ІІ-Тарау. А¬Ш саясатыныє негiзгi мотивтерi

А¬Ш конгресiнiє баяндамасында 1973 жылдыє 3 мамырында Р.Никсон мемелекеттiє сырт¶ы саясаты туралы былай деп сыр шертедi. Жер шарындаµы еш¶андай кѕйзелiстi айма¶ты¶ А¬Ш ѕшiн Таяу шыµыс сия¶ты еш¶андай мґнi жо¶.

Дж. Картер 1977 жылдыє тамызында президенттiк № 18а директивте Таяу Шыµыста «А¬Ш ѕшiн јмiрлiк ¶ажет» аудан деп салтанатпен жариялайды. Мемлекеттiє жаµдайы туралы жолдаумен байланысты А¬Ш- тыє 1980 жылдыє 23 ¶аєтарындаµы конгресiнде ол, А¬Ш ¶ызыµушылы¶тарын ¶орµау ѕшiн бЅл ауданда ¶арулы кѕш пайдаланылуы мѕмкiн деп жарияланады. М½ныє барлыµы Вашингтон ар¶ылы таяушыµысты¶ айма¶та жѕзеге асып жат¶ан экспанция мен милитаризмдi а¶тауµа баµытталµан агрессивтi жаµдайлар.

Їзiнiє сырт¶ы саяси жоспарларында А¬Ш Таяу Шыµыстыє басты стратегиялы¶ мґнiмен санасады. Ол ѕшiн Континенттiє тоµыс¶ан жерiнде орналас¶ан, оныє территориясы ар¶ылы Суэц каналы мен Европа, Азия мен Африканы байланыстырып жат¶ан ¶Ѕрлы¶ жґне ауа коммуникацияларыныє жѕйесi, сондай Атлант жґне Індi мЅхиттарыныє бассейндерi јтедi. ¬арап отырса¶ американды¶тардыє таяу шыµысты¶ айма¶тыє бай мЅнай ресурстары да, жґне олардыє ґлемнiє басты мЅнай јндiретiн орталыµы ретiндегi жаµдайы да ¶ызы¶тыратын сия¶ты.

1981 жылы Таяу Шыµыстаµы барланµан мЅнай ¶орыныє кјлемi 49,7 млрд. тîííà баµаланып, А¬Ш-тыє территориясындаµы мЅнай ¶орынан 13,8 есеге јстi. БЅл ¶ордыє жалпы ¶Ѕнын 11-13 трлн. долларµа баµалауµа болатын едi. Ащы энергетикалы¶ ¶иыншылы¶тар жаµдайындаµы Таяу Шыµыс ґлемiнде А¬Ш, Жапония, НАТО-ныє батыс европалы¶ мемлекеттерi ¾шiн негiзгi мЅнай кјзi ретiнде ¶Ѕрама штат болып ¶арастырыла бастады. А¬Ш-тыє ¶арулы кѕштер министiрлiгiнiє 1978-1979 ¶аржы жылына баяндамасында, А¬Ш-тыє дамушы деєгейде шикiзаттыє сырт¶ы кјздерiне тґуелдi болатындыµы, оныє ѕстiне мЅнай бЅл тґуелдiлiктiє еє кјрнектi жґне ѕрейлi ѕлгiсiнен кјрсетедi. Осы бiр µана себепке бола А¬Ш бiздiє басты ґрiптестерiмiз Канада, Жапония – Батыс Европа Мемлекеттерi болып табылатындыµына ¶арамастан, Таяу Шыµыстыє iстерiне белгiлi деєгейде ¶ызыµады жґне ¶атысады.

А¬Ш-тыє таяушыµысты¶ айма¶таµы саясаты Вашингтондаµы мемелекеттiк билiктiє жоµары эшелондарында шешем ¶абылдау процесiне ґсер ететiн барлы¶ куштердi кјрсетедi. БЅл саясат монополиялы¶ жґне бас¶а топтар ¶аншалы¶ты кѕштi болµанымен де А¬Ш-тыє барлы¶ билiк топтарыныє ма¶саттарын кјрсетедi. Сонды¶тан да американыє таяушыµысты¶ саясатыныє ¶озµаушы кѕштерiнiє анализмдегi бiрiншi орынµа iргелi жґне Ѕза¶ мерзiмдi факторлар ¶айнар кјзiндегi субъективтi, конъюктуралы¶ элементтер мен екiншi деєгейлiк роль ойнайды.

А¬Ш-тыє таяушыµысты¶ саясатыныє ¶озµаушы кѕштерi мен мотивтерi бiр-бiрiмен шатас¶анын айтып кету керек жґне оларды тЅтас, саба¶тас жѕйе тѕрiнде ¶арастырµан дЅрыс. А¬Ш-тыє таяу – шыµысты¶ саясатыныє анализ кезiнде басты жґне жалµыз немесе ¶андайда да бiр фактор тѕрiнде бјлiнуi, ас¶а факторµа тґуелдi жаµдайµа берiлуi на¶ты емес, дЅрыс теєестiрiлмеген нґтижелер беруi мѕмкiн. Мысалы, егер мЅнай жалµыз деп тауып, А¬Ш саясатына ґсер етушi бас¶а кѕштердi оµан тґуелдi жаµдайда ¶ояр болса¶, онда мЅндай ¶адамда жасалµан анализдiє лшеулi жґне на¶ты нґтиже алуµа жетелейтiнi кѕм´ндi.

Мұндай ¶адам, А¬Ш ґкiмшiлiгiнiє мЅнайµа ¶адам басымы жґне басты болµан жаµдайда нелiктен Ѕза¶ уа¶ыт бойы јзiнiє таяушыµысты¶ саясатын, мЅнаймен байланысты. А¬Ш-тыє Ѕза¶ мерзiмдегi ¶ызыµушылыµы американ саясатын тiке ¶айшылы¶ты жол –араб ґрiптестерi мен Вашингтон ¶атынастарыныє дамуы бойынша итермелегенiне ¶арамастан, израйл агрессиясыныє ашы¶ ¶олдауына, Израилмен бiржа¶тыф ¶Ѕрылµан ґскери-саяси ода¶тыє дамуына баµытталады.

АҚШ-тыє таяушыµысты¶ саясатыныє негiзгi ¶озµаушы кѕштерi мен мотивтерi бiр баµытта – таяу шыµысты¶ мЅнай пайдасыныє са¶талуына, Ѕлтты¶-тґуелсiздiк ¶озµалыс¶а ¶арсы кѕреске, А¬Ш-тыє таяу шыµыс аймаµындаµы саяси, экономикалы¶ жґне ґскери Ѕстанымдарын бекiтуге шоµырланµан, империалистiк, отаршылды¶ емес ¶адамдардыє iске асу баµытына ґсер етедi. Сонымен бiрге, американ саясатыныє ¶орлы¶ тияна¶тылыµында оны ¶Ѕраушы компаненттерi А¬Ш-тыє жалпы таяушыµысты¶ стратегиясыныє мЅ¶тажды¶тары мен тапсырмаларыныє ¶айшылыµына енедi. Мысалы, мЅнай монополиялары мѕдделерi мен сионистiк орталар мѕдделерi арасындаµы айырмашылы¶тар аны¶талµан болатын; израилдiк ¶ас¶алар мен вашингтон ґкiмшiлiгi Ѕстанымдарыныє, ґсiресе, (мемдепартам) араб-израиль шиеленiсiнде “теєгерiлген” курс жѕргiзуге Ѕмтылµан мемлекеттік департаменттiє беделi пайдаланµан конгресс Ѕстамыныє арасындаµы айырмашылы¶тар аны¶талды. БЅл жаµдай А¬Ш-тыє таяушыµысты¶ саясатына ¶айшылы¶тар мен жолсызды¶тардыє элементтерiн алып келдi, олар жиi-жиi американды¶ ґкiмшiлiкi А¬Ш-тыє Ѕза¶ мерзiмдiк мѕдделерi шеєберiнде ¶алып ¶оймайтын ¶адамдарды жѕргiзу жолына итермеледi.

А¬Ш-тыє таяу шыµысты¶ саясатыныє ¶алыптасуына “сыр¶ат орта” факторы ѕлкен ы¶пал кјрсеттi. Оµан А¬Ш сол айма¶та јз саясатын жѕргiзу кезiнде байланыс¶андарыныє барлыµы ¶атысты болады. Бґрiнен бЅрын бЅл айма¶та капиталистiк ¶айшылы¶тар тудырµан, американды¶тарµа ¶арсы таяушыµысты¶ мемлекеттер хал¶ыныє азаматты¶ кѕресi, (А¬Ш-тыє капитализмi) бiр жаµынан А¬Ш капитализмi, екiншi жаµынан таяушыµыс мемлекеттерiнiє Ѕлтты¶ буржуазиясы арасындаµы ¶айшылы¶тар жґне т. б. БЅл факторлар Вашонгтонды јз саясатына јзгерiстер енгiзуге, ышырамшылды¶ шараларды жѕзеге асыруµа мґжбѕр еттi.

А¬Ш-тыє таяушыµысты¶ саясаты ¶аншалы¶ты тЅра¶ты болып табылады, Вашингтонгдаµы А¬Ш-тыє екi партиясы саяси жѕйесi шеєберiндегi ґкiмшiлiк ауысымы ¶алай ґсер еттi деген сЅра¶тарµа жауап беру јте ¶ажет. Американды¶ саясат Таяу шыµыста “екi партиялы ” сипат алды. БЅл ол јзiнiє негiзi бойынша А¬Ш-тыє ¶андай саяси партиясы-республикалы¶ немесе демократиялы¶ билiк ¶олында болµандыµына байланысты. Негiзiнен екi партияныє да саясаты тура келдi.

ІІІ-Тарау. Американ саясатыныє мЅнай аспектiлерi мен ¶айнар кјздерi.
А¬Ш-тыє Таяу Шыµыстаµы саясатына мЅнай факторыныє ы¶палы А¬Ш-тыє экîномикасы мен ґскери машиналары ѕшiн таяушыµысты¶ мЅнай мґнiнiє тез јсуiмен аны¶талды. БЅл бiр жаµынан, А¬Ш-ты сЅйы¶ жанармаймен ¶амтамасыз ету жѕйесiнiє ¶Ѕрылысыныє ерекшелiктерiмен, екiншi жаµынан, капиталитiк ґлемнiє еє iрi мЅнай јндiретiн орталыµы- Таяу Шыµыстаµы кјп пайда тѕсiретiн мЅнай ресурстарына шоµырланµан американды¶ мЅнай ±¬ ашы¶ тонаушылы¶ саясатымен байланысты.

А¬Ш ѕшiн мЅнай тЅтынушысы мемелекет сыртындаµы табыспен белгiлi деєгейде кјтерiлуi тґн болды. 70-жылдары берiлген деректер бойынша, А¬Ш-тыє 488,5 млн. тонна мЅнай јндiрiлсе, ал 1980- жылы 430 млн. тонна јндiрiлдi. Сол уа¶ытта американды¶ мЅнай тЅтынушылы¶: 1970 жылы –750 млн. тонна, ал 1980 жылы - 900 млн. тоннаµа јстi. А¬Ш-та мЅнайµа деген сЅраныс деєгейi ЄТР-дiє тез дамуымен, Пентагонныє мЅ¶таждыµыныє майдû жґне жанармай мен орташа деєгейде- американ экîномикасы мен А¬Ш-таµы барлы¶ јмiр тѕрiнiє энергетикалû¶ ¶Ѕрылысымен байланысты. (мЅнайдыє 44 % жоµарысыныє барлыµы транспортты¶ ¶ажеттiлiктерге шûµындалды).

МЅнай баланысыныє јсiп келе жат¶ан ¶орын толы¶тыру ѕшiн А¬Ш шетел мЅнайын тасуµа шоµырландырылды. МЅнай жол, бiр жаµынан, iшкi энергетикалы¶ ресурстардыє са¶талуына ы¶пал еттi, екiншi жаµынан, ѕстеме пайда монополияларын дамушы мемлекеттердiє арзан мЅнайларын пайдалану есебiнен ¶амтамасыз етiп отырды. Бiра¶ бЅл мЅнай тЅтынушыларµа жоµары баµа бойынша берiлдi. А¬Ш-таµы мЅнай мен мЅнай јнiмдерi импортыныє кјлемi 1970 жылµы 173,3 млн. тоннадан, 1977 жылµы 430 млн. тоннаµа дейiн јстi, ал сосын 350 млн. тоннаµа дейiн тѕстi. (экономикалы¶ ¶Ѕлдыраудыє нґтижесiнде)”[27]

МЅнай импортыныє ¶Ѕны А¬Ш-та 1970 жылµы 4,5 млрд, доллардан, 1980 жылы 90 млрд. долларµа дейiн јстi. [28]

“МЅнай импортыныє мол шыµындары американды¶ тјлем баланысыныє созылмалы тапшылыµыныє ¶Ѕрылуына ґсер еттi. Шыµыс болжамына сґйкес мЅнай импорты одан ары ¶арай да тез јсе бердi жґне 1985 жылы 100 млрд. долларµа жеттi.” [29]

“А¬Ш-тыє жалпы мЅнай тЅтынудаµы импортты мЅнай мен мЅнай јнiмдерiнiє сыбаµалы салмаµы 1970 жылµы 23% - дан 1980 жылы 40%-µа дейiн жеттi”³

“А¬Ш-тыє шетел мЅнайынан тґуелсiздiгiнiє кјлемi елдiє Ѕлтты¶ ¶ауiпсiздiгi факторы мен шиеленiстi. Дж. Картер 1980-жылдыє 23 ¶аєтарында конгресске шыµып, шетел мЅнайынан А¬Ш тґуелдiгi бiздiє елiмiздiє ¶ауiпсiздiгi ѕшiн аны¶ жґне шын ¶атар болып табылады дедi”.

Таяу Шыµыстыє мЅнайы американды¶ мЅнай балансында шешушi роль ойнады. 1970 жылдан 1980 жылдар бойынша таяушыµыстыє айма¶тан мЅнай импортыныє кјлемiнiє јсу процессi жѕрдi жґне бiрмезгiлде – Канада мен Венесуэла сия¶ты бЅрынµы дґстѕрлi жеткiзушiлердiє А¬Ш-¶а мЅнай тасуыныє ¶ыс¶ару процессi жѕрдi. Мемдепартаменттiє кјрсеткiштерi бойынша, А¬Ш-таµы жалпы мЅнай тЅтынушыныє таяушыµысты¶ ѕлесi 1980 жылы А¬Ш-та 13%, ГФР-да-45%, Францияда-75%, Жапонияда-75% ¶Ѕрады.” [30]

Америкалы¶ ѕкiмет орталы¶тарында, ¶андай да бiр себеп бойынша А¬Ш пен оныє ода¶тастарыныє таяушыµысты¶ мЅнайµа ¶ол жеткiзу ¶ыс¶арµан жаµдайда, А¬Ш-та, (НАТО- ныє) АҚШ-ыє батыс европалы¶ мемлекеттерiнде жґне Жапонияда ауыр экономикалы¶ ¶иынды¶тар туындаµан болар едi, деп есептелiндi.

1973-1974 жылдары А¬Ш-та энеретикалы¶ кѕйзелiс басталды. Ол (Вашингтонныє) елдiє экономикалы¶ жґне iшкi саяси жаµымсыз ґсер кјрсеткен, Вашингтонныє Ѕза¶мерзiмдiк мґселесi болды. Энергетикалы¶ кѕйзелiс А¬Ш-тыє мЅнай баланысында сґйкессiздiктiє тереєдеуiне, мЅнай мен мЅнай јнiмдерiне iшкi американды¶ мЅ¶тажды¶тарды ¶анаµаттандыру ¶иынды¶тарынє ¶алыптасуына алып келдi, ол Америка эканомикасындаµы жаµдайды ¶иындатты, мемлекеттi жанармаймен ¶амтуда iркiлiс тудырды, жЅмыссызды¶тыє јсуiне, јнеркґсiптiє јндiрiстiє ¶Ѕлдырауына алып келдi. ¦рине, бЅл кѕйзелiс негiзi бойынша мемлекеттiє Ѕйымы мен мЅнай экспортышыларымен жасалмады, ал елдi энергиямен жабды¶таудыє капиталистiк жѕйесiнiє ¶Ѕрылысты¶ бјлiмiнiє нґтижесi болып табылды. ʾéçåëiñ, ì½íàéµà ñ½ðàíûñòûº òåç ¼ñói àðàñûíäà ñ´éêåññiçäiêòiº òåðåºäåóiíå æ´íå ì½íàé ¼íäiðóøi ê¾øòåðäiº À¬Ø-òûº ¼ç iøiíäå ¶àëóû, ìåìëåêåòòiº ýíåðãèÿ áàëàíñûíäà ì½íàé ê¼ëåìiíiº æîµàðëûµû, àìåðèêàíäû¶ ìîíîïîëèëèàðäûº iøêi ýíåðãåòèêàëû¶ ðåñóðñòàðäû äàìûòó í½¶ñàíûíäàµû ïàéäàëû øåòåë ì½íàéûíûº ïàéäàëàíóû; øûµàðûëµàí ì½íàé ¶îðûíûº Аìåðèêà òåððèòîðèÿñûíà òàñûëóû æ´íå ò.á. ñèÿ¶òû ½çචìåðçiìäiê ôàêòîðëàðäûº àð¶àñûíäà òóûíäàäû. Ýíåðãåòèêàëû¶ ê¾éçåëiñ ì½íàé ¼íiìäåðiíiº á¼ëøåê áàµàëàðûí æ´íå àëûíµàí ïàéäà ê¼ëåìiíiº ê¼òåðóãå ¾ìòûëà îòûðûï ò½òûíóøûëàðäûº ì½íàé ¼íiìäåðiíå æåòêiçiëiìäåðií òàáèµè ½ñòàµàí /±АК/ мЅнайлы ±АК iс-ґрекеттерiмен ¶иындады Кѕйзелiс барысында А¬Ш-тыє мемлекеттiк машинасыныє энергетикалы¶ ±АК iс-ґрекеттерiн ба¶ылауµа, ґсiресе реттеуге икемсiздiгi пайда болды.

М½найдыє А¬Ш-¶а жеткiзiлуiндегi араб элбаргосы А¬Ш-тыє мЅнайымен жабды¶тау жѕйесiнiє тЅра¶сыз теєдiгi ¶алыптасуы ¶ажет болµан импульспен ¶ызмет еттi. “Ýìáàðãîìåí áàéëàíûñà À¬Ø жûëûíà 125-150 ìëí. тîííà ì½íàéµà äåéií æîµàëòòû”[31]

Îëàðäûº æàëïû æûëäû¶ 콶òàæäû¶òàðûìåí ñàëûñòûðµàíäà 900 ìëí. тîííàµà æóû¶, á½ë òàïøûëû¶ á½ðûíµûäàé ì´íäå áîëìàäû. Àëàéäà, îíû äàìûìàµàí iøêi ðåñóðñòàðäûº íåìåñå ýñïîðòòû¶ ì¾ìêiíäiêòåði ò½òàñûìåí øèåëåíiñiï ê¼ðiíãåí ì½íàé æåòêiçiëiìiíiº àðàáòû¶ åìåñ äåðåêòåðiíiº èìïîðòòû¶ ¼ñó åñåáiíåí ïàéäàëàíóäûº ñ´òi ò¾ñïåäi.

Ýíåãåòèêàëû¶ æàµäàé À¬Ø-òà 1975-1980 æûëäàðû ì½íàéäûº àìåðèêàí ýêîíîìèêàñûíäà òàð îðûíäàðäûº áiði áîëµàíûí ê¼ðñåòòi. Ìåìëåêåòòåãi ì½íàé 콶òàæäûµû æûëûíà 900-960 ìëí. òîííà äåºãåéiíäå ¶îëäû, ñîë óà¶ûòòà ì½íàé ¼íiìäåðiìåí iñ æàµäàéû ñèÿ¶òû îëàðäûº ¶½éûëûìäàðûíäàµû iøêi íàðû¶ ò½ðà¶ñûç áîëäû. Ìåìëåêåò áiðåñå ìàçóòòàí, áiðåñå òàáèµè ãàçäàí, áiðåñå àâòîìîáèëü ìîëûíàí òàïøûëûµûí ñåçiíäi. Íåãiçãi ò½òûíóøû м½íàé ¼íiìäåðiíiº áàµàñû òåç

Ýíåðãåòèêàëû¶ ¶èûíäû¶òàðäûº æàºà ¼òêið ä¾ìïåçi À¬Ø-òà 1979 æûëû ¼òòi. Îë ¶ûñ¶à æ´íå ½çà¶ìåðçiìäi ôàêòîðëàðäûº í´òèæåñiíäå òóûíäàäû: À¬Ø-òàµû ì½íàé 콶òàæäûµûíûº ¼ñói ìåí æ´íå åëäiº ýíåðãåòèêàëû¶ áàëàíûñûíäàµû ñ½éû¶ ìàéäûº ¼ñóiìåí æàëµàñûï æàò¶àí èðàí ì½íàéûí ýêñïîðòòàóäû ´ëåìäiê íàðû¶òà ¶ûñ¶àðòó "¹ àìåðèêàí ´êiìøiëiãiíiº ýíåðãåòèêàëû¶ ¶èûíäû¶òàðûíûº áîëó áàµäàðëàìàñûí æ¾çåãå àñûðóµà èêåìñiçäiãiìåí ì½íàéµà áàµàíû æ¾éåëiê ê¼òåðiãå æ´íå ì½íàé ¼íäiðó äåºãåéií ½ñòàï ò½ðóäàµû ÌÑØű ñûçûµû ôàêòîðû: “1979 æûëäûº ìàóñûìûíäà À¬Ø-òàµû áåíçèí æåòêiçiëiìi ¼òêåí æûëäûº ñîë êåçåºiìåí ñàëûñòûðµàíäà 22.5% ¶ûñ¶àðäû”[32]

“Áåíçèííiº á¼ëøåê áàµàñû 1973-1979 æûëäàðû 2 åñåãå äåðëiê ¼ñòi” Ýíåðãåòèêàëû¶ ê¾éçåëiñòiº æàºà êåçåºi èíôëÿöèÿ ìåí æ½ìûññûçäû¶òûº ¼ñóií ê¼áåéòòi, À¬Ø òà æ´íå ´ëåìíiº áàñ¶à êàпиòàëиñòiê åëäåðiíäå æàºà ýêîíîìèêàëû¶ ¶½ëäûðàóäûº áàñòàëóûí òåçäåòòi. (1980-81). Á½ë ¶½ëäûðàó 1980-81 æûëû ìåìëåêòòiº ýíåðãåòèêàëû¶ ¶èûíäû¶òàðûí ´ëñiðåóiíå àëûï êåëäi. À¬Ø-òà ì½íàéäû ò½òûíó 1980 æûëû 7.7 %-µà ¶ûñ¶àðäû, ì½íàé èìïîðòûíûº ê¼ëåìi 1979 æûëû 400 ìëí. òîííàäàí 1980 æûëû 350 ìëí. òîííàµà äåéií ¶½ëäûðàäû. Äåãåíìåí, À¬Ø-òûº ýíåðãåòèêàëû¶ ê¾éçåëiñòåí òîëû¶ øûµóû òóðàëû ñ¼ç áîëìàäû.

Òàÿó Øûµûñòûº ì½íàéû 70-æûëäàðû ì½íàé ±ÀÊ ¾øií iði òàáûñ ê¼çi ðåòiíäå ¶ûçìåò åòòi. Òiïòi àìåðèêàíäû¶ ì½íàé êîìïëåêñiíiº ïîçèöèÿëàðû ´ëñiðiãåíäå äå, ì½íàé ìîíîïîëèÿëàðû òàÿóøûµûñòûº àéìà¶òàí ìîë ïàéäà àëóäû æàëµàñòûðà áåðäi. Ñîíûìåí, îëàð 1970 æûëû 1.2 ìëðä äîëëàð, 1977 æûëû – 1.6 ìëðä. äîëëàð , àë 1979 æûëû – 2.4 ìëðä. äîëëàð àëäû.

Òàÿó Øûµûñòà À¬Ø-òûº ì½íàé êîìïëåêñiíiº ½ñòàíûìäàðûíäàµû ¶àíäàé iëãåðiëåóëåð ¼òòi 70 æûëäàðû èðàí æ´íå àðàá õàëû¶òûº ½ëò-àçàòòû¶ ¶îçµàëûñ ñûñûíûº àñòûíäà áîëµàí. À¬Ø ì½íàé èìïåðèÿñû àóûð ê¾éçåëiñêå ò¼òåï áåðäi. Àéìà¶òà òàÿó øûµûñòû¶ ìåìëåêòòåð ìåí ìîíîïîëèÿëàð àðàñûíäàµû ¶àòûíàñòàðäûº á½ðûíµû òåº åìåñ æ¾éåñií æîþ, ½ëòòû¶ ì½íàé èíäóñòðèÿñûí äàìûòó ïðîöåññòåði æ¾ðiï æàòòû. ¬½ðàìà øòàòòàð Òàÿó Øûµûñòû áàñòû ýíåãåòèêàëû¶ áàçà ðåòiíäå ½ñòàï ò½ðà àëìàäû. ̽íàé ¼íiìäåðií æîµàðû áàµàìåí ¼òêiçiï, ì½íàéäûº íåãiçãi ¶îæàëûíäàðû- àðàá ìåìëåêåòòåði ìåí Èðàíµà áîëìàøû µàíà ìîíîïîëèñòiê ïàéäà ¾ëåñií ò¼ëåãåí Áàòûñòû¶ ì½íàé ±ÀÊ áà¶ûëàóûíäàµû òàÿó øûµûñòû¶ ì½íàé óà¶ûòûíà êåòòi. ̽íàé ±ÀÊ òàÿóøûµûñòû¶ ìåìëåêåòòåð ¶àòàðûíäà ì½íàéäû ¶àçóµà, òàñóµà, ¼ºäåóãå ¶àòûñ¶àíûìåí äå, îëàðäûº ½ëòòû¶ ìåìëåêòòåðiíäiº iøêi iñòåðiíå àðàëàñó ì¾ìêiíäiêòåði æîéûëäû. Òàÿóøûµûñòû¶ àéìàµû õàëû¶òàðûíûº ì½íàé ±ÀÊ ¶àðñû ê¾ðåñií ¼ðiñòåòóäiº ûíòàëàíäûðìàñû Àçèÿ, Àôðèêà, Àìåðèêà ìåìëåêåòòåðiíäåãi ½ëò-àçàòòû¶ ¶îçµàëûñ áàñòàìàñûíûº æàëïû өñói, 70-æûëäàðäàµû õàëû¶àðàëû¶ ¶àòûíàñòàðäà áåéáiò ¼ìið ñ¾ðó ïðèíöèïiíiº áåêiòiëói, ½ëòòû¶ ìåìëåêåòòåðìåí ¶àòûíàñòà àìåðèêàíäû¶òàðäûº àãðåññèâòi iñ-´ðåêåòòåðií òóäûðµàí õàëû¶àðàëû¶ øèåëåíiñ ðàçðяäòàðû ñàÿñàòûíûº äàìóû áîëäû.

Á½ë ê¾ðåñòiº áàñòû ¶îðûòûíäû 70-æûëäàðû Èðàííûº, Èðàêòûº, Ñàóä Àðàáèÿñûíûº, Êóвåéòòiº, Êàòàð ìåí Áàõðåéiííiº, ÁÀÝ-íiº àìåðèêàíäû¶ ì½íàé ±ÀÊ ìåí Áàòûñòûº áàñ¶à åëäåðiíiº ±ÀÊ-íåí íåãiçãi êåëiñi øàðò ¶àáûëäàíäû. ̽íàé ¼íäiðåòií ìåìëåêòòåð ì½íàé ðåñóðñòàðûíà ½ëòòû¶ áà¶ûëàó ¶îéäû, ¼çäåðiíiº ¶îëûíà ì½íàé ¼íäiðóäiº ´êiìøiëiê-¼íäiðiñòiê áèëiãií àëäû. Ìîíîïîëèÿäà ì½íàé áàµàñû ìåí ì½íàé ¼íäiðó äåºãåéií ¼çiíøå áåêiòåòií, ì½íàé ýêñïîðòûíûº ê¼ëåìi ìåí ãåîãðàôèÿëû¶ áàµûòòàðûí àí¶òàó ¶½¶ûµû á½ðûíµûøà ¶àëûïòàñòû.

À¬Ø ¾øií 1972 æûëû iði õàëû¶àðàëû¶ ì½íàé êîìïàíèÿñû “Èðàê Ïåòðîëó Êîìïàíèè” (ÈÏÊ), àë 1973-1975 æ.æ. Îñû êîìïàíèÿíûº ôèëèàëäàðû – “Ìîñóë Ïåòðîëóì” æ´íå “Áàñðà Ïåòðîëóì” êîìïàíèÿëàðûìåí æ¾ðãiçãåí àêòèâòåðäi ½ëòòàíäûðó àóûð ñû áîëäû.” [33] 70-æûëäàðû ì½íàéäûº òîëû¶ ½ëòàííäûðó ¶îçµàëûñûí æ¾ðãiçó Òàÿó Øûµûñòà æàëïû äàìûµàí ñèïàò àëäû. Á½ë æåðäåí ê¼ïòåãåí ì½íàé ¼íäiðåòií åëäåðäiº ðåâàëîöèÿ-äåìàêðàòèÿëû¶ ê¾øòåðiíiº äàìûìàµàíû, îñû ìåìëåêåòòåðäåãi áèëiê áàñûíäàµûëàðäûº ìîíîïîëèÿëû¶ ê¼ìåãiìåí ½ëòòû¶ ì½íàé ðåñóðñòàðûí ïàéäàëàíóäàµû ¼íäiðiñòiê- òåõíèêàëû¶ æ´íå ò½ðìûñòû¶ ì´ñåëåëåðäi áiðàç ìåðçiìãå ½çàðò¶ûñû êåëåòiíäiãi ê¼ðiíäi. Á½ë áàéëàíûñòà Ñàóä Àðàáèÿñû, Êóâåéò, Êàòàð æ´íå ÁÀ¦ ¶àòûñóû æ¾éåñi äåãåí àò àëµàí æ´íå êåçåºäå ½ëòòàíäûðó øåºáåðiíäåãi ìîíîïîëèÿìåí ¼ç ¶àòûíàñòàðûí ¶½ðäû. Á½ë æ¾éåíiº ì´íi ¾êiìåòòåãiëåðäiº ì¾ìêiíäiêòåðiìåí, ò¼ëåì îðíûíà îµàí ñ´éêåñ êåëåòií øîµûðäû àëìàñòûðóäà æ´íå ìíîïîëèÿëàðäûº ¶ûçìåòòi øåêòåëói ìåí åëäåí øåòòåëóiíåí òûñ òàÿóøûµûñòû¶ àêòèâòåð ¾ëåñiíëñåíäi ¼ñóiíå íåãiçäåëãåí. ¬àòûñó æ¾éåñiíäå ìîíîïîëèÿëàð, ìàçì½íû æàµûíàí, ¼çiíiº ¼íäiðiñòiê-òåõíèêàëû¶ ò´æiðèáåñií, òåõíîëîãèÿñûí, îñû ¾êiìåòòåð àð¶ûëû ¼íäiðiëãåí ì½íàéµà, ì½íàé êåíäåði ìåí çàóûòòàðµà ìåíøiê ¶½¶ûí ñà¶òàóäà òðàíñïîðòòû¶ æ´íå ò½ðìûñòû¶ ¶ûçìåòòåð ò½ðiíå àéíàëäû.

¬àòûñó æ½éåñi 1970-80 æ.æ. êåçiíäå ½éûìäàñòûðûëäû. “1972 æûëäûº ¶àçàíûíäà Íüþ-Éîðêòå, áið æàµûíàí Òàÿó æ´íå Îðòà Àçèÿ ¶ûçìàò åòiï æàò¶àí,åêiíøi æàµûíàí, ò¼ðò àðàá ì½íàé ¼íäiðåòií ìåìëåêåòòåðìåí áàéëàíûñûï æàò¶àí îíäàµàí áàòûñ ì½íàé êîìïàíèÿëàðû àðàñûíäàµû ¶àòûñó ì´ñåëåñiíå ¶àòûñòû òîëû¶ êåëiñiì æàñàëäû. Êåëiñiìäå á½ë ìåìëåêåòòåð àð¶ûëû 1973 æ 25 àêòèâòåðäiº 1982 æûëû 51% дейiн јтуiмен байланысты ауысым ¶арастырылды.” [34] Келiсiмде жергiлiктi билiктегiлер монополияларды жеєiлдеткен баµа бойында ¶айтадан сатумен сґйкес принцип ¶абылданды.

1973 жылы Сауд Арабия, Кубейт, Катар мен БА¦ 25 % активтi сатып алу процесiн жасады. Келесi жылы бЅл мемлекеттер 1973 жылы капиталистiк кѕреске ¶арсы ¶азан соµыстан кейiнгi бiрден јсу тол¶ынында ¶атысу жѕйесiн јткiзу мерзiмiн ¶алыптастырады. 1972 жылы келесi жаµдайынан шыµу ѕшiн олар акционерлерi iрi мЅнай ±АК, соныє iшiнде “ѕлкен бестiктi” американ компаниялары болып табылатын компаниялардыє (АРМАКО, Кубейт Ойл, Катар Петролеум жґне Абу-Дамб Петролумi) активтерiнiє 60% алуµа тырысты.

1975 жылы Кубейт жґне 1976 жылы катар Кубейт ойл мен Катар Петролум” активтерiнiє 100% меншiктiє заєды ¶Ѕ¶ыµын бекiте отырып, ¶алµан 40% активтердi јзiнiє ба¶ылауына алды. Сауд Арабиясы 1975 жылдары басталµан АРАКО мен активтердiє ¶алµан ѕлесiн (40%) сату туралы келiсiмiн тек 1980 жылы шештi. ¬атысу жѕйесi шеєберiнде Бахрейн жґне Омалмен монополиялар келiсiмi келтiрiлдi.

МЅнай билiгiне ¶арсы кѕрестiє iргелi жетiстiгi ¶Ѕрамына мЅнай јндiретiн алты iрi ел – Сауд Арабиясы, Иран, Ирак, Кубейт, Катар мен БА¦ кiретiн МСШЕ± белсендi ¶ызметiнiє 70-жылдары јрiстеуi болды. Олардыє ѕлесiне бѕкiл Ѕйым мЅнай јндiрiсiнiє 75% дейiн келдi. МСШЕ±- ныє iрi мЅнай јндiрушiсi Сауд Арабиясы болды. (1980 жылы шамамен 500 млн. т.) БЅл МСШЕ± барлы¶ мЅнай јнiмi кјлемiнiє ѕштен бiрi МСШЕ± ¶алµан мѕшелерi –Ливия, Алжир, Венесуэла, Эквадор, Индонезия, Нигерия, Габон-аз роль ойнайды. 70-жылдары МСШЕ± мЅнай јндiрушiсi елдерге јзiнiє мЅнай ресурстарымен Ѕлтты¶ экономикасын дамыту мѕддесiне жетуге заєды ¶Ѕ¶ы¶ жасады. МСШЕ± монополиялармен ¶атынастар базасындаµы ¶атынастарыныє ¶Ѕрылысы туралы шешушi шешiм ¶абылдады.

70-жылдары МСШЕ± батыс державаларыныє мЅнай монополиясы мен оларды ¶олдаушы ѕкiметтiє ¶алаушылы¶ саясатына ¶арсы ашы¶ ¶арсылы¶ кјрсеткен Азия, Африка мен Латын Америкасыныє iрi мЅнай јндiрушi мемлекеттерiнiє бiрiккен орталыµына айналды.

МСШЕ±-ныє экономикалы¶ жґне ¶аржылы¶ салмаµы А¬Ш бЅл Ѕйыммен ашы¶ ¶арсылы¶¶а шыµа алмайтындай жоµары болды. МСШЕ±-ныє мЅнай ±АК-мен ¶аржылы¶ - баµалы¶ ¶атынастары ¶Ѕрылысын тѕбiрiмен ¶айта јзгерту МСШЕ±-ныє мемлекеттерiне мЅнай экспортынан кiрiстiє јсуiне алып келдi.

МСШЕ±-ныє таяушыµысты¶ алты мемлекетiнiє мЅнай тѕсiмдерi туралы мґлiметтер (млн. доллар, аµымдаµы баµада)” [35]

1979-1980 жылдары мЅнай баµасыныє јсуiмен байланысты таяушыµысты¶ мемлекеттер мЅнайыныє кiрiстер кјлемi јстi. Сонымен, 1980 жылы Сауд Арабиясы баµасы бойынша мЅнай экспортынан 80 млрд. доллар алуы тиiс болды.

БЅл мемлекеттердiє кјбiсiнде (Сауд Арабиясы, Катар, БА¦) жоµары кiрiстер жиынтыµы экономикалы¶ инфра¶Ѕрылыстыє нашар дамыµан кѕшiнде iшкi ¶ажеттiлiктер толыµымен ¶арастырыла алмады. БЅл мемлекеттерде белгiлi валюталы¶ резервтер шоµырланды. МСШЕ± тѕгелiмен капиталистiк ґлемнiє жаєа iрi ¶аржы орталыµына айналды.

Їздерiнiє азат валюта ¶Ѕралдары МСШЕ± мемлекеттерiне А¬Ш-¶а жґне бас¶а батыс мемлекеттерiне орналастырылды. А¬Ш бЅл тэжiрибенi тѕгелiмен “мЅна долларларын ¶айта бјлуге” кјтермелеäi. 1979 æûëûµû æàµäàé áîéûíøà ÌÑØű ìåìëåêåòòåði øåò åëäåðãå áàð áîëµàíû øàìàìåí 235,2 ìëðä. äîëëàð, îíûº iøiíäå À¬Ø-¶à –68 ìëðä. äîëëàð èíâåñòèöèÿëàðäû”[36].

Òàÿóøûµûñòû¶ ìåìëåêåòòåðäiº ½ëòòû¶ ì½íàé ðåñóðñòàðûíà áà¶ûëàó ¶îþ ê¾ðåñiíå òàáûñïåí ¶àìòàìàñûç åòó åòóäiº íåãiçãi ôàêòîðû àðàá ìåìëåêåòòåðiíiº àéìà¶òû¶ æàëïû àðàáòû¶ ½éûìíûº-1968 æûëû ¶½ðûëµàí ì½íàé ýêñïîðòøûëàðûíûº (ÌÑØÀű) ¶ûçìåòi áîëäû. Á½ë ½éûìíûº ¶½ðàìûíà îë ¶½ðûëµàí ñ´òòåí áàñòàï 10 ì½íàé ¼íäiðóøi àðàá åëäåði. Ñàóä Àðàáèÿñû, Êóáåéò, Èðàê, Áàõðåéí, Åãèïåò, Ñèðèÿ, Ëèâèÿ, Àëæèð, ÁÀ¦, Êàòàð, êiðäi. 1979 æ. Èçðàéëìåí «бейбiтшiлiк ¶атынастыє бекiтiлуiне келiскен, Египет билiгiнiє тiзе бѕгушiлiк курсына байланысты МСШАЕ± ¶Ѕрамынан шыµып ¶алды. МСШАЕ±-ныє шеєберiнде араб мемлекеттерiнiє мЅнай саясатыныє ѕйлесiмi, ґсiресе, мЅнай баµасымен батысты¶ мЅнай монополияларымен ¶атынасты реттеу мґселесi жѕзеге асты; Ѕлтты¶ мЅнай јндiрiсiнiє дамуына жергiлiктi ¶адамдар жасалынды. Дґл МСШАЕ± шешiмi бойынша 1973-1974 ж.ж. А¬Ш-таµы араб мЅнайыныє жеткiзiлiмiне тыйым салынды. МСШАЕ± тЅтасымен мЅнайды шыµарушы араб елдерiнiє экономикалы¶ азаттыµыныє орнауыныє тЅт¶асы болды.»

1970-1980 ж.ж. МСШЕ± iске асырµан экспортталµан мЅнай баµасын жѕйелi кјтеруi курсы таяушыµысты¶ айма¶таµы агрессорларµа ¶арсы кѕрес баµыттарыныє бiрi болды. Баµаныє јсуi Ѕлтты¶ экономиканы дамыту ѕшiн ¶осымша ресурстарды жЅмылдырудыє ¶Ѕрамы болды.

Баµаныє кјтерiлуi туралы шешiмдердi Ѕжымды¶ негiзде осы Ѕйымныє жылына екi рет јткiзiлетiн конференциясында ¶абылданды. МСШЕ± баµасы бЅл Ѕйымныє барлы¶ мѕшелерi ѕшiн мiндеттi жекелеген тiрек баµалары. 1979 жылдан МСШЕ± бiр мґндi баµаны емес, шеєберiнде МСШЕ± ґрбiр мѕшесiне јз мЅнайына баµа бекiте алатын баµа «ашасын» бекiттi.

МЅнай јндiрушi араб мемлекеттерi, мЅнайды А¬Ш-¶а саяси ¶ысым ¶аруы, Израил бас¶ыншылыµы салдарын жоюµа ¶арсы ¶Ѕрал ретiнде пайдаланды. 1976 жылы маусым-тамызында араб мемлекеттерiне мЅнай экспортындаµы эмбаргоны Ѕжымды¶ негiзде жѕзеге асыра отырып алµаш¶ы рет айналымда јзiнiє «мЅнай ¶аруын» жiбердi. «МЅнай ¶аруы» ол кезде А¬Ш пен НАТО-ныє Египетке, Сирия, мен Иорданияµа ¶арсы 1976 жылы маусымдаµы израйлды¶ бас¶ыншылыµыныє кјмекшi рјлiмен байланысты жаза негiзiнде пайдаланылды. Ол кезеєде бЅл бјгеттер А¬Ш-тыє iшкi нарыµында жаµдай жасауµа немесе монополия кiрiсiн ¶ыс¶артуµа икемсiз болµанымен де, олар оныє ѕстiне «арабтардыє мЅнай ¶аруыныє орта мѕмкiндiктерiн ашы¶ ѕнемдедi». 1973 жылы 17 ¶азанында Вашингтон тјртiншi араб-израил соµысы ¶арсаєында Израилµа кјрсеткен ґскери кјмегiне байланысты Кубейтте јткен МСШАЕ± сесиясында туындаµан, 1973 жылы ¶азаны-1974 жылдыє наурызы аралыµындаµы А¬Ш-¶а ¶арсы араб елдерiнiє мЅнай ¶ысымдары ґрекеттi сипат¶а ие болды. БЅл эмбарго бес айµа созылды. Оныє ерекшеленетiн белгiсi жалпыарабты¶ сипат пен тындырымдылыµы болды. Эмбаргоны жѕргiзуге МСШЕ± тоµыз мемлекетi: Сауд Арабиясы, Кубейт, Бахрейн, Египет, Катар, БА¦, Сирия, Алжир, Ливия ¶атысты. «Эмбаргомен мЅнай баµасыныє кейiнгi јсуiнiє нґтижесiнде А¬Ш-таµы Ѕлтты¶ јнiм 20 млрд. долларµа ¶ыс¶арды, елде 50 мыє жЅмысшы орны жоµалды» [37]. А¬Ш эмбаргоµа ¶арсы ¶андай да бiр шешiм ¶абылдау жаµдайында болмады.

Таяу Шыµыстаµы Американ саясатын ¶озµаушы кѕш шеєберiндегi ы¶пал етудiє негiзiгi факторы А¬Ш-тыє iрi мЅнай монополиялары болды. Американды¶ мЅнай бизнесi-бЅл А¬Ш јнекґсiптiк капиталыныє еє iрi жґне тез јсетiн тобы. Їзiнiє негiзгi ерекшелiктерi бойынша мЅнай индустриясы американды¶ јнеркґсiптiє бас¶а салаларына ¶араµанда алµа шы¶ты. А¬Ш мЅнай индустриясыныє ¶Ѕрамы 15 iрi трансЅлтты¶ мЅнай корпорациялары- миллиардерлер ¶Ѕрайды. Дґл солар Вашингтонныє сырт¶ы саясатыныє ¶озµаушы кѕштерi болып табылды. 15 мЅнай ±АК iшiне экономикалы¶ жґне саяси ерекшелiгiмен бестiк: «Эксон», «Стандарт Ойл Компани оф Камфорния», «Мобил Ойл», «Галф Ойл», жґне «Техас Ойл» бјлiнедi.

МЅнай ±АК ¶анаушылы¶ саясатыныє кѕшейуi олардыє јнеркґсiптiк ¶Ѕралдарыныє белгiлi бјлiгi Азия, Африка, Латын Америкасы мемлекеттерiне А¬Ш бјлiктерiне орналас¶ан жґне жЅмыс iстеген жерлерде; А¬Ш-¶а ¶араµанда монополиялар кiрiстiє мол нормасын алуµа болатын Батыс Европада шоµырланды. «Берiлген деректерге ¶араµанда Шет мемлекеттер мЅнайына А¬Ш-тыє тiкелей жеке салымы 46,9 млрд. доллар (1970ж-19,8 млрд), ал олардан кiрiсi-13,0 млрд. долларды ¶Ѕрады. Дамушы мемлекеттердiє ѕлесiне американды¶ мЅнай активтерiнiє 10,3 млрд. доллар келдi. 1970ж- 6,6 млрд. доллар; бЅл активтерден 4,1 млрд доллар кiрiс алынды. Осыµан сґйкес дамушы елдердегi американды¶ мЅнай ±АК кiрiс нормасы 1980 ж 40% жеттi. БЅл А¬Ш-тыє јз территориясына ¶араµанда бiрнеше есе кјп »

«1970-1975 ж.ж. американды¶ ±АК таяушыµысты¶ мЅнай инвестициясыныє кјлемiнiє јсуi жалµасты» [38].

1970жылы-1,5 млрд. доллар	1972жылы-1,8 млрд. доллар	1974жылы-1,6 млрд. доллар
1971жылы-1,5 млрд. доллар	1973жылы-2,4 млрд. доллар	1975жылы-3,7 млрд. доллар

Таяушыµыстаµы шетел мЅнай капиталыныє басты инвесторлары «ѕлкен бестiк» монополиялары болды. Монополияныє инвестициялары мол кiрiс алудыє ¶Ѕралы ретiнде µана емес, Вашингтонныє таяушыµыс мемлекеттерiнiє экономикалы¶ жґне саяси ¶Ѕрылысына А¬Ш ѕшiн тиiмдi баµытпен ы¶пал ету ¶Ѕралы ретiнде де ¶ызмет еттi.

«70 жылдары американды¶ ¶аржы капиталыныє бiрнеше iрi тобыл жаµынан мЅнай ±АК ба¶ылау ¶ою ѕрдiсi аны¶ пайда болды. Рокфеллерлер тобы ¶ала бердi. (1974 жылы олардыє активтерiнiє жалпы сомасы-163,2 млрд. долл.)» [39].

«Рокфеллер тобыныє тiкелей ба¶ылауында А¬Ш-тыє «Эксон», «Стандарт Ойл Компании оф Калифорния», «Мобил Ойл», «Стандарт Ойл оф Индиона» жґне т.б. сия¶ты iрi энергетикалы¶ монополиялары болды.

70-жылдары Рокфеллерия тобыныє басшысы «Чейз Манхттен» бас¶ару банкiнiє тјраµасы Дэвенд Рокфеллер болды». Ол Таяу жґне Орта Азия ауданына ѕлкен ¶ызыµушылы¶ таныттып, Кайр, Эр-Рияд, Тель-Авивте жиi болып тЅрды, кјптеген таяушыµысты¶ мемлекет басшыларымен жеке келiсiмдi ¶олдады. Рокфеллерлер тобы А¬Ш-таµы ¶аржы олигархиясын бас¶аратын ¶Ѕрамныє негiзгi бјлiгi бола отырып, республикалы¶ жґне демократиялы¶ партияныє билiгiнде американды¶ мемлекеттiк механизмдердiє шешушi кезеєдерiнiє Ѕстанымдарына сендi. Ол американды¶ сырт¶ы саясаты жасау мен жѕргiзуге мол ы¶пал еттi. Рокфеллер јздерiнiє тјраµаларын А¬Ш мемлекеттiк хатшысы лауазымына жеткiздi.

1973 жылы Дэвид Рокфеллер «ѕш жа¶ты коммисия ¶Ѕрып, оныє жЅмысын јзi жѕргiздi. БЅл- капитализмнiє социализммен ¶арсыласу ма¶сатындаµы бейбiтшiлiк жѕйесiнiє бекiтiлуiне баµытталµан, капиталистiк ґлемнiє ѕш кѕш орталыµыныє жергiлiктi Ѕза¶мерзiмдi саяси жґне экономикалы¶ стратегиясын жасаумен айналысатын ¶Ѕрамында, А¬Ш Батыс Европа мен Жапонияныє јкiлдерi бар (барлыµы шамамен 250 адам) сырт¶ы саяси зерттеу Ѕйымы. «Іш жа¶ты комиссиясыныє» ¶Ѕрамына, негiзнен, Джорджия штатныє губернаторы Дж. Картер, А¬Ш- тыє болаша¶ президентi Дэвид Рокфеллер, А¬Ш-тыє вице президентi У. Мопдейл, «Эксон мЅнай монополиясы директорлар кеєесiнiє тјраµасы Дж. Джамиенсон кiрдi» 1973-1980 ж.ж аралыµында «ѕшжа¶ыты комиссия» Батыс ґлемнiє сырт¶ы жґне сыр¶ы эканомикалы¶ саясатыныє, сондай-а¶ ґлемдiк экономика мен апатты мґселелес, соныє iшiнде энергетикалы¶ мґселелерiнiє тѕрлi сЅра¶тары бойынша 20 жуы¶ баяндамалар мен Ѕсыныстар дайындады.»

А¬Ш-тыє таяушыµысты¶ саясатында ¶ажеттi мЅнай капиталымен ґсер кјрсетуде мЅнай ±АК Вашингтон ѕкiметiмен тыµыз байланысы ойнады. Р.Никсон мен Дж. Фордтыє кабинеттерi iрi кґсiперлердiє кабинеттерi болды. Кјптеген министрлер жґне олардыє орынбасарлры не монополияныє кјрнектi заєгерлерi болды.

Мемелекеттiк ґкiмшiлiктi бас¶аратын јкiлдердiє бiр ¶атар Рокфеллерлер тобын ¶Ѕрады. 1974-1976 жылдары А¬Ш-тыє вице президентi Рокфеллерлер тобыныє мѕшесi Нильсон Рокфеллер болды. А¬Ш-тыє мемлекеттiк хатшысы (1973-1976) Г. Киссенджер де Рокфеллерлер тобынан болды.

Дж. Картер Ікiметi «ѕлкен бизнестiє де ѕкiметi болды. БЅл ѕкiметте кѕштi Ѕстанымдармен Рокфеллер тобы кјзге тѕстi Дэвид Рокфеллердiє јзi 70-жылдардыє басында Дж. Картердi «белсендi саяси ¶айраткер ретiнде» ашты жґне оны ѕшжа¶ты комиссияныє жЅмысына ѕйреттi»¹.1973-1976 жылдары «ѕш жа¶ты комиссияныє» директоры ¶ызметiн ат¶арµан жґне Рокфеллердiє ґрiптесi болµан Збигнев Бжезинский Дж. Картер. А¶ ѕйге келгеннен кейiн президенттiє Ѕлтты¶ ¶ауiпсiздiк мґселесi бойынша кјмекшiсi болды. «Дж. Картер ґкiмшiлiгiнiє мѕшелерi А¬Ш-тыє iрi банктерiмен жґне јндiрiстiк, сауда, транстортты¶ корпорацияларымен байланыста болды; олардыє кјпшiлiгi Сырт¶ы ауысымдар Кеєесiнiє мѕшелерi болып табылды. (соныє iшiнде Дж. Картердiє јзi, У. Мондейл, С; Вэнс, З. Бжезинский жґне т.б.)»¹. Дж. Картер кабинетiнiє мѕшелерi ѕкiметтiк лауазымµа бекiтiлгенге дейiн елдiє Солтѕстiк-Шыµысы мен Оєтѕстiгiндегi штатардаµы тѕрлi банктар мен корпорацияларда, соныє iшiнде «Чейз Манхеттен Бэнк», «Интернейшнл Бизнес Мэминз» жґне т.б. сия¶ты, директор, кеєесшi, заєгер ¶ызметтерiн ат¶арµан» [40].

Р. Никсон, Дж. Форд пен Дж. Картер ґкiмшiктерде ¶олданылатын таяушыµысты¶ айма¶таµы американ саясатыныє шешушi мґселелерi бойынша шешiм ¶абылдау жѕйесi мЅнай топтары мѕдделерiнiє ¶ажеттi есебiн ¶амтамасыз еттi.

А¬Ш Ѕлтты¶ ¶ауiпсiздiгi Кеєесiнде, оныє органдары мен ведомсво аралы¶ топтарында шешiм жобаларын тѕбегейлi жасау процедурасын мЅнай капиталыныє жалпы жґне мазмЅнды мѕдделерiне жетуге мѕмкiндiк бередi. Осыныє барлыµы ±АМК сырт¶ы саяси тапсырмаларын ¶амтамасыз еттi, мЅнай капиталына А¬Ш-тыє сырт¶ы саяси жґне сырт¶ы экономикалы¶ курсын жасауµа ы¶пал етуге кеє мѕмкiндiктер бердi. БЅл билiкте республикалы¶ немесе демократиялы¶ партия болµанына ¶арамастан, тґуелсiз жѕредi.