Интеллект және творчестоволық ойлаудың даму көреткіштері

Интеллект дамуының көрсеткішінде Т-критерийі есептелінбейді, себебі айырмашылық аса үлкен емес. «Интелектуалдарда»- IQ өзгерген жоқ, тұрақты болып тұр. «Креативтерде» - IQ аздау көрсеткіш береді.

Ал Торренстің творчестоволық ойлау тестісі бойынша «Интеллектуалдарда» айрықшалық -11 бірлікке, жалпы көрсеткіш-8бірлікке төмендесе, жалпы көрсеткіш -3 бірлікке төмендеп, тек жетілгендік ғана 8 бірлікке, ал жетілгендік -4 бірлікке көтерілді.

«Кревативтерде» - творчестовалық ойлау төменірек болды, айрықшалық – 9 бірлікке төмендесе, жалпы көрсеткіш 3 –бірлікке төмендеп, тек жетілгендік ғана 8 бірлікке жоғарлады. Нәтижелерді статистикалық өңдеу барысы – Стьюденттің Т-критериясы бойынша екі топ Р>0.01 аралығында мәнді айырмашылық бар екенін көрсетеді.

Қорыта келсек, оқудың басында Торренс тесті бойынша жоғарғы көрсеткіш берген балаларда оқудың аяғында өз көрсеткіштерін төмендеткен. 2-тест креативтердегі творчестоволық қабілеттің даму динамикасының теріс сипатын берді.

Арнайы ұйымымдастырылған оқу барысында (педагогтар өткізген, сабақтағы әртүрлі дамытушы тапсырмалар, ойын әдістері)- интеллектуалдар алдыға шықты.

Яғни, нағыз креативтіліктің негізі – тек жоғары дамыған интеллектіде қалыптасады.

Интеллектуалдарда креативтіліктің жоғарылауына негізі себеп – олардың мотивациялық ішкі дайындауларын арнайы өзгерту керек, ол арнайы ұйымдастырылған оқу негізінде жүзеге асты.

Зерттеудің басында сыналушыларды интеллектуалды қабілеттеріне қарай екіге бөлгенбіз: «интеллектуалды балалар», «жақсы көрсеткішті балалар». Енді ос ыекі топтағы интеллект пен креативтілік көрсеткіштерін талдаймыз.
4-кесте

Интеллектуалды деңгейлері әртүрлі балалардағы креативтілік сипаты

Топтар	Саны	Жалпы көрсеткіштер
		Оқудың басы	Оқудың соны
«интеллектуал. Бала» «жақсы көрс. Бала»	10 10	48 51	59 53

Кестеден көріп отырғанымыздай, оқу жыл басында «интеллектуалды балаларда» креативтілік төмендеу, ал «жақсы көрсеткіштегі балаларда» жоғарғылау болады.

Зерттеудің нәтижелерін статистикалық өңдеу барысында 2 топтың айырмашылығы Р>0.01 р<0.05 аралығында дәлдік деңгейде болды.

«Жақсы көрсеткішті балалар»тобында интеллектуалды деңгей екінші топқа қарарғанда төмен болғаны белгілі, бұл жағдай ойлаудың аз шаблондылығына әкеледі, ал шаблондық творчестоволық тестерді орындауда аса қажет болады.

Ал оқудың аяғында мүлдем басқаша көрініс алынды. Себебі балалар арнайы ұйымдастырылған оқу процесінен өтті. Сабақтарда қолданылған әдістер мен әдістемелер, әртүрлі творчестоволық, интеллектуалды тапсырмаларды орындау, үйрену барысында балаларға жағымды эмоциялық қатынастар, олардың жауаптарын марапаттау, таорчестоволық іс әрекетке саналы бағдарлау, оң мотивация туғызу сияқты психологиялық жағдайлар өз тиімділігін берді.

2-тест көрсеткіштері бойынша интеллектуалды және творчестоволық даму көрсеткіштерінің өзара байланысы өзгерді. Олардың арасындағы теріс корреляция жойылды. Интеллект пен креативтіліктің арасында оң байланыс орнады. «Интеллектуалды балалар» мен «жақсы көрсеткіштегі балалар» топтары арасындағы айырмашылықтар жойылды. Жоғарғы интеллектуалды балаларда креативтілік жоғарлады.

Алынған мәліметтер көрсеткендей арнайы ұйымдастырылған оқу процесі «интеллектуалды балалар» тобында творчестоволық қабілеттің даму динамикасын оң дәрежеге жеткізді. Ал «жақсы көрсеткіштегі балалар» тобында айтарлықтай өзгерістер байқалмады.

Баланың дамуы ең алдымен ақыл ой дамуымен, білімді, ептілікті, дағдыларды меңгерумен байланысты. Яғни ойлау стереотипінің шаблондығының өсуімен байланысты, жоғары интеллектуалды балалар осы стереотиптерді ерте меңгереді және алғашқы балалық креативтілікті ерте жоғалтады. Сондықтан да интеллектуалдарда төмен креативтіліктің болуы осыған байланысты. Ал төменірек интеллектуалды баларда (жақсы көрсеткішті бала) алғашқы балалық («аңқау») креативтілік ұзақ сақталады. Олар күтпеген жауаптарды, ерекше шешімдерді жеңіл, тез айтып, қолданады. Сондықтанда 1-тесте олар креативтіліктің жоғары деңгейін берді.

Ал нағыз креативтілік немесе «мәдени креативтіліктің» (Юркевич В.С.) болуы ойлаудың стереотипін жеңе алатын балаларда интеллект жоғары болады.

Арнайы оқу шартында жеткілікті түрде тек интеллект ғана емес әрі творчестоволық мүмкіндіктер де дамиды. Өткен тәжірибе стереотиптерін жеңе алатын жоғары интеллектілі балаларда креативтілік үлкен «өсімге» жете алады. Аталмыш көрсеткіштер зерттеу жұмысымыздың негізгі жорамалының бірінші жанама жорамалын дәлелдейді.

Жеке адам базалық ұғымдармен әрі жеке адамды тұтастық ықпал негізінде зерттейтін Н.И. Непомнящаяның «Әрекетті идеалды бейнесі ретінде сана ерекшіліктерін табу» әдістемесі мен өзін ұғынуға және басқалармен қатынасын ұғынуға арналған «Мен басқамын» әдістемесі бойынша өзкізілген эксперименттің міндеті – объектіге деген творчестоволық таным сипаттамалары неғұрлым жоғары болса, креативтілікте соғұрлым жоғары болатынын дәлелдеу.

Сынаушылардың креативтілігі мына көрсеткішпен анықталды: өнімділік көрсеткіші, яғни оған іс әрекет өнімін креативті мінез құлықтың мотивациялық негізін бейнелейді.

Мотивациялық – жеке бастық компонент сынаушылардың мынадай жауаптарының негізінде бағаланды: мәселені ұғынып айту, тапсырманы орындауға немесе орындамауға деген тілектер және ересектердің баланы бағалануына байланысты эмоциялық тәуелділіктерін де ескеріп отырдық.

Біздің экспериментімізде креативтілікті жеке бастық терең қасиет ретінде емес, тек мінез құлықтық, яғни ситуативті қасиет ретінде қарастырамыз. Сондықтан да сыналушылардың көрсеткіштерін рангілеуде креативтіліктің деңгейіне – мотивациялық – жеке бастық ситуация алынды. Төмендегі кестеде бастауыш мектеп оқушыларының творчестоволық таным сипаты мен креативтілігінің көрсететін корреляциялық көрсеткіштер берілген.

5-кесте

Бұл кесте Спирменнің корреляциялық коэффициентібойынша есептелінген мәліметтер келтірілген. Кестеден көріп отырғанымыздай творчестоволық таным мен креативтіліктің арасындағы байланыс жоғары болып отыр. Корреляциялық салыстыру барысында мына жағжайжы айтуға болады: жоғары творчестоволық танымға ие бола алады екен. Творчестоволық таным интеллектіні болжайды. Экспериментте де айтқанымыздай жоғары интеллекті де креативтілік те жоғары.

Осыған алынған көрсеткіштер творчестоволық таным сипатымен креативтіліктің табысты болумен тығыз байланысты.

Балардың басқа адамдарға қатынасына байланысты творчестоволық шешімді айқындауда оларды үш типке бөлдік.

1-типтегі балалар синтездеудің төменгі деңгейін берді-18, мұнда балалар өз жауаптарында стереотипті мазмұндағы жауаптар болды. Балар өздерін субъект ретінде нақты ситуациядан бөле алмайды.

Өзін қалай қабылдаса, басқаны да солай қабылдайды. Басқа бала үшін бөлініп алындайды, жоқ сияқты. Балалар мұнда тек өзіне бағалы деген ситуацияны ұғынады.

2-типтегі балалар негізгі тапсырмамен жұмыс жасай алады. Әртүрлі мазмұндарды қолданады, синтездеу деңгейі – орташа-22.1. Қарым қатынасты бағалайды, біріккен іс әрекетте және қарым қатынаста өз ситуациясын басқалармен контекетте қарастырады.

3 – типтегі балалр синтездеудің орташа деңгейін берді. Мұнда балалар басқа нәрселерді де ұғына алады, нақты жағдайдан тәуелсіз, яғни өзінің ситуациясын басқамен арақатыстыра алады, бірақ әдеттен тыс сұрақ қойылса, өз ситуациясын жақтайды. Осы жағдай сөздерді синтездеуге ықпал етеді. Сонымен бұл балалар әртүрлі ситуацияларды арақатыстыра алады.

Тасқала селосындағы қазақ орта мектебінің 1 және 2 сынып оқушыларына олардың творчестоволық қабілетін дамытуға арналып, ұйымдастырылған Медниктің «Ассоциация» әдістемесі, «Мұны не үшін қолдануға болады», «Сиядағы», векслер тестісіндегі субтесттер «Әңгіме жалғастыр», «қызықты ертегі», «Әңгіме құрастыру», «Бейнені құрастыру», «Суретті жалғастыр», Торренс тестіндегі творчестоволық тапсырмалардың мақсаты жаңа бейне құрастыру, стандартты емес шешім шығара отырып, балалардың қиялын, творчестоволық қабілетін дамыту жұмыстары жүргізілді. Аталмыш творчестоволық ойындық әдістемелер зерттеуге алынған балалармен оқу пәндері, әсіресе математика және ана тілі сабақтарында, сондай-ақ сабақтан тыс кезеңде ұйымдастырылған іс-шараларда жүзеге асырылады. Бастауыш мектеп оқушыларының творчестоволық қабілетін дамыту жолдары зерттеу жүргізілген сыныптардың жетекшілері мен және олардың арнайы ұйымдастырылған қолайлы жағдайлардың негізінде жүргізілді. Қазақ бастауыш мектеп оқушыларының ұлттық ерекшеліктері, тұйықтық жасқаншақтық қасиеттерін аша отырып, олардың еркін қатыстыруына жағдай жасаланып отырды.

Педагогтар біз ұсынған әдістерді оқу барысында пайдаланады. Арнайы ұйымдастырылған оқу процесінің арқасында балалардағы творчестоволық белсенділік жоғары көрсеткіштерді берді.

Ойын сабақтарының негізінде зейін, творчестоволық ойлау, қиял процестері дамыды. Көптеген қызықты нәтижелер берген тапсырма жауаптары оқудың басындағы нәтижеге қарағанда оқудың аяғында өте творчестоволы мазмұндағы жұмыстарды берді.

Баланың дамыған креативтілігін кез келген творчестоволық іс-әрекетте қолдануға болады. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, балалар оқудың соңында қиялды белсенді қолдана отырып, стандартты емес жауаптарды көп берді. Яғни креативтілікті жақсы көрсетті. Эксперимент барысында қолданылған әртүрлі ойындар ситуациясы, әртүрлі творчестоволық тапсырмаларды интеллектпен арақатысты орындау, әрбір эксперимент барысында сыналушыларға жағымды эмоциялық қарым қатынас орнату, олардың жауаптарын марапаттап отыру сияқты шарттар балаларға өз тиімділігін берді.

Ассоциациялардың мәнді өзгерісін талдау барысында сыналушыларды стандартты емес жауаптар көп болады.

Мұғалімдерге берілген шығармашылық қабілеті бағалауға берілген анкета-сұрақтарды талдау барысында шығармашылық бала жайлы жалпы модель жасауға – 7 мұғалім қатысты. Олар берілген анкета бойынша жауап берді. Онда берілген 14 қасиет бойынша творчестоволы қабілетті баланың сипаттамаларының рангіледі.

Сапаларды рангілеуде мұғалімнің шығармашылық қабілетті балаға деген амбивалентті 1-орынға интеллектіні, 2-орынға творчестоволқты қояды. Олар творчестоволықты қажетті, маңызды деп түсінсе де өздерінің педагогикалық практикадағы стереотиптерінен шыға алмайды.

Анкета бойынша жүргізілген зертеуде мұғалімдер ақыл-ой қабілетінде – білім, ептілік, дағдылырды жатқызады. Творчестоволық қабілетіне өзбетінше жаңа бір нәрсені жасау, фантазиядағы еркіндік деп түсінеді.

Төмендегі кестеде балалардағы интеллектуалды және творчестовалық дамуын бағалауы

Кестені көріп отырғанымыздай интеллектуалды даму «интеллектуалдарда» тұрақты ал «креативтерде» интеллектуалды даму бойынша аздап өсу байқалады.

Бастауыш мектеп жасындағы балаларда шығармашылық қабілеттің даму ерекшеліктерін зерттеу жұмысының нәтижелері мынадай қорытындылар жасауға мүмкіндік берді:

1. 
   Бастауыш мектеп оқушысында креативтіліктің дамуының маңызды сипатына жеке бастық және интеллектуалды қасиеттердің ерекшеліктері жатады. Бастауыш мектеп жасында балалардың заттық әлеммен өзара әрекетінде жеке бастық стратегиясы дами отырып, онда репродуктивті немесе продуктивті іс-әрекет типтері қалыптасу негізінде, жүйелі оқыту процесінің басталуымен байланысты табиғи потенциалдарды тарататын креативтілік типінің қалыптасу мүмкіндігі құрыла бастайды.
   
2. 
   Зерттеуден алынған мәліметтер көрсеткендей, интеллектуалды балалар арнайы оқуды дұрыс қабылдай алады, соның негізінде балаларда шығармашылық потенциалдың дамуына жол ашылады. Яғни, интеллектінің дамуы – креативтіліктің дамуына негіз бола алады, жеке адамның интеллектуалды және шығармашылық қабілеттері өзара байланысты және өзара тәуелді болады.
   
3. 
   Арнайы оқыту шартында тек интеллект ғана емес, әрі шығармашылық мотивация да, соған сәйкес баланың шығармашылық мүмкіндіктері де дамиды. Сондықтан мектеп тәжірибелерінде оқыту шарттарын шығармашылық сипатқа бағыттап отыру керек.
   
4. 
   Шығармашылық жеке адамның өмір формасы бола алады, сондықтан да жеке адамның объектіге деген шығармашылық танымға тән қасиеттерді таратуға ұмтылып отырғандығы эмпирикалық материалдар негізінде тұжырымдалды. Зерттеулер көрсеткендей орнықты психологиялық механизмдер бастауыш жасында нақты қалыптаса бастайды.
   
5. 
   Балалардағы шығармашылық таным сипаттамалары креативтіліктің дамуымен, оның шығармашылықтағы табыстылығымен тікелей өзара байланысты. Арнайы ұйымдастырылған оқу барысында бастауыш мектеп жасындағы балаларда объектіге деген шығармашылық сипаттамалары неғұрлым жоғары болса, креативтілік те соғұрлым жоғары болады.
   
6. 
   Педагогтарға ұйымдастырылған арнайы оқу процесін ұйымдастыру бағдарламасына бағытталған практикалық-оқыту жүйесі өз тиімділігін берді. Олай болса, оқыту-тәрбие жүйесі өз тиімділігін берді. Олай болса, оқыту-тәрбие жүйесін негіздейтін педагогтарға шығармашылық сипаттағы оқу-практикалық сабақтар ұйымдастыруды басшылыққа алып отыру қажет.
   

1. 
   Аймауытов Ж. Психология. Қызылорда-Ташкент. 1926.
   
2. 
   Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.
   
3. 
   Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. М., 1980.
   
4. 
   Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. Алматы, 2004.
   
5. 
   Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2004.
   
6. 
   Байжұманова Б.И. Оқушының психикалық даму ерекшеліктері. // Бастауыш мектеп. №12, 1998.
   
7. 
   Байжұманова Б.И. Бастауыш мектеп оқушыларының танымдық қабілетін дамыту // «Қазақстан мектебі» №2, 1999.
   
8. 
   Базымова З. Ой белсенділігін дамыту // Бастауыш мектеп. №9-10, 1997.
   
9. 
   Венгер Л. Педагогика способностей. М., 1973.
   
10. 
    Волокитина М.Н. Төменгі класс оқушыларының психологиясы туралы очерк. Алматы, 1986.
    
11. 
    Гамезо М.В., Домашенко И.А. Атлас по психологии. М., 1986.
    
12. 
    Гоноболин Ф.Н. Психология. Алматы, 1976.
    
13. 
    Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасы // Бастауыш мектеп. №9-10, 1996.
    
14. 
    Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 1982.
    
15. 
    Жалпы психология. Ред.басқарған В.В.Богославский. Алматы, 1980.
    
16. 
    Крутецкий В.А. Психология математических способностей школьников. М., 1968.
    
17. 
    Қазақстан Республикасының Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. Алматы, 2003.
    
18. 
    Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Егемен Қазақстан. 11 маусым 1999.
    
19. 
    Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан. 16 қазан 2004.
    
20. 
    Құдайқұлов М.Ә. Қабілеттілік. Дағды. Шеберлік. Алматы, 1986.
    
21. 
    Лейтес Н.С. Умственные способности и возраст. М., 1971.
    
22. 
    Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 1975.
    
23. 
    Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1982.
    
24. 
    Немов Р.С. Психология. М., 1995.
    
25. 
    Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы, 1997.
    
26. 
    Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога. М., 1996.
    
27. 
    Платонов К.К. Проблема способностей. М., 1972.
    
28. 
    Практикум по общей психологии. Под. ред. А.И.Щербакова. М., 1990.
    
29. 
    Теплов Б.М. Избранные психологические труды. М., 1985.
    
30. 
    Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Ред.басқ. А.В.Петровский. Алматы, 1987.
    
31. 
    Психологические тесты. Сост. Н.А.Литвинцева. М., 1998.
    
32. 
    Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. Т. ІІ. М., 1989.
    
33. 
    Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. М., 1996.
    
34. 
    Столяренко Л.Д. Основы психологии. М., 1997.
    
35. 
    Сабиров Т. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Алматы, 1978.
    
36. 
    Сәбет Бап-Баба Жалпы психология. Алматы, 2003.
    
37. 
    Темірбеков А., Балаубаев С. Психология. Алматы, 1996.
    
38. 
    Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993.
    
39. 
    Тұрғынбаева Б.А. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. // Бастауыш мектеп №7, 1997.
    
40. 
    Тұрғынбаева Б.А. Бастауыш қазақ мектептерінде дамыта оқыту жүйесінің идеяларын пайдалану мүмкіндіктері // Білім берудегі менеджмент. №1, 1996.
    
41. 
    Табылдиев Ә., Жарықбаев Қ. Әдеп және жантану. Алматы, 1994.
    
42. 
    Хайдарова С. Оқушының шығармашылығын дамыту // Бастауыш мектеп. №4, 1997.
    
43. 
    Хрестоматия по общей психологии. Под.ред. Ю.Б.Гиппенрейтер, В.В.Петухова. М., 1981.