) Валдық (жалпы) табыс пен валдық (жалпы) шығындарды салыстыру қағидасы

1) Валдық (жалпы) табыс пен валдық (жалпы) шығындарды салыстыру қағидасы. Өнімнің қосымша өткізілген бірлігі пайданы өсірмеген жағдайда фирма ең жоғары пайданы түсіреді, алады, яғни:

Δп / ΔQ = 0

П = TR – TC, ΔП/ ΔQ = ΔTR/ ΔQ – ΔTC/ ΔQ, сондықтан

ΔTR/ ΔQ = ΔTC/ ΔQ

мұнда ΔTR/ΔQ – валдық табыс қисық сызығының бұрыштық коэффициенті

ΔTC/ ΔQ – валдық шығындар қисық сызығының бұрыштық коэффициенті

Демек, валдық (жалпы) табыс қисық сызығының еңкіштігі валдық шығындар қисық сызығының еңкіштігіне тең болып тұрған өндіріс көлемінде ғана фирма пайдасы жоғары.

2) Шекті табыс пен шекті шығындарды салыстыру қағидасы. Бұл тәсілде сол мәліметтер алынады, бірақ ΔTR/ ΔQ = ΔTC/ ΔQ ары қарай дамиды: өйткені ΔTR/ ΔQ = MR, ал ΔTC/ ΔQ = МС, онда MR= МС.

Фирма пайдасының көбею шарты: шекті табыс пен шекті шығындардың теңдігі сақталатын өндіріс көлемі. Фирма пайдасын көбейту ережесі кез келген нарықта әрекетте болуы мүмкін, бірақ оның өз ерекшеліктері бар. Кейбір жағдайларда ол залалдарды азайту ережесіне айналады. Фирма тепе-теңдігінің моделін (үлгісін) салайық (сызайық). Сұраныс қисық сызығы көлденен (горизонталь) болғандықтан, фирманың тепе-теңдік моделі (үлгісі) мынадай болады:

AC

C,R MC

AVC
А В MR

Q

Q₁ Q'

65 сурет. Жетілген бәсекелестік нарығындағы фирма тепе-теңдігі
Сонымен, бәсекелес фирма үшін тепе-теңдік шығаруы P = MR =MC =AC шартында мүмкін. Графикте біз MR мен MC қисық сызықтарының 2 қиылысу нүктесін алдық. Мұнда өнімнің әр қосымша бірлігі шығыннан асып түсетін табыс әкеледі, яғни MR > MC А-дан В-ға дейінгі кесіндіде – өндірістің кез келген көлемі бұл жерде шығынсыз. В нүктесі ғана тепе-теңдік сақтайды, өйткені А нүктесінде, фирма қызметі шығынсыз болса да, өндірісті кеңейту есебінде пайданы көбейту мүмкіндігі бар (Q¹ > Q₁). Пайда В нүктесінде ең жоғары деңгейіне жетіп, төмендей бастайды, яғни өнімнің қосымша бірлігін өндіруімен байланысты шығындар өнімді өткізуден алынған табыстардан асып кетеді. Бәсекелес фирма, нарықтық конъюнктураға байланысты, 3 мүмкін болатын нұсқадан 1 таңдайды.

1. Фирма пайдасын көбейтеді. Бұл іске асырылады, егер нарықта қалыптасқан баға фирманың орташа шығындарынан асып кетсе:

Р > АС_min, яғни фирма кәдімгі қарапайым пайдасын алады. Оны (пайданы) көбейту үшін өндіруші шекті табыс шекті шығындармен теңескенше өндіріс көлемін көбейтеді.

C,R MC
A B P=MR

AC

D C

Q

66 сурет. Бәсекелес фирманың пайдасын көбейтуі
2. Фирма шығындарды (залалдарды) азайтады. Бұл мүмкін болады, егер баға мына деңгейде тұрса: AVC_min
min

MC

AC

C D P=MR

E F

AC
AVC

Q

68 сурет. Фирма жабылған жәйт

С MC AVC

Q

Бәсекелес фирма ұсынысы қисық сызығының ұлғаймалы еңкіштігі бар. Себебі, Q өсуімен бірге МС өседі және де келесі факторардан тәуелді: саладағы фирмалардың саны, олардың көлемі, ауыспалы ресурстардың бағалары, технологиясы.

LRMC

S₃

P₁ S₂
P
P₂

D D₁

1. 
   «Табыс» пен «пайда» категорияларға анықтама беріңіз. Бухгалтерлік және экономикалық пайда дегеніміз не? Қарапайым пайда деген не?
   
2. 
   Валдық (жалпы), орташа шекті табыс деген категорияларға түсінік беріңіз.
   
3. 
   Нарық құрылымдар түрлерінің (тұрпаттарының) жіктеуін келтіріңіз. Әр қайсысына сипаттама беріңіз.
   
4. 
   Нағыз бәсекелестік жағдайда қызмет жасайтын фирманың шекті табысы неге тең? Қай себепте?
   
5. 
   Пайданы көбейтетін өндіріс көлемін анықтау үшін қандай қағидалар пайдаланады? Шекті шығындардың шекті табысқа теңдігі ережесінің мәні неде?
   
6. 
   Қай ахуалдарда (жағдайларда) бәсекелес фирма пайдасын көбейтеді, залалдарын азайтады, өндірісті жабады? Осыларды графикте көрсетіңіз.
   
7. 
   Қысқа мерзімдегі фирманың ұсыныс қисық сызығының графигі қандай?
   
8. 
   Фирманың ұзақ мерзімді тепе-теңдігін сипаттаңыз. Ұзақ мерзімді ұсыныстың қисық сызығын салыңыз (сызыңыз).
   
9. 
   Бәсекелес саланың тепе-теңдігі қалай қалыптасады?
   

а) кірмейді

б) көрінетін

в) ауыспалы

г) тұрақты

д) көрінбейтін

а) ақпараттың шектеулігі

б) комплиментарий-тауарлардың жоқтығы

в) нарыққа кіру және одан шығу қиынға түседі

г) еркін баға белгілеу

д) әр түрлі тауарлар

а) ол ең жоғары бағаны белгілей алады

б) орташа шығындар азаяды

в) шекті шығындар шекті табысқа тең

г) шекті шығындар орташа шығындарға тең

4. Бәсекелес фирма валдық (жалпы) шығындарының шығару көлемінен тәуелділігі мына кестеде көрсетілген:

Q	0	1	2	3	4	5
TC	8	16	20	28	40	56

Келесі сұрақтарға жауап бер:

а) Қысқа мерзімді фирма бағасы 10 доллар құрайтын өнімді шығара ма? Егер шығарса, пайда ала ма және Q қандай жағдайында ол ең көп болады? Алынатын пайданың шамасы қандай?

б) Егер бағасы 15 долларға жетсе, валдық (жалпы) және шекті табыс қалай өзгереді? Осы баға болғанда фирмаға пайда түсе ме? Егер түссе, оны көбейту үшін өндіріс көлемі қандай болу керек?

в) Егер баға 8 долларға дейін түссе, не болады? Фирманың іс-қимылдары: саладан шығады немесе өндірісін жалғастырады. Егер ары қарай өндірісін жалғастырса, қандай Q таңдап алады?

г) жаңағы сұрақтарға жауап бер (егер нарық бағасы 5 долларға дейін түссе).

5. Бәсекелес фирманың нарық тепе-теңдік нүктесінде:

а) Р = МС

б) Р = АС

в) Р = МU

г) жауаптар дұрыс (а) және (б)

д) жауаптар дұрыс (а) және (в)

а) Тепе-теңді баға неге тең?

б) Фирмалардың әр қайсысы өнімнің қандай көлемін өндіреді?

в) Ұзақ мерзімді кезеңде фирманың іс-қимылдары қандай болады: олар саланы тастап кете ме немесе ол салаға жаңа фирмалар кіре ме?

а) нарық бағасы мен орташа жалпы шығындар аралығындағы айырмасы ең жоғары болатын өндіріс көлемін ұстану (ұстап тұру)

б) МС = 50 деңгейіне өндіріс көлемін көтеру

в) өндірістің бұрынғы көлемін сақтай отыра, 50 доллардан жоғары бағаны қою

г) орташа жалпы шығындар ең аз болатын өндіріс көлемін ұстау

8. Кестеде бәсекелес фирманың жалпы шығындары келтірілген:

Q	0	1	2	3	4	5
TC	5	8	10	13	18	26

Фирма өз өндірісін тоқтатуға мәжбүр болу үшін оның өніміне баға қай деңгейден төмен түсу керек?

9. Бидайдың құны 1 бушельге – 4 доллар. Егер фермер бидайды нағыз бәсекелестік нарықта сатса, 1 бушельге оның шекті табысы 4 доллардан аз болады. Осы дұрыс па?

10. Бәсекелес фирма валдық (жалпы) шығындарының шығару көлемінен тәуелділігі мына кестеде келтірілген:

Q	0	1	2	3	4	5
TC	50	80	100	130	180	260

Өнімнің әр көлеміне АС, АVC, МС есептеп, келесі сауалдарға жауап беріңіз:

а) фирма экономикалық пайда алу үшін нарық бағасы қай деңгейден жоғары болу керек?

б) залалдарды азайту мақсатымен фирма өндірісін жалғастыру үшін нарық бағасы қандай шектерде болу керек?

в) фирма өндірісін тоқтату үшін нарық бағасы қай деңгейден төмен түсу керек?

а) жеке фирманың өніміне сұраныс икемділеу

б) жеке фирманың өніміне деген сұранысынан нарық сұранысы икемділеу

в) нарық сұранысы немесе жеке фирманың өніміне деген сұраныс икемділеу деп бірден айтуға болмайды, бәрі де нақты нарыққа байланысты

г) сұраныстың екеуі де икемсіз

12. Нағыз бәсекелес салада тұрақты ұзақ мерзімді шығындары бар 20 бірдей фирма қызмет жасайды. Ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді кезеңдерде барлық фирмалардың шекті шығындары бірдей және MC = q² – 12q + 36 теңдеуге сәйкес. Нарық сұранысы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерде P = 189 – Q теңдеуге сәйкес. Қысқа мерзімді кезеңде шығару q = 8, ұзақ мерзімді кезеңде -q = 9 орташа шығындар азаяды. Сала ұзақ мерзімді тепе-теңдік күйде екендігін айтуға бола ма? Салаға бағасы = 5 өнімін ұсынған фирмалар кірсе не болады?

МОНОПОЛИЯ ЖӘНЕ МОНОПСОНИЯ. НАРЫҚ БИЛІГІ
1. Монополияға тән сипаттар
Монополия – нарық үлгісі, оның негізгі сипаттамалары: бір сатушының қолында нарық ұсынысының шоғырлануы, субтитут – тауарлардың, салаға кіру үшін кедергілердің жоғы. Дүниежүзінің дамыған елдерінде ХІХ ғасырдың аяғында монополиялар (трестер) пайда бола бастады, әсіресе көлік пен коммуникациялар, ауыр өнеркәсібі, кең өнеркәсібі салаларында. Олар қазіргі заманда да пайда болады, негізінде компаниялардың қосылу, яғни бірігу жолымен. Бірігу, қосылу себебі: нарық үлесі айтарлықтай үлкееді де ауқым әсері қосылады (ауқым әсері монополияның өмір сүру себебі ретінде кейінірек қаралады). Бірігудің (қосылудың) бірнеше түрлерін айырады. Көлденең бірігу – бір салада, бір нарықта қызмет жасайтын, яғни бәсекелес компаниялардың қосылуы. Тік бірігу – бір салада, бірақ әр түрлі өндіріс сатыларында қызмет жасайтын компаниялардың қосылуы. Конгломераттық бірігу – технологиялық бір-бірімен байланысы жоқ, әр салада қызмет жасайтын компаниялардың бірігуі.

Монополиялық биліктің негізгі көздері ретінде әдетте айырады:

1. 
   Заңды, яғни қызметтің осы түрін жүргізуге айрықша құқық. Біріншіден, олар мемлекеттік және жергілікті органдарымен коммуналдық (шаруашылық аясындағы қызмет) немесе коммерциялық ұйымдармен беріледі (франшиза – бір фирманың екінші фирмаға белгіленген қызмет жасауға берілетін монополиялық құқық), екіншіден, авторлық құқық аясында заңнамамен қамтамасыз етіледі (патенттер, лицензиялар). АҚШ заңнамасы бойынша өнертапқыш өзіне берілген заң жүзінде бекітілген айрықша құқығын 17 жыл бойы сақтайды. Дәл осы жағдай «Ксерокс», «Ай-би-эм», «Майкрософт» сияқты алыптардың өсіп, орнығып, дамуында басты рөл атқарады.
   
2. 
   Экономикалық – олар бөлінеді:
   

б) ресурстарды (қорларды) бақылау – бір ресурстың (қордың) өндірісіне монополиялық құқығы бар фирма автоматты түрде басқа фирмалардың өндірісін жаба алады (оларға осы ресурс қажет болса да). Осылай, кейбір трансұлттық корпорациялар өз монополиялық орнын ұстап тұр, шикізаттың негізгі көздерін бақылаудың арқасында, мысалы, «Де Бирс» компаниясы дүниежүзілік алмаз рудниктерінің көбіне ие болушы.

в) тұтынушылардың ұнатымдары – кейде тұтынушылар бір ғана сауда маркасының өнімдерін тұрақты түрде ұнатады. Монополия, сонымен бірге, нарықтағы адал емес (арам) бәсекелестіктің нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Монополиялық биліктің көздеріне байланысты монополияның әр түрлерін айырады:

1 жабық монополия – оның пайда болу себебі: егер монополиялық жағдай заңнамамен қорғалса

2 ашық монополия – инновациялық (жаңалықтар) әзірлемелерімен байланысты: бір уақытта фирма бірегей тауардың жалғыз өндірушісі болып қалады – (өз жаңалығының нәтижесінде).

3. Табиғи монополия – жоғарыда келтірілген тұрақты жағымды ауқым әсері. Басқаша айтқанда, бұл саладағы шығындар өте жоғары (көп), оларды тек үлкен фирма ғана жаба алады. Егер осындай фирманың өнімі өмірлік қажет болса, ол мемлекеттің қорғауына түседі, себебі, мемлекеттің басты мақсаты – тұтынушылардың құқығын қорғау (темір жол көлігі, коммуналдық шаруашылық, электр-жабдық пен телекоммуникациялар жүйелері).

4. Сатып алушы монополиясы – монопсония – мұнда монополиялық билік сатып алушының қолында шоғырланады. Бірақ бұл билікті ол монополистен өзгеше пайдаланады, монополист қымбаттау сатуға тырысады, ал монопсонист – арзандау сатып алуға. Бұл монополияның монопсониядан жалғыз айырмашылығы. Монопсония мысалы – жергілікті еңбек нарығы, онда еңбекті сатып алатын жалғыз жұмыс беруші – фирма қызмет жасайды.

5. Екі жақты монополия – нарықтағы жалғыз сатушысы мен жалғыз сатып алушысы бар ахуал. Екеуі де нарық билігіне ие болғандықтан, өндірістің бағасы мен көлемі олардың келісім жүргізу қабілеттілігі мен бір-бірі жөнінде мәлімет алу деңгейіне байланысты.
2. Монополист (алпауыт) пайдасының көбеюі. Қысқа мерзімді тепе-теңдік
Нағыз бәсекелес фирма мен монополист – фирма араларындағы шешуші айырмашылық – нарықтық сұраныста. Монополия жағдайларында бір фирма барлық саланы көрсетіп тұрғанда оның өніміне деген қисық сызығы нағыз бәсекелестік жағдайлардағы нарықтық сұраныстың қисық сызығына тең, яғни төмен түсетін еңкіштігі бар. Бұнын түсінігі: монополист бағаны түсіре отыра, өз сатуларын көбейте алады, өйткені шекті пайдалылықтың азаю заңы әрекетте. Фирма өніміне деген сұраныстың қисық сызықтарының айырмашылығымен таза бәсекелестік жағдайларындағы және таза монополия жағдайларындағы өндіріс арасындағы айырмашылық себептелген. Бәсекелес фирманың шекті табысы тұрақты да өнімнің бағасына тең. Ал монополистің бағасы шекті табыстан асады. 71 суретте монополистің өніміне деген сұраныстың қисық сызығы көрсетілген. Тауардың төртінші бірлігін сатқысы келген монополист бағасын 5 тен 4 төмендетуге мәжбүр.

Бірақ, бұл баға төртінші бірлікке ғана емес, барлығына да таралады. Сондықтан валдық (жалпы) табыстың көбеюі тауардың төртінші бірлігін сату есебінен табыстың көбеюіне тең, шекті табыс – А көлемі үш алдыңғы бірліктердің бағасын төмендетуден айырылған табысты алу – В көлемі. Шекті табыс тауардың әр келесі бірлігін сатудан азаяды. Сондықтан, табыстың шекті қисық сызығында да төмен түскен еңкіштігі бар.

P D

5

4 B

2 A

1
1 2 3 4 5 Q

71 сурет. Монополистің өніміне деген сұраныстың қисық сызығы
Монополистің екінші айырмашылығы: ол бағаны өзі қояды (price maker). Сонымен, егер бәсекелес фирма өндірістің көлемі жөнінде (ұсыныс көлемі) шешім қабылдаса, монополист өндіріс көлемі мен бағалар деңгейі жөнінде де шешім қабылдауға тиісті. Сонымен бірге монополист өндіріс көлемін шектейді, себебі, оның үлкейген жағдайында баға түседі. Қорытындай келе, монополистің алдында 2 мақсат тұратындығын айтуға болады:

1) ең жоғары пайда түсетін (Q) өндіріс көлемін табу (бұл MR = MC өндіріс көлемі)

2) Q тең өндіріс көлемінде сұраныс бағасына сәйкес келетін бағаны (Р) табу. Бірінші мақсатқа жету үшін монополист MR = MC ережесін басшылыққа алады. Бұл жағдайда монополистің ұсыныс көлемі бәсекелес ұсыныстан аз болып шығады. Баға белгілегенде, ол пайданы көбейту ережесінен алынған формуланы пайдаланады:

Р = MC/(1 + 1/E_D) (американдық тәжірибеде бұл ереже «бас бармақ» ережесі деп аталады).

Монополист өндіріс шығындарын сұраныс икемділігіне кері пропорционал шамадан асатын бағаны белгілейді. Мұндай монополиялық баға шекті шығындар мен шекті табыстан асып кетеді, сондықтан ол бәсекелес бағадан көп: Р>MR = MC (E_D = ∞ жағдайды санамағанда). Бұл баға пайданы көбейту тұрғыдан қарағанда, ең тиімді, оңтайлы. Осындай баға монополиске жоғары пайда алуын қамтамасыз етеді. Солай, біз монополистің қысқа мерзімді тепе-теңдік үлгісін алдық (72 сурет): М¹ – тепе-теңдік нүктесі, ол Q_М өндірістің тепе-теңдік көлеміне, мұнда (MR = MC) және Р_М тепе-теңдік бағасына сәйкес. Бұл жағдайда Р_М>MR = MC

A

MC