Мазмұны кіріспе 1 КӨмірсутегілік шикізатты өндірудің технико- технологиялық ерекшеліктері

Шығындарды құрылыстық элементтер бойынша салыстыру нақты шығындардың жоспарлық шығындармен салыстырғандағы 16 мың теңгеге жалпы азаюы жағдайында бұрғылауда қаражаттардың шектес тыс жұмсалуына жол берілгендігін көрсетіп отыр.

Шығындарды экономикалық элементтер бойынша талдау бұрғылауға жұмсалған шығындардың жалпы деңгейіне әсерін тигізген үнемдеу немесе шектен тыс шығындау шығындардың нақты қай элементтері, материалдардың қай түрлері бойынша алынғанын анықтауға мүмкіндік береді. Кестедегі деректер көрсетіп отырғандай, тұтастай бұрғылауға жұмсалған қаражаттардың 77 мың тг. сомасы мөлшерінде жалпы шектен тыс шығындалуы жағдайында энергияға, техникалық суға және басқа шығындық баптар бойынша үнемдеу алынды. Нақты шығындардың жоспарлық шығындардан ауытқуын анықтаудан кейін әрбір бап бойынша ауытқудың себептері анықталады. Мысалы, материалдық шығын түрлері бойынша ауытқулардың себептері материалдардың бағасын өзгерту және бекітілген шығындау нормаларынан ауытқу болуы мүмкін. Шығындардың материалдық баптары бойынша өзіндік құнды төмендегідей түрде талдайды:

1. 
   шығындардың нақты шығынның шығындау нормаларынан 1 м-ге ауытқуының нәтижесінде өзгеруі
   

2. 
   шығындардың бағалардың ауытқуының нәтижесінде өзгеруі
   

±∆З_ц=(Ц_ф- Ц_пл)Н_фм_ф (30)

мұндағы м_ф — материалдық 1м-ге нақты жұмсалуы;

н_м — 1м-ге жұмсаудың нормасы;

Н_ф — нақты ұңғымалау, м;

Ц_ф и Ц_пл— шығындау бірлігінің нақты және жоспарлық бағасы.
Кесте 10 – Жоспар бойынша іс-жүзіндегі орындалған жұмыс шығындары

Шығындар бабы	Жоспар бойынша іс-жүзінде орындалған жұмыс көлемі	Іс-жүзіндегі	Ауытқу (+,-)
Барлығы	11993	12070	+77
Соның ішінде:
1) солардан жасалған материалдар, олардың ішінде: а) қоршағыш құбырлар б) цемент в) техникалық су г) химреагенттер мен саздан жасалған материалдар д) басқасы	4748 2498 204 205 1148 693	4897 2947 324 138 915 573	+149 +449 +120 -67 -233 -120
2) еңбекақы	680	714	+34
3) бұрғылау жабдығын пайдалануға жұмсалған шығындар, олардың ішінде: а) амортизация б) қашаулардың тозуы в) бұрғылау құбырларының тозуы г) турбұрғылардың тозуы д) бұрғылау құбырларының	3566 1181 1007 260 514 68 536	3561 1215 976 260 510 67 533	-5 +34 -31 - -4 -1 -3

Электқуатына қатысты шығындарды талдау және жекелеген факторлар бойынша шектен тыс шығындаудың жалпы сомасын бөлген кезде материалдар бойынша шығындарды талдау кезіндегідей есептеулер жүргізіледі.Факторлар бойынша материалдық шығындардың ауытқуының жалпы нәтижесін бөлістіру ең алдымен материалдарды, отын мен энергияның қай түрлері бойынша бекітілген нормаларға қарсы шығындардың асырылуына жол берілгендігін анықтауға мүмкіндік береді.Материалдарды, отынды, энергияны жұмсау нормаларының орындалу деңгейін анықтағаннан кейін сол деңгейді белгілейтін жағдайларды анықтайды, бұл материалдық құралдардың бұдан арғы уақыттағы іс-жүзіндегі жұмсалуын азайтудың пайдаланылмаған мүмкіндіктерін анықтау мен осы мүмкіндіктерді жүзеге асыру жөніндегі іс-шараларды әзірлеу үшін үшін қажет. Мысалы, қоршағыш құбырларды жұмсау нормаларының артуын белгілейтін жағдайларды анықтау кезінде ең алдымен ұңғымалардың іс-жүзіндегі құрылымдарын жобада қабылданғандарымен салыстырады. Еңбекақы бойынша іс-жүзіндегі шығындардың ауытқуының себептеріне жұмысшылар саны мен орташа еңбекақының өзгеруі болуы мүмкін, олардың әсер етуін есептеу әдістемесі еңбек жөніндегі жоспар мен еңбекақы қорын талдау кезінде қарастырылған.Ұңғымалардың өзіндік құнында үстеме шығындар елеулі меншікті салмаққа ие, талдау кезінде оларды ерекше түрде бөледі. Оларды жекелеген баптардың қимасында талдайды және іс-жүзіндегі шығындардың жоспарлық шығындардан ауытқуын және сол ауытқуларды туындатқан себептерді анықтайды. Ұңғымалар құрылысының өзіндік құнын талдаудың қорытынды кезеңі — өзіндік құнды азайту жөніндегі анықталған резервтерді жүзеге асыру жөніндегі ұйымдастыру-техникалық іс-шараларды әзірлеу.

2005 жылы 1 тонна мұнайдың өзіндік құны (тасымалдаудың есебімен) есептік 8073,33 теңгеге (56,80 долларға) қарсы 13 827,48 теңгені (97,48 долларды) құрады. 1 тонна мұнайдың өзіндік құны (тасымалдаудың есебімен) есепке қатысты 5 754,15 теңгеге (71,3%) немесе доллардың 142,14 теңгеге тең орташа жылдық бағамы кезінде (40,48 долларға) артты.

Кесте11 − 2005 жылғы 1 тонна мұнайдың өзіндік құны

1 тонна мұнайдың өзіндік құнының артуының негізгі себептеріне төмендегілер жатады:

а) 2005 жыл бойы мұнайды тасымалдау мен өткізуге қатысты шығындарды арттыру. 1 тонна мұнайдың іс-жүзіндегі өзіндік құны (тасымалдаудың есебінсіз) 2005 жылы есептік 4207,58 теңгеге (29,60 долларға) қарсы 4972,04 теңгені (34,98 долларды) құрады. 1 тонна мұнайдың іс-жүзіндегі өзіндік құнының артуы есептік өзіндік құнымен салыстырғанда 764,46 теңгені (5,38 долларды) құрады немесе 18,2%-ға. 1 тонна мұнайдың тасымалдаудың есебінсіз өзіндік құнының артуының себептеріне төмендегілер айналды:

• 
  мұнай-газ жабдығын жою жөніндегі резервтік қорды құру;
  
• 
  қойнауды пайдаланушының салықтық төлемдерінің мұнайдың бағасының өсуіне байланысты және мұнайды өндіру мен өткізу көлемінің артуына байланысты артуы.
  

2005 жылғы 1 тонна мұнайдың өзіндік құнының (тасымалдаудың есебімен) артуының себептеріне төмендегілер жатады: а) 2005 жылы мұнайды тасымалдау тарифтерінің (екі рет) өсуі;

Тарифтерді өсірудің нәтижесінде 2005 жылы мұнайды тасымалдау шығындары 3976,5 млн. теңгені құрады. 2005 жылы 1 тонна мұнайдың өзіндік құнындағы мұнайды тасымалдау шығындарының меншікті салмағы 2004 жылғы 9,01%-ға қарсы 32,6%-ды құрады.

а) 2005 жылы өндіру көлемінің төмендеуі. 2005 жылы 1 тонна мұнайдың өзіндік құны (тасымалдаудың есебінсіз) 2004 жылғы 5077,6 теңгеге қарсы 4972,04 теңгені құрады, б.а. 2005 жылы 1 тоннаның өзіндік құны 105,56 теңгеге төмендеді.

Себептер келесі: а) «Энергия» бабы бойынша шығындар жоғарыда аталған кезең бойынша 438,9 млн.теңгеге (37,13%) азайды. Шығындардың азаюы 3-тоқсанда кеніштердегі әрекеттегі ұңғымалардың тоқтауының салдарынан электрқуатын тұтыну мөлшерінің азаюымен және электрқуатына қатысты тарифтің 2004 жылдағымен салыстырғанда 1,14 есе азаюымен түсіндіріледі.

ә) «Өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтер» бабы бойынша шығындар 2004 жылдағымен салыстырғанда 3 млрд. 462 млн. 233 мың теңгеге немесе 51,2%-ға азайды. Соның ішінде жүктерді тасымалдау шығындары 340 млн. 8 мың теңгеге (29%), негізгі қорларды жөндеу жөніндегі шығындар 2 млрд. 533 млн. 159 тыс. теңгеге (64,9%) азайды.

б) 2005 жылы өнеркәсіптік жолдар мен алаңшаларды күтіп ұстауға жұмсалатын шығындар 2004 жылдағымен салыстырғанда 96 млн. 279 мың теңгеге (51,8%) азайды.

в) химияландыру қызметтері химреагенттердің болмауының себебінен 329 млн. 244 мың. теңгеге (75%) азайды. Өндіріске қатысты шығындардың жалпы азаюы келесі жағдаймен түсіндіріледі: әлемдік нарықтағы бағалардың төмендеуіне байланысты қызметтер мен жұмыстардың көлемдері барынша оңтайландырылған болатын.

1 тонна мұнайдың өзіндік құны келесі формула бойынша есептеледі:
С₂=С₁+(А+З_р+З_э+З_д.п) - (З+З_пр) /Q₂ (31)
мұндағы, А – жылына қалпына келтіруге 8,3% және күрделі жөндеуге 3,9% есебімен автоматтандыру мен телемеханизация құралдарын амортизациялауға қатысты шығындар,

А= 260·12,2/100=31,7мың тг;

З_р=260·1/100=2,6 мың тг;

З_э – 1кВт·с-на 6.40тг баға бойынша электрқуатының 10 кВт·с меншікті шығыны кезіндегі қосымша мұнайды алуға жұмсалатын электрқуатының шығындары,

З_э= 2475·10·0,07=1732,5 мың тг

З_д.п= 2475·0,93=2301,75 мың тг

З=9200·80=736000

З_пр=2·458·56=51,3 мың тг;

С₂=7+(31,7+2,6+1732,5+2301,75)-(736000+51,3)/452475=5,38 тг,
Қосымша күрделі салымдардың өтелу мерзімі

Т_ок=260000/7·450000-6,72·452475=2,3 жыл

Э=(7+0,17·82,5)-(6,72+0,17·79,5)452475=390 мың тг.

• 
  шығындардың сметасы;
  
• 
  өзіндік құнның калькуляциясы;
  
• 
  техникалық-экономикалық факторлар бойынша шығындардың өзгеруінің есебінен.
  

• 
  мұнай мен газдың өндірістік өзіндік құны (жалпы және тауарлық өнім бойынша);
  
• 
  мұнай мен газдың толық өзіндік құны (тауарлық өнім бойынша) ;
  
• 
  тауарлық өнімнің жұмсалуы;
  

• 
  әрекеттегі қордың 1 ұңғ. қатысты өндіріс шығындары (ГРР-ға қатысты мөлшерлемелерді санамағанда);
  
• 
  1 ұңғ. қатысты материалдық шығындар.
  

• 
  мұнай мен газды жер бетіне шығару;
  
• 
  қаттарға жасанды түрде әсер ету;
  
• 
  мұнайды жинақтау және ішкі кәсіптік тасымалдау;
  
• 
  газды ішкі кәсіптік тасымалдау;
  
• 
  мұнай мен газды технологиялық әзірлеу.
  

Осылайша төмендегі факторлар тобының әсер етуінің есебінен мұнай мен газды өндіруге жұмсалатын шығындардың өзгеруін белгілейді:

• 
  өндірістің техникалық деңгейін арттыру;
  
• 
  өндіріс пен еңбектің ұйымдастырылуын жақсарту;
  
• 
  өндірілетін өнімнің көлемі мен құрылымын өзгерту;
  
• 
  мұнай мен газды өндірудің табиғи жағдайларын және мұнайды өндіру әдістерін өзгерту.
  

Тауарлық өнім көлемінің салыстырмалы түрдегі төмендеуін келесі формула бойынша анықтайды:

∆Q_{т t+1}=(Q_{н.н t+1}-∆Q_{н t})Ц_{н t+1} (32)
мұндағы, Q_н.н — жаңа ұңғымалардан мұнай алу, мың т;

∆Q_н — мұнай өндірісінің өсімі, мың т;

Ц_н — 1 т мұнайдың көтерме бағасы, теңге/т.

Шығындардың деңгейіне қаттық қысымды ұстап отыру жөніндегі жұмыстар көлемінің (∆З_пд) өзгеруінің тигізетін әсері келесіге тең;

мұндағы υ_в- суды қатқа қаттық қысымды ұстап отыру үшін айдаудың көлемі, мың м³;

Т_в Т_н- жоспарланып отырған жылда суды айдау мен мұнайды өндіру көлемдерінің алдыңғы жылдағымен салыстырғандағы өсу қарқындары, %; З_з.в – суды қатқа айдау жөніндегі шығындардың құбылмалы бөлігі, барр/м³.

Мұнайды технологиялық әзірлеу көлемдерінің шығындардың өзгеруіне (∆З_тп) тигізетін әсерін төмендегі формула бойынша анықтайды:

∆З_{тп t+1}= Q_ж.t Т_ж – Т_н/100З_тп

мұндағы Q_ж- сұйықты өндіру көлемі, т;

Т_ж Т_н- жоспарланып отырған жылда сұйық пен мұнайды өндіру көлемдерінің алдыңғы жылдағымен салыстырғандағы өсу қарқындары, %;

З_тп – мұнайды технологиялық әзірлеу жөніндегі шығындардың құбылмалы бөлігі, барр/т.Мұнай мен газды өндіру шығындары өзгерген жағдайда техникалық-экономикалық және ұйымдастыру факторларының жағымды әсерінің және табиғи жағдайлардың қымбаттатқыш әсерінің есебімен келесідегідей көрсеткіштер есептеледі:

• 
  салыстырмалы тауарлық өнімнің өзіндік құны;
  
• 
  салыстырмалы тауарлық өнімнің өзіндік құнының төмендеуі (қымбаттауы);
  
• 
  тауарлық өнімнің жұмсалуы.
  

∆С_т= ∆З/С_т.с 100 (34)

Кесте13−Факторлар бойынша тауарлық өнімнің жұмсалуының жиынтық есебі

Көрсеткіштер

Есептеу тәртібі

Жоспарланып отырған жылдағы тауарлық өнімнің көлемі Жоспарланып отырған жылдың алдыңғы жылдағы бағасымен көрсетілген тауарлық өнімі Жоспарланып отырған жылдың алдындағы жылдағы тауарлық өнімнің жұмсалуы Жоспарланып отырған жылдың тауарлық өнімінің алдыңғы жылдың шығындар деңгейіне негізделумен өзіндік құны Жоспаланып отырған жылы төмендегі факторлар бойынша шығындардың азаюы (-) немесе көбеюі (+): техникалық-технологиялық деңгейді арттыру өндіріс пен еңбектің ұйымдастырылуын жақсарту өндірістің көлемі мен құрылымын өзгерту табиғи жағдайлардың өзгеруі басқа факторлар Шығындардың азаюы (-) немесе артуы (+), барлығы Жоспарланып отырған жылдағы тауарлық өнімнің өзіндік құны Жоспарланып отырған жылдағы тауарлық өнімнің жұмсалуы Шығындардың алдыңғы жылдағы деңгейімен салыстырғандағы өзгеруі

Qт t+1 Qт.р Зт t Стс=Qтр Зт t ∆З1 ∆З2 ±∆З3 ±∆З4 ±∆З5 ±∆З=∆З1+ ∆З2+ ∆З3+ ∆З4+ ∆З5 Ст t+1=Ст.р ± ∆З Зт t+1=Ст t+1/ Qт t+1 ∆Ст= ∆З/Ст.с 100 немесе ∆Зт= Зт t+1/Зт t 100