Кесте -7 ЖШС «Смак» 2004 -2005 жылдары салыстырғандағы фирманың қаржылық және шаруашылық анализі

Ақша ағымдарын басқару қаржы менеджері қызметінің маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Оған ақша қаражатының айналым уақытын есептеу, ақша ағымын талдау, оны болжау, ақша қаражатының тиімді деңгейін анықтау, бюджеттерді жасау және т.б. Джон Кейнстің пікірі бойынша ақша қаражаттарының және олардың эквиваленттерінің маңыздылығы үш себеппен анықгалады: ескішілдікке негізделген (ағымдағы операцияларды ақшамен қамтамасыз ету кажеттігі), сактау (болжанбаған төлемдерді өтеу қажеттілігі), алыпсатарлық (болжанбаған пайдалы жобаға қатысу мүмкіндігі). Ақша қаражаттары айналымнан дерексізденген уатты ағымын сипаттайтын қаржы циклы қаржы менеджментінің басты сипаттамасы болып табылады. Ақша қаражаттарының қозғалысын талдау ағымдық, инвестициялық, қаржы қызметінің және т.б. нәтижесіндегі ақша ағымының сальдосын анықтауға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттары козғалысын талдауда схема колданылады. Тек қарапайым болуы үшін кейбір көрсеткіштер агрегатталуы мумкін. Өйткені көптеген көрсеткіштерді тура болжау өте қиын. Әдетте болжау жоспарлы кезеңдегі ақша қаражатының бюджетін жасауға негізделеді. Мұнда тек ағымның негізгі құрамдас бөліктері ғана ескеріледі: өткізу көлемі, қолма қол ақша түріндегі түсімнің үлесі, дебиторлық және кредиторлық қарыздардың көлемі, ақша шығындарының көлемі және т.б. Болжау әдістемесіне жататындар: түсімдерді, шығыстарды болжау, таза акша ағымдарын есептеу, қысқа мерзімді қаржыландырудың жиынтық қажеттілігін анықтау.

Қаржы циклын есептеу.

Қаржы циклы немесе қолма-қол ақша айналымының циклы ақша қаражаттары айналымнан дерексіздендірілген уақыт мерзімін білдіреді. Ақша қаражаты айналымының өндіріс қызметіндегі негізгі кезендері төмендегі суретте көрсетілген⁶.

Келтірілген сызбаның логикасы төмендегідей. Операциялық цикл қаржы ресурстары және дебиторлық қарыздар апастарға жансыздандырылған жалпы уакытты сипаттайды. Кәсіпорын жеткізіп берушілердің шоттарын уақыт шегерісінде төлегендіктен ақша қаражаттары айналымнан дерексіздендірілген уақыт ішінде, яғни қаржы циклы кредиторлық қарыздың айналым уақытынан орташа уақыттан азырақ.

Осылайша қаржы циклының айналым күнімен есептелген ұзақтығы (ПФЦ) мына формула бойынша есептеледі:

ПФЦ= ОЦ¥ - КҚАУ = ӨЗАУ + ДҚАУ- ВОК, (8)

Мұндағы ОЦ¥— операциялық циклдың ұзақтығы;

КҚАУ — кредиторлық қарыздың айналу уақыты;

ӨЗАУ — өндірістік запастардың айналым уақыты;

ДҚАУ — дебиторлық қарыздың айналым уақыты;

Т — орташа көрсеткіштер есептелетін кезең ұзақтығы (әдетте, жыл, яғни Т = 360 күн).

Есептің ақпаратпен қамтамасыз етілуі — бухгалтерлік есеп. Есептеуді екі жолмен жүргізуге болады: а) дебиторлық және кредиторлық барлық мәліметтер бойынша; ә) өндіріс процесіне тікелей қатысты дебиторлық және кредиторлық мәліметтер бойынша.

Қаржы циклының ұзақтығын есептеу:

01.01.04: 438+44-308 = 174 күн.

01.01.05: 444+35-225 = 254 күн.

Операциялық және қаржы циклдерінің қарқынды қысқаруы жағымды беталыс ретінде қарастырылады. Егер операциялық циклдың қысқаруы өндіріс процесінің жеделдетілуімен және дебиторлық қарыздардың айналымдылығымен жасалатын болса, онда қаржы циклы осы факторлар есебінен де, сондай-ақ кредиторлық қарыздың айналымдылығының біршама қиындықсыз баяулауы есебінен де қысқаруы мүмкін. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп — бұл қаржы жағдайының өзгеруі туралы ақша қаражаттарының шығу әдісі негізінде құрылған есеп. Ол ақша қаражатының болашақ түсімдерін бағалауға, фирманың өзінің қысқа мерзімді қарызын жабу және дивиденттерді төлеу қабілетін талдауға, қосымша қаржы ресурстарын тарту кажеттігін бағалауға мүмкіндік береді. Бұл есеп арнаулы форма бойынша құрылады. Онда ақша қаражаттарының қозғалысы үш бағыт бойынша топтастырылған: операциялық сфера, инвестициялық және қаржы сферасы.

Өндірістік-шаруашылық қызмет сферасында пайда мен шығын туралы есепте таза пайданы есептеуге пайдаланылатын баптар көрсетілген.

Мұнда сатып алушылардың тауар және көрсетілген қызмет, пайыздарды төлеуі сияқты түсімдер кірген. Өндірістік-шаруашылық қызмет нәтижесінде ақша қаражаттарының өсімі мен азаюын есептей үшін төмендегі операцияларды іске асыру қажет:

1) Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді ақша ағымы әдісін негізге ала отырып есептеу. Айналым активтерінің баптарын түзеткен кезде олардың өсімін таза пайдадан алып тастап, ал олардың қарастырылып отырған кезең ішіндегі азаюын таза пайдаға қосу қажет. Қысқа мерзімді міндеттемелерді түзеткен кезде керісінше, олардың өсуін таза пайдаға қосу керек, өйткені бұл өсім ақша қаражаттарының шығып кеткендігін көрсетпейді; қысқа мерзімді міндеттемелердің азаюы таза пайдадан алынып тасталады.

2) Ақша қаражатының төлемдерін қажет етпейтін шығынға таза пайданы түзетуді жүргізу. Бұл үшін кезең ішінде болған сәйкесінше шығындарды таза пайданың сомасына қосу. Мұндай шығындарға материалды айналмайтын активтердің тозуы мысал бола алады.

3) Әдеттен тыс қызметтен келген пайда мен шығындардың әсерін, сондай-ақ
айналмайтын активтерді және басқа компаниялардың бағалы кағаздарын сату нәтижелерін жоққа шығару. Бұл операциялардың әсер етуі пайда туралы есепте ескерілген таза пайда сомасын есептеуде қайталау шоты болмас үшін элиминацияланады: бұл операциялардың шығындарын таза пайдаға қосқан жөн, ал пайданы — таза пайда сомасынан алып тастау.

Инвестициялық қызмет негізінен айналмайтын активтердегі өзгерістерге қатысты операциялардан тұрады. Бұл — "Жылжымайтын мүлікті сату мен сатып алу", "Басқа компаниялардың бағалы қағаздарын сату мен сатып алу", "Ұзақ мерзімді займдар беру", "Займдарды жапқаннан түскен қаржылар" және т.б. Қаржы сферасы мынандай операцияларды қамтиды: фирманың ұзақ мерзімді міндеттемелері мен жекеменшік капиталындағы өзгерістер, өз акцияларын сату мен сатып алу, компанияның облигацияларын шығару, дивиденттерді төлеу, өзінің ұзак мерзімді міндеттемелерін өтеу.

Өндірістік-шаруашылық қызмет бөлімінде таза пайда сомасы келесі баптармен реттеледі:

1) таза пайдаға қосылады: тозу (амортизация), тапсырып алу шоттарының азаюы, алдағы кезеңдердің шығындарының өсуі, материалдық емес активтерді өткізу шығындары, салық төлемдері бойынша қарыздың өсуі;

2) алынып тасталады: бағалы қағаздарды сатудан түскен пайда, аванстық төлемдердің ұлғаюы, МПЗ (материалдық-өндірістік запастардың), төлем шоттарының азаюы, міңдеттемелердің азаюы, банк несиесінің азаюы. Инвестициялық қызмет бөлімінде:

1) қосылады: бағалы қағаздарды және материалдық айналымды емес активтерді сату;

2) алынып тасталады: бағалы қағаздарды және материалдық айналымды емес активтерді сатып алу;

Қаржы қызметі сферасыңда:

1. 
   қосылады: қарапайым акциялардың эмиссиясы;
   
2. 
   алынып тасталады: облигацияларды жабу мен дивиденттерді төлеу.
   

Өнімнің өзіндік құнына енетін шығындар (несиеге сату көлемінің өзгеруі, салықтар салу және дивиденттер) пайданың өзгеру факторлары болып табылады. Есептік пайда сондай-ақ ақша қаражатының қозғалысын көрсетпейтін түзетулер көлемімен реттеледі:

а) негізгі құралдар мен материалды емес активтердің тозуы;

3) негізгі құралдар мен материалды емес активтерді сатып өткізгеннің зияны;

б) негізгі құралдарды сатудан түскен пайда;

в) ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар шығыны.

Кәсіпорынның айналым капиталы мен ағымдағы активтерінің қозғалысы қаржы жағдайының маңызды компоненті болып табылады. Капиталдың барлық айналым процесі мобильді активтердің айналымынан басталғандай болады, кәсіпорынның шаруашылық белсенділігінің барлық қатысушылары қозғалысқа келтіріледі.

Сондықтан айналым құралдарын жеделдету, пайдамен айналым капиталының қозғалысын синхронизациялау факторына неғұрлым көп көңіл бөлу.

Айналым капиталының "келу" факторлары болып табылатындар:

• 
  тауарларды сату;
  
• 
  мүліктерді сату;
  
• 
  дебиторлық қарыздың өсуі;
  
• 
  акциялар мен облигацияларды қолма-қол ақшаға сату.
  Айналым капиталының "кету" факторлары болып табылатындар:
  
• 
  шикізат пен материалдар сатып алу;
  
• 
  негізгі құралдар объектілерін сатып алу;
  
• 
  несие пайыздарын төлеу;
  
• 
  күмәнді қарыздар бойынша резервтерді ұлғайту;
  
• 
  тауарлы-материалды запастарды есептен шығару;
  
• 
  еңбек ақы төлемдері.
  

Ақша қаражаттарының ең аз мөлшердегі қорының болмауы кәсіпорынның қаржы жағдайының қаншалықты қиыншылықга екендігін білдірсе керек. Ал ақша қаражаттарының шектен тыс болуы кәсіпорынның шын мәнінде шығынға ұшырап жатқандығын көрсетеді. Біріншіден, бұл инфляциямен және ақшаның құнсыздануымен байланысты болса, екіншіден оларды тиімді орналастырып, пайда табу мүмкіндігін жіберіп алғандықтан болуы мүмкін. Осыған орай кәсіпорындағы ақша қаражаттарын тиімді пайдалану деңгейін бағалау қажеттігі туындайды. Мұндай талдаудың түрлі тәсілдері бар. Мәселен, қаржы қиыншылығының пайда болуының ерекше барометрі ретінде кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелері өскен кездегі ағымдағы активтер құрамындағы ақша қаражаттарының үлесінің азаю қарқынын алуға болады. Сондықтан ақша қаражаттары мен неғұрлым жедел міндеттемелер (мерзімі ағымдағы айда аяқталатын) арасындағы қатынасты ай сайын талдау кәсіпорындағы ақша қаражаттарының артықтығының (жетіспеушілігінің) толыққанды суретін бере алады.

Кәсіпорындағы ақша қаражаттарының қозғалысын шынайы ашу, ақша қаражаттарының түсуі мен жұмсалуының біркелкілігін бағалау, сондай-ақ алынған қаржы нәтижесі мен кәсіпорындағы ақша қаражаттарының жағдайын байланыстыру ушін ақша қаражаттарының түсуі мен кетуінің барлық бағыттарын айқындап, талдау қажет.

Осылайша ақша қаражаттарына запастары басқару теориясында жасалған, акша қаражаттарының көлемін оптимизациялайтын модельдер қолданыла алады. Мыналарды бағалау туралы сөз болып отыр: а) ақша қаражаттарының және оның эквиваленттеренің жалпы көлемі; ә) олардың қай бөлігін есеп шотта ұстап, ал кай бөлігін оңай өтетін бағалы қағаз ретінде ұстауға болады; б) ақша қаражаттары мен тез өтетін активтердің өзара өзгеруін қашан және қандай көлемде іске асыру. Батыс практикасында Баумол мен Миллер — Оррдың модельдері кең таралған. Бірінші модельді В. Баумол 1952 жылы, ал екіншісін М. Миллер (М. МШег) мен Д. Орро 1966 жылы жасады. Бұл модельдерді отандық практика енгізуге біздегі инфляцияға, жоғары есеп ставкаларына, бағалы қағаздар нарығының дамымағандығына және т.б. қиыншылық тудырып отыр. Сондықтан бұл модельдердің тек теориялық сипаттамалары мен шартты қолданыс мысалдарын келтіреміз. Баумол моделі.

Кәсіпорын қызметінің басында ақша қаражаттарының максималды және мақсатты деңгейі бар делік. Содан кейін ол белгілі бір мезгіл ішінде біртіндеп жұмсала бастайды. Кәсіпорьшның тауарлар мен қызметтерді сатқаннан түскен барлық мерзімді бағалы қағаздарға салынады. Ақша қаражатының қоры таусыла салысымен, яғни нөлге жеткенде немесе белгілі бір қауіпсіздік деңгейіне жеткенде кәсіпорын бағалы қағаздардың бір бөлігін сатады да, сонымен ақша қаражаттарының запасын алғашқы деңгейге дейін толтырады. Осылайша қаржы қалдығының есеп шоттағы қалдығы "ағаш кесетін ара тәрізді" график құрайды (11-сурет).

Толтыру сомасы (Q) төмендегі формуламен есептеледі:

Мұндағы V — ақша қаражаттарына деген кезең ішіндегі болжау жасалып отырған қажеттілік (жыл, тоқсан, ай);

с — ақша қаражатын бағалы қағаздарға айырбастаудағы шығындар.

г — кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржы салымдары бойынша мүмкін және қолайлы пайдасы, мысалы, мемелкеттік бағалы қағаздар бойынша.

Есеп шоттағы қаржы қалдығы



K =V:Q (10)

Ақша қаражаттарын басқарудың осындай саясатын іске асырудың жалпы шығындары (ОР) мьшаны құрайды:

ОР = ск + гQ/2 (11)

Бұл формуладағы бірінші қосынды тікелей шығындарды көрсетсе, екінші — қаржыны бағалы қағаздарға инвестицияламай есеп шотта сақтағаннан жіберіп алған пайда.

Миллер - Орр моделі.

Баумол моделі қарапайым әрі ақшалай шығындары тұрақты әрі болжанатын кәсіпорындар үшін өте қолайлы. Іс жүзінде мұндай сирек болады; есеп шоттағы ақшаның қалдығы кездейсоқ жағдайлармен өзгереді, әрі біршама ауытқулар болуы мүмкін.

Миллер мен Орр жасаған модель қарапайымдылық пен шынайылық арасында бітімге келген модель. Ол мына сұраққа жауап беруге көмектеседі: егер қаражаттың күнделікті келуі мен кетуін болжай алмаған жағдайда кәсіпорын өзінің қаржы запасын қалай басқаруы керек? Модельді құруда Миллер мен Орра Бернуллидің процесін — стохастикалық процесті пайдаланады. Онда кезеңдерден кезендерге дейінгі аралықтағы ақшаның тусуі мен жұмсалуы тәуелсіз кездейсоқ құбылыстар. Қаржы менеджерінің есеп шоттағы қалдық қаржыны басқару қызметінің логикасы төмендегі суретте көрсетілген және оның мәні мынада. Шоттағы қаражаттың қалдығы жоғарғы шекке жеткенге дейін ретсіз өзгеріп отырады. Бұл іске аса салысымен кәсіпорын бағалы қағаздардың жеткілікті мөлшерін сатып ала бастайды. Мұндағы мақсат ақша қаражатының қорын біршама қалыпты деңгейге (қайтарым нүктесіне) жеткізу. Егер ақша қаражатының қоры төменгі шекке жетсе, онда бұл жағдайда кәсіпорын өзінің бағалы қағаздарын сатады да, сол арқылы ақша қаражатының қорын қалыпты шекке де толтырады.
12-сурет. Миллер — Орр моделі

Ақша қаражатының қор Ақша қаражатының артығын салу

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Ақша корын қалпына келтіру.

Уақыт

1. Ақша қаражаттарының ең аз көлемі тағайындалады (С). Оның есеп шотта үнемі болғаны абзал (кәсіпорынның шоттарды төлеуі, банктің, кредиторлардың талап етулері мүмкін болғанда және т.б.);

2. Есеп шоттағы ақша қаражаттарының қалдығының вариациясының қарқынын (R) мына формула бойынша есептейді:

R = ЗхV(ЗхZtхVаг):4хZs (12)

Мұндағы: Zs — қаржыны есеп шотта сақтау шығындары;

Zt — ақша қаражаттары мен бағалы қағаздардың өзара өзгеруінің шығындары;

Vаг — қаржылардың есеп шотқа күңделікті түсуінің вариациясы.

3. Есеп шоттағы ақша қаражаты қалдығының жоғары шекарадан асып кеткенде акша қаражаттарының бір бөлігін қысқа мерзімді бағалы қағаздарға айырбастау қажет болады. Оның жоғары шекарасын былай есептейді:

СҺ = Сl + R (13)

4. Қайтарым нүктесін (О) анықтайды. Егер ақша қаражттарының есеп шоттағы

Сг = С1+R/3 (14)

Алайда бұл модельдерді отандық қаржы менеджменті практикасында қолданудың қиыншылығының себептері:

1. Айналым активтерінің үнемі жетіспеушілігі кәсіпорынға ақша қаражатының қалдығының қажетті мөлшерін оның резервін ескере отырып құруға мүмкіндікбермейді.

2. Төлем айналымының баяулауы ақша түсімдерінің мөлшерінде біршама ауытқулар тудырады. Бұл ақша қаражаттарьның сомаларынан көрініс табады.

3. Айналымдағы қысқа мерзімді қаржы аспаптарының шектеулі тізімі мен өтімділіктің төмендігі оларды сатып алушылардың қысқа мерзімді салымдарымен байланысты есептерінде пайдалануды қиындатады.

Дебиторлық қарыздарды басқару. Айналым құралдарын тиімді пайдалануда, кәсіпорынның қаржы жағдайын сауықтыруда дебиторлық қарыздарды азайту маңызды рөл атқарады. Дебиторлық қарыздар аванс түрінде төленетін салықтар мен басқа міндеттемелерді артығымен төлеу, есеп беретін адамдардың қаржыны (іс-сапар, көлік және басқа шығындар) уақытылы қайтармауы, төлем уақыты өтіп кеткеннен кейін күдікті қарыздардың пайда болуы, келісімшарт міндеттерін бұзудан болатын даулы қарыздар және т.б. нәтижесінде пайда болып, қаржыны айналымнан алшақтады.

Дебиторлық қарыздарды басқару дегеніміз, ең алдымен уақыты өткен қарыздардың, қаржының есептегі айналымдылық жағдайын қадағалау. Айналымдылықты динамикада жеделдету оң қарқын ретінде қарастырылады. Сонымен бірге дебиторлық қарыз деңгейіне әсер ететін бірқатар факторларды ескеру қажет: өнім түрі, нарық сыйымдылығы, нарықтың осы өнім түрімен қанықтылығы, келісімнің шарттары, кәсіпорынның есеп айырысу жүйесі.

Өткізілген тауар үшін есеп айырысудың негізгі түрлерінө қолма-қол есеп айырысу мен ақша аудару арқылы есеп айырысу жатады. Тұрақты экономикада есеп айырысудың аударымдық түрлері көп кездеседі. Оған жататындар: чектер, векселдер, есеп шоттары мен ағымдық шоттар арқылы есеп айырысу, әртүрлі банктер арасындағы корреспонденттік шоттар, сонымен бірге есеп палаталары арқылы өзара талаптарды зачеттау клирингтері. Экономика тұрақсыз жағдайда болғанда көбінесе алдын-ала есеп айырысу түрі басым болады. Есеп айырысудың аударымдарының түрлері мен ережелері Қазақстан Республикасының зандары арқылы реттеледі. Потенциалды сатып алушыларды іріктеу мен келісім шарттар қарастырылған тауарды төлеу шарттарын анықтау өте маңызды⁷.

Сатып алушыларды іріктеу формалды емес критерийлер арқылы іске асады: бұдан бұрынғы уақыттағы төлем тәртібін сақтауы, оның сұрап отырған тауардың ақшасын төлей алатындығы жөніндегі сатып алушының қаржылық жағдайынының болжамы, ағымдағы төлем қабілетінің деңгейі, қаржы тұрақтылығының деңгейі, кәсіпорынның — сатушының экономикалық және қаржылық жағдайлары (тауарландырылуы, қолма- қол ақшаға зәрулік деңгейі және т.б.). Талдауға қажетті ақпаратты жарияланған қаржы есептерінен, мамандандырылған ақпараттық агенттіктерден, ресми емес көздерден алуға болады. Мысалы АҚШ-тағы ірі "Дан энд Брэдстрит" ақпараттық агенттігінде бірнеше миллиондаған компаниялардың несие қабілеті туралы ақпараттар бар. Ал Қазақстанда болса занды тұлғалардың несие қабілеті туралы мұндай ақпарат алу әлі жолға қойылмаған. Ағымдағы активтердің құрамындағы дебиторлық қарыздардың үлкен үлес салмағы оның айналым капиталын басқарудағы орнының жоғары екенін аныктайды. Дебиторлық қарыздарды басқаруға мүмкіндік беретін бірқатар жалпылама ұсыныстар бар:

• 
  кейінге шегерілген (уақыты өтіп кеткен) қарыздар бойынша сатып алушылармен есеп айырысудың жағдайын бақылау;
  
• 
  бір немесе бірнеше ірі сатып алушылардың төлемеу қаупін азайту мақсатымен сатып алушылардың көп санына мүмкіндігінше бағытталу;
  
• 
  дебиторлық қарыздар мен кредиторлық қарыздардың ара қатынасын бақылап отыру:
  
• 
  дебиторлық қарыздардың көп мөлшерде асып кетуі кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қауіп төндіреді де қосымша қаржыландыру көздерін тартуды (әдетте, қымбат тұратын) қажет етеді;
  
• 
  мерзімнен бұрын төлеген кезде жеңілдіктер беру әдісін қолдану.
  Сатып алушылармен қарым қатынастың тиімді жүйесіне кіретіндер:
  

1. 
   несие беруге болатын клиенттерді сапалық іріктеу;
   
2. 
   тиімді несие шарттарын анықтау;
   
3. 
   қойылатын талаптардың айқын процедуралары;
   
4. 
   клиенттердің келісім шарттарын қалай орындап жатқандығын қадағалау.
   Әкімшілік етудің тиімді жүйесіне жататындар:
   

1. 
   өнім түрлері, қарыз көлемі, төлем уақыты және т.б. бойынша дебиторлардың үнемі мониторингі;
   
2. 
   жұмыстың аяқгалу, өнімнің тиелу, төлем шарттарын көрсету сәттері арасындағы уақыттық интервалдарды минимизациялау;
   
3. 
   төлем құжаттарын тиісті әдістері бойынша бағыттау;
   

1. 
   клиенттердің төлем шарттары бойынша талаптарын мұқият қарастыру;
   
2. 
   шоттарды төлеу мен төлемдерді алудың айқын процедурасы.
   

Бұл мерзімнен соң сатып алушы тауардың толық құнын келісілген төлем уақыты ішінде төлейді. Жеңілдік беру сатып алушыға да, сондай-ақ сатушыға да тиімді. Сатып алушы тауар сатып алуға кететін шығынның азайғандығынан пайда тапса, екіншісі дебиторлық қарызға салынған қаржының айналымдылығын жылдамдату арқылы жанама пайда табады. Осылайша спонтанды қаржыландыру қаржы алудың салыстырмалы арзан түрі болып табылады; мұндай несиелендіру клиенттен кепілдікті қажет етпейді және жеңілдік кезеңінің жеткілікті ұзақ уақытымен тартымды.

Дебиторлармен жұмыс істеудің тиімділігін арттыру үшін шетелдік көптеген ірі компаниялар дебиторлық қарыздармен жұмыс істеуге мамандандырылған өзіндік құрылымдар болмаса салалық компаниялар ашады. Бұл құрылымдардың тар мамандандырылуы дебиторлармен жұмыс жасаудың дәстүрлі тәсілдерін пайдаланып қана қоймай, сондай-ақ қазіргі заманғы әдістерді, мысалы векселдерді есептеу, секьюритизация және факторинг сияқты тәсілдерді де пайдалануға мол мүмкіндік береді. Векселді есепке алудың негізгі экономикалық мақсаты: жеткізіп берушілердің дебиторлық қарыздарының тез арада оның есеп шотындағы ақша түріне айналуы. Векселдің номиналды құны жоғары болған сайын соғұрлым жоғары соманы банк дисконт түрінде ұстап қалады. Вексел бойынша төлем уақытына дейін қаншалықты аз күн қалса, банкке соншалықты аз дисконт есептеледі.

Дисконт, тенге = Векселдің номиналды құны - Банктің клиентке (15) төлем сомасы.

Дисконттың көлемі векселді есептеу күнінен ол бойынша төлем мерзіміне дейінгі қалатын күндерге, векселдің номиналына және банктің есептік ставкасына тура пропорционалды. Дисконт, тенге = (Векселдің номиналы, тенге х есеп күнінен вексел бойынша төлем датасына дейінгі күндер саны х банктің есеп ставкасы, %):

100 % х 360 күн (16)

Вексель бойынша ақша алуды жеделдету үшін оның иесінің вексельді банкке сатуы міндетті емес. Кепілдікке салып қоюға да болады. Бірақ әдетте мұңдай жағдайда банк аваль талап етеді, яғни вексел бойынша төлемнің уақытылы болуының кепілдігі. Авалист (гарант, кепіл беруші) болып үшінші тұлға, немесе вексельге қол қойған тұлғалардың біреуі түсе алады.

Активтердің секьюритизациясы дегеніміз кепілдікке қамтамасыз етілген бағалы қағаздардың эмиссиясы. Бұл операцияның мән-мағынасы мынада. Бір несие мекемесі салыстырмалы бірыңғай мүлікпен қамтамасыз етілген несиелерін (мысалы, дебиторлық қарыздар) пұлға жинақтайды да, жалпы қамтамасыз етілу үшін бағалы қағаздар шығарады. Жеке активтің құндылығы онша жоғары болмауы мүмкін, бірак бірге жинақталған активтер біршама қомақты соманы құрайды. Секьюритизация процесіне көп жағдайда бірнеше қаржы институттары қатысады, олардың әрқайсысы өзінің функцияларын атқарады: несиелер беру, пұл құру, эмиссиялар жүргізу, сақгандыру, бағалы қағаздарға инвестициялау.

Факторинг делдалдық операцияларға жатады. Факторингке мамандандырылған мекемелер (факторингтік компаниялар, фактор-фирмалар және банктердің факторингтік бөлімдері) өз клиентіне қарыз болғандардан ақша қайтарумен және оның қарыз талаптарын басқарумен айналысады. Факторингтік операцияларға үш тарап қатысады: факторингтік компания, клиент (тауар жеткізуші, кредитор), кәсіпорын (қарыз алушы), фирма — тауар сатып алушы. Факторингтік қызметтер "қаржыландырумен" және "қаржыландырусыз" көрсетіледі. Бірінші жағдайда фактор-фирмаға шот-фактураны сатқан клиент соңғысынан төлем уақыты болғанда шот-фактура сомасын алады. Екінші жағдайда жеткізілген тауардың құнының көп бөлігін (70-90 пайызын) жеткізуші фактор-фирмадан тауар жөнелтіле сала алады. Қалған сома төлемеу қаупін жабу үшін және тауар үшін төлем уақыты болғанда жеткізушіге төлену үшін ұсталынып қалады (пайыздар мен комиссиондық төлемдерді алып тастағанда). Іс жүзінде фактор-фирма өзінің клиентіне несие береді. Яғни жеткізілген тауарлардың алдын-ала төлемі ретінде қаржыландыруды іске асырады. Бұл операция кәсіпорын үшін біршама қымбат. Батыс практикасында дебиторлық қарыздар сомасының 50 пайызына дейін шығын болып кететін жағдайлары жиі кездеседі. Кәсіпорын жаңадан құрылып жатқанда немесе өндірістік қызметін бастап жатқандағы факторингтің пайдалалығы өлшеусіз. Факторингтік қызметтердің кұны екі элементтен тұрады:

1. 
   комиссиялар (шот сомасынан қызмет көрсеткені үшін пайыздық төлемдер); әлемдік практикада комиссия мөлшері 1,5-2,5 пайызды құраса, Ресейде 0,5-3 пайыз;
   
2. 
   келтірілген құжаттарды алдьш-ала төлегені үшін алынатын пайыздар. Әдетте қысқа мерзімді несиелер нарығының ставкаларынан 1 -2 пайызға жоғары.
   Фактор-фирманың ең маңызды қызметі клиенттің төлемінің кепілділігі болып табылады. Бұл кепілдік ішкі және сыртқы операциялардың толық көлемін қамтиды. Фактор-фирма клиентіне оның сатып алушысының төлем қабілеті жоқ болса да барлық акцепттелген шот-фактураларды төлеуі тиіс. Ақша активтері кәсіпорынныңқаржылық міндеттемесі бойынша төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету процесінде белсенді роль атқарады:
   

-ағымдағы міндеттемелер (орындалу мерізімі 1 жылға)

-басқадай айналым активтерінің түрлерімен қамтамасыз етіледі.

Тауарлы-материалдық қорларды басқару. Қорлар мөлшерін басқару проблемасы ақша ағымдарын басқаруға ұқсайды. Кәсіпорынның бір саласының өндірістік қорларының айналым уақыты, әдетте, оның капиталды қаншалықты табысты пайдаланғандығын сипаттайды. Запастардың жинақгалуы ақша қаражаттарының тым мол қосымша кетумен байланысты. Бұл материалды құндылықтарды сақтау мерзімін қысқартудың мүмкіндігі мен дұрысгығын бағалауға қажетті баға береді. Ақшалардың сатып алу қабілетінің төмендеуі кәсіпорындарды уақытша бос қаржыларын материалдар запастарына салуға мәжбүрлейді. Сонымен бірге кәсіпорынның өндірістік процесіне қажетті шикізаттар мен материалдардың жеткізілмеуі (толық жеткізілмеуі) қаупін төмендеіудің мәжбүрлі шарасы болып табылады. Осыған орай айта кеткен жөн, бір негізгі жеткізушіге бағытталған кәсіпорын бірнеше жеткізушімен келісімшарт негізінде жұмыс істейтін кәсіпорынға қарағанда анағүрлым осал жағдайда.

Сонымен бірге тауарлы-материалды құндылықтардың қорларын жинақтау саясаты ақша қаражаттарының қосымша кетуіне мына себептерден әкеп соғады:

• 
  запастарды игеруге байланысты шығындардың өсуі (қойма ғимараттарын жалға алу мен оларды күту, қорларды тасымалдау шығындары, мүлікті сақтандыру және т.б.);
  
• 
  тауарлы-материалдық құндылықтардың ескіруі мен бүлінуіне, сондай-ақ жоғалуы мен бақылаусыз пайдаланылу қаупіне байланысты шығындардың өсуі; мүліктің көлемі мен сақталу уақыты қаншалықты көп болса, оның сақталынуын бақылау әлсіздеу (күрделілеу) екендігі белгілі;
  
• 
  төленетін салықтар сомасының өсуі. Инфляция жағдайында жұмсалған өндірістік запастардың нақты өзіндік құны (өзіндік құнға шығару сомасы) оның ағымдағы нарықтық құнынан әлдеқайда төмен. Нәтижесінде пайданың көлемі жалған болып шығады. Бірақ тап сол сомадан төленетін салық есептелетін болады. Қосымша құн салығы да осыңдай кейіпте. Запас көлемі өскен сайын мүлік салығының көлемінің өсетіндігін түсіндірмей-ақ қойса да болатын шығар⁸:
  

Қорларды жинау саясатының бұл және басқа да жағымсыз салдарлары бұдан бұрынғы сатып алуларда жасалған үнемнің жағымды тиімділігін жауып тастайды. Қорларды түзу және сақтау шығындарымен байланысты актив қаражаттарының біршама кетуі оларды қысқарту жолдарын қарастыруды қажетті етеді. Мұнда тауарлы-материалды құндылықтарды түзу және сақтау шығындарының көлемін минимумға жеткізу туралы

Запастарды басқарудың теориясы мен практикасында ресурстарды бақылаудың қанағаттанарлықсыз жүйесінің келесі негізгі белгілерін ерекше атауға болады:

- запастардың сақталу ұзақтығының үнемі өсу қарқыны;

• 
  өткізілген өнім көлемінің өсу динамикасынан біршама асып түсетін запастардың үздіксіз өсуі;
  
• 
  қондырғылардың материалдың жоқтығынан жиі тұрып қалуы;
  
• 
  қойма орындарының жетіспеушілігі;
  
• 
  тауарлы-материалдық құндылықтар запастарының жетіспеушілігінен (жоқтығынан) тығыз тапсырыстан ауық-ауық бас тарту;
  
• 
  ескірген (көп жатып қалған), баяу айналатын запастарды есептен шығарудың көп сомасы; запастардың бүлінуі мен жоғалуы салдарынан есептен шығарудың көп көлемі.
  

• 
  жоспарланған мерзімге шикізаттың қажетті мөлшерін бағалау;
  
• 
  ауық-ауық тапсырыстың тиімді партиясы мен шикізатқа тапсырыс беру моментін нақтылау;
  

• 
  запастарды сақтау жағдайларын үнемі қадағалау;
  
• 
  жақсы есеп жүйесінің болуы қажет.
  

- аяқталмаған өндірістің көлемі өндірістің спецификасы мен көлеміне байланысты;

- өндіріс процесінің тұрақты қайталанбалы жағдайында аяқталмаған өндірісті бағалауға айналымдылықтың стандартты көрсеткіштерін пайдалануға болады;

- аяқталмаған өндірістің өзіндік құны үш компоненттен тұрады:

а)шикізат пен материалдың тікелей шығындары;

ә) тірі еңбек шығындары;

б) накладты шығындардың бір бөлігі.

Дайын өнімді тиімді басқару деп келесі факторларды есептеуді айтады:

• 
  өндіріс циклының аяқталуына қарай дайын өнім өседі;
  
• 
  ажиотажды сұраныс мүмкіндігі;
  
• 
  маусымдық ауытқулар;
  
• 
  жатып қалған және өтпейтін тауарлар.
  

• 
  ликвидтілік пен ағымдық төлем қабілетін қамтамасыз ету және қолдау;
  
• 
  запастарды жасау мен сақтауға кететін шығындарды төмендету жолымен өндірістің шығындарын қысқарту;
  

• 
  шикізат пен материалдардың жетіспеушілігінен болатын қондырғылардьщ тұрып қалуын және жұмыс уақытының босқа кетуін азайту;
  
• 
  материалды құндылықтардың бүлінуін, жоғалуын және бақылаусыз пайдаланылуын болдырмау.
  

1. 
   Кейбір ресурстардың шектен тыс көптігін, ал кей ресурстарды сатып алуды жеделдетуді анықтайтын запастардың кұрылымының тиімділігін бағалау. Бұл қажеттілігі қысқаруы мүмкін немесе қажеттілігі анықталмаған материалдарға шектен тыс көп капитал салудан аулақ болуға мүмкіндік береді. Запастардың құрылымының тиімділігін бағалаған кезде бүлінген және өтпейтін тауарлардың көлемі мен құрамын анықтау да маңызды. Бұл арқылы өндірістік запастарды неғұрлым ликвидті жағдайға ауыстыруды немесе запасқа иммобилизацияланған қаржыны қысқарту қамтамасыз етіледі.
   
2. 
   Материалды құндылықтарды сатып алу мерзімдері мен көлемдерін анықтау. Бұл қазіргі заманғы кәсіпорын қызметі үшін запастар жағдайын талдау міндеттерінің ең маңызды және күрделі шарттары.
   

• 
  өндірістік-коммерциялық цикл ішінде материаддарды тұгынудың орташа көлемі (әдетте өткен кезендердегі материалдық ресурстарды тұтынуды талдау нәтижелері негізінде және алдағы өткізу-сату жағдайындағы өндіріс көлемімен анықгалады);
  
• 
  ойда болмаған материалдық шығындардың (мысалы, тығыз тапсырыс алған жағдайда) орнын жабуға қажетті ресурстардың қосымша мөлшері (сақтандыру запасы) немесе қажетті запастарды түзуге қажетті кезеңнің өсуі.
  

Бұл аталған топтарға материалдар накты өндірістік шарттарына байланысты жіктеледі. Мұндағы бастысы мұқият қадағаланатын А тобының материалдары. Ерекше мән беретін моменттер: олардың қажеттілігін есептеу; запастардың түзілуінің күнтізбелік жоспары және олардың пайдаланылуы; сақтандыру запастарының негізделген көлемі, инвентаризация.

4. Кәсіпорынның ағымдағы қажеттілігіне қолда бар запастардың сәйкестігін аныктау үшін оларды өткен кезендердегі осындай көрсеткіштермен салыстыру және негізгі топ запастарының айналымдылығының көрсеткіштерін есептеу . Бұл үшін әртүрлі субшоттардағы материалдардың айналымдылығын есептейді.Сонан соң орташа өлшеулі көлемді анықтау жолымен материалдардың жалпы айналымдылығын есептейді.