерезистің дамуын асыра доминантылық көрсетуі мүмкін. Бақылау сұрақтары 1.Эволюцияның элементарлы құбылысы жайлы түсінік.? 2.Популяциялардағы генетика? 3.Популяцияның генофондын өзгертудегі олардың ролі? жүктеу/скачать 486.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||