КӨРКЕМ АУДАРМА МӘСЕЛЕЛЕРІ

Шынында да осы екі бағыттың екеуінде де бір жақтылық бар. Аударманың неше түрлі алуан сырлары мен қырлары, тіл ғылымы мен әдебиеттану ғылымдарының бірлесе отырып жан-жақты талдуымен шешіледі. Олар бір бірімен бөгет болуға емес, қайта бір-біріне көмекші болуға тиісті. Осы орайда, көрнекті аударма теоретигі Б. Ларин: «Как филология и стилистика, так теория перевода не мыслима без органического соединения лингвистических и литератураведческих методов» дейді. Қалайда, осының бәрі аударма жайындағы ғылымының әлі жас екенін, оның ең қарапайым мәселелерінің әлі шешімін тауып болмағандығын көрсетеді. Аударманың қай саласын алғанда да әлі дауы бітпеген талас мәселелер көп. Дегенмен, жинақтапайтқанда, адарманың жалпы теориясы, лингвистикалық теориясы, арнайы салалық теориясы, көркем аударма теориясы сияқты өз алдына жеке эерттеу объектілері анықталған.

Аударманың теориясы бар ма? Бұл мәселе әлі де толық шешілмеген. Кейбір теоретиктер аударманың теориясы бар дегенге үзілді-кесілді қарсы. Олар аударманың өзіне ғана тән дербес теориясының болуы мүмкін емес, болса лингвистика мен әдебиеттану саласында қатысты бөлігінде болады дегенді айтады. Ал біз аударманың теориясы болады деп сенеміз. Тілдің адамдарды бөліп әрі біріктіретіні секілді аударманың да өзіндік сипатын білдіретін теориясы болады.

Әдебиет пен өнер зерттеулерінің тарихынан бұдан мың, екі мың жыл бұрын Қытай мен Еуропа елдерінде аударма өте маңызды орын алған. Мысалы Египеттік дұғалардың грек тіліне немесе Азиялық шығармалардың рим тіліне аударылғанын аударма теориясы туралы сөз етуге болатындығын аңғарамыз (Эсхил мен Демосфеннің аудармаларында Цицеронның берген түсініктемесі де назар аудартады).

Сонымен аударма теориясы тарихи факт. Ол бар, кеңейеді, дамиды. Аударма тіл мәселесіне байланысты ішкі қайшылықта дамиды, бір жағынан тіл адамдарды біріктіретін қарым – қатынас құралы, екінші жағынан ол адамдарды бөліп те тұрады. Оны тілін білмейтін ортаға түскен кез клген адам өз басынан өткізеді деп ойлаймыз. Осындай қайшылықтың негізінде аударма тәжірибесі қалыптасады.

Аударма теориясы – жас ғылым. Дегенмен өз саласы бойынша біраз беделді есімдерді көпшілікке танытты әрі қомақты істер атқарды. К.И. Чуковский, А.В.Феодоров, Л.С. Бархударов, Швейцер, В.Н. Комиссаров, И.А. Кашкиндер аударма саласында жақсы нәтижелерге қол жеткізді. Осылайша аударма тәжрибесі қалыптасты. Оншақты жылдар қатарынан орыс тілінен басқа ұлт тіліне және басқа тілдерден орыс тіліне аударылып, сондай-ақ шетел әдебиеті де аударылды. Тәжірибеде жинақталды.

Аударманың әдебиеттегі орны қандай? Ол әдеби үрдістің бір тармағы. Аударма – көшірме емес, кәсіп емес, филологияның саласы да емес, бұл әдеби шығармашылықтың бір түрі. Әдеби шығармашылықтың түрі болғанда – ұлттық әдебиеттің түрі. Мәселен, сіз араб тілінен қазақшаға аударғаныңызда қазақ әдебиеті үшін жұмыс істейсіз. Аудармашы да – жзушы. Ол аудармашы ретінде ғана емес, жазушы ретінде көп еңбек сіңіреді, себебі ол сол шығарманы жазып отырған жазушыға бағынып отырады және өзінің бойына бір ғана мәдениеттіемес, бірнеше мәдениеттің ұшқынын, түрлі мәнерді тоғыстырып отырады.

Аударма түпнұсқа авторының сөз саптау, сөйлем құру мәнерін парықтап танып, сол мәнерді өзгертпей жеткізу негізгі шарттардың бірі болмақ. Бір автор сөйлемді ықшам, қысқа қарапайым құруды, екіншісі – күрделі, ұзақ, шұбалаңқы құруды машық етеді, ал үшіншісі жәй өйлем мен күрделі, құрмалас, сабақтас сөйлемдерді бірнеше ықшам, жәй сөйлемге бөліп аударады. Бұлай істеу автордың жалпы идеясына, шығарма мазмұнына нұсқан келтірмегенімен, оның ойлау жүйесін, сөйлем құру стилін, өзіне тән ерекшелігін танытуға кедергі келтіреді.

Көркем аударма теориясы мен практикасына байланысты қазақ филологиясы ғылымында біраз зерттеу еңбектер жазылды. Сын мақалалар мен монографиялар жарық көрді, кандидаттық диссертациялар қорғалды. Алайда, бұл біздің елде көркем аудармаға байланысты мәселелер толық зерттеліп болды деген сөз емес. Халықтар арасындағы рухани байланыс, көркем әдебиет байланысы бар жерде көркем аударма өнері болса, ол өнер жыл санап дами түссе, онда оны зерттеу күн тәртібінен түспек емес.

Алайда, қазақ көркем аудармасына байланысты осы кезге дейінгі еңбектердің көпшілігі не белгілі бір шығарманың аудармасын, не болмаса жалпы теориялық мәселелерді, не белгілі бір кезеңдегі көркем шығармамларды зерттеу обьектісі етіп алған. Осындағы олқылық- аудармашылар туралы, олардың аударма өнеріндегі жетістіктері мен кемшіліктері, аудармашының өзіндік ерекшелігі, стилі, ізденісі назардан тыс қалып келеді. Бұған дәлел ретінде Абайдың, С. Көбеевтің; Б. Өтетілеуовтың аудармашылық тәжрибесіне арналған жеке еңбектерді қоспағанда, Кеңес дәуірі тұсындағы бірде-бір аудармашының шығармашылық тәжрибесінің тұтас алынып, жан-жақты зерттелмегенін айтсақ та жеткілікті.

Көркем аударманың теориясы мен практикасы көп қырлы мәселелерді қамтиды. Әдеби шығарманың мазмұны, стилі, образдылығы, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге оның эстетикалық табиғатын түзетін көркемдік құбылыстарды пайымдау, әдеби аударманың табиғатын таразылау басты міндеттер қатарына жатады . Оның үстіне аударма шығармада оның авторы мен аудармашының шығармашылық шеберлігі мен даралығы қатар көрініс табады. Осының бәрі аударма мәселелерінің зерттеудің саласы да, арнасы да өте көп, және алуан түрлі екендігін көрсетеді. Аталған салалардың әрқайсысы да іргелі зерттеу пәні бола алады және олардың қай-қайсысын да зерттеудің де ғылыми және практикалық маңызы жоғары.

Көркем аударма мәселесі салыстырмалы әдебиеттанудың негізгі обьектісі болып табылады. Халықтар өмірі мен тарихы, мәдениеті мен әдебиеті жайындағы әдебиеттің көпқырлы саласы - әдеби алмасулар мен байланыстарды зертеу ісі қашанда өзекті, айтары көп болып келгені баршаға аян. Әсіресе тәуелсіздік кезеңінде XX-XXI жылдар тоғысында қазақ әдебиетінің халықаралық байланыстарының жандана түсуі бұл мәселенің өзектілігін айқындайды.

Аударма өнері – тіл өнері. Аударманың тегі тіл құралдары, аудармашының іс-әрекеті сол тіл құралдарын орынды қолдану, онымен жұмыс істеу болғандықтан, аударма процесі лингвистикалық тұрғыдан, екі тілдің және олардың стилистикалық құралдары қарым-қатынасының сипаты жайында мәселені зерттеуді қажет етеді. Ал аударманы әдебиеттану тұрғысынан зерттегеннің өзінде де тіл құбылыстарын қарастыру, аудармашы қолданып отырған тіл құралдарын талдау мен бағалау қажет. Өйткені түпнұсқаның мазмұны, дербес, оқшау нәрсе емес, ол белгілі бір түрде, мазмұн мен түрдің үйлесімді көрінісін бейнелейтін тіл элементтерінң бірлігінде бейнеленеді және мазмұны аудармада да тек тіл құралдарын қолдану жолымен оқушыға жеткізіледі.

Аударма жасау ісі бүкіл халықтың рухани достықтың, мәдениеттер қарым-қатынасының құралына айналып отыр. Сондықтан да аударма сөз өнерінің тарихын кеңінен және тереңірек зерттеу әлі де кезегін күтіп тұрған келелі міндеттердің бірі.

1. 
   Ауезов.М.О. Абай Кунанбаев. – Алма-Ата, 1967. – 324 с.
   
2. 
   Комиссаров В. Теория перевода. – Москва: Высшая школа, 1990. – 250 с.
   

4. 
   Ларин Б. Эстетика слова и язык писателя. – Ленинград: Художественная литература, 1974. – 228 с.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада көркем аударма мәселелері қарастырылады.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются различные проблемы перевода.

Сөйлемнің жалпылама анықтамасы оны тіл мен сөздің ең шағын коммуникативтік бірлігі ретінде қарастыру болуы да мүмкін. Сөйлем адамның ойын қалыптастыруға және жеткізуге көмектесетін актуалды негіз болып табылады. Алайда лингвистердің бәрі бірдей бұл пікірді қолдай бермейді. А.Соважо былай дейді: «Сөйлемнің анықтамасы синтаксистік тұрғыдан ешқандай қызығушылық туғызбайды. Жоғары бағалаған жағдайда бұл ұғымды зерттеудің түбегейлі мақсаты деп санауға болады, бірақ нақты өзегі деуге болмасой» /1, 387/.

Көп жағдайда сөйлем мен айтылым ұғымын теңестіріп жатады. Сондықтан бізге осы екі анықтаманың ара-жігін ажыратып алу қажет. Тіл бірлігі ретінде, сөйлем синтаксистік деңгейге жатады, әрі дауыс ырғағының (интонацияның) көмегінсіз сөйлем мүшелері бойынша синтаксистік тұрғыда талдауға болады, өйткені ол бастауыштың, баяндауыштың немесе сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің қайда екенін көрсетпейді. Сөйлем тек грамматикалық бірлік, формалды-грамматикалық қабық болып табылады. Дегенмен нақты сөйлеу жағдайында нақты байланыстарға (Матезиус бойынша) негізделген және сөз бірлігі ретінде көрінетін сөйлем, яғни айтылым туындайды. Сөйлемді формалдық-грамматикалық мүшелеудің, яғни синтаксистік талдаудың оның құрылымын зерттеу үшін маңызы зор екендігіне мән берген Панфилов былай дейді: «Формально-грамматическое членение предложения, т.е. синтаксиче­ский разбор имеет большое значение для изучения его структуры. Тем не ме­нее, для точного выражения мысли еще большее значение приобретает акту­альное членение, которое заключается в логическом выделении того или иного члена. Этим и обусловлена проблема соотношения логических членов суждения (элементов мысли) с грамматическими членами предложения (эле­ментами языка) и с членами высказывания (элементами речи) /2, 36/.

Бұдан байқағанымыздай, ойды дәл жеткізу үшін қандай да бір мүшені логикалық тұрғыда бөлектеу арқылы сөйлемді актуалды мүшелеудің маңызы зор.

Мысалы:

• 
  Балдан тәтті не бар, қылыштан өткір не бар?
  
• 
  Балдан тәтті /бала бар, қылыштан өткір/ сөз бар. Удан ащы /әдепсіз адамның аузынан шыққан сөз бар («Шешендік сөздер»).
  

В.Л. Кудашина сөйлеу мен сөйлемнің айырмашылығы мынада деп біледі: «Высказывание релятизировано относительно говорящего и слушающе­го, коммуникативного акта, речевого и неречевого контекста, а предложение – нет. Лишь высказывание имеет иллокутивную силу, но не предложение, которое существует в ситуативном «вакууме».

Предложение как синтаксическое построение в потенциальной инстан­ции коммуникации неинтонационно, а высказывание, как минимальная и основная единица в конкретной инстанции коммуникации интонационно и семантически направленно, т.е. имеет коммуникативную перспективу» /3, 93-94/.

Сөйлем – синтаксистік құрылым, айтылым – коммуникативтік құрылым десек те, олар бірімен-бірі тығыз байланысты. Сондай-ақ сөйлемнің айтушы мен тыңдаушыға және интонацияға мүлде қатысы жоқ деп пайымдауға болмайды. Осыған орай сөйлемді грамматиканың екі аясында:

1) дәстүрлі синтаксис (синтаксистік деңгейде) тарауында синтаксистік құрылымның нормативті бірлігі ретінде;

ә) коммуникатвитік (маңызды) синтаксис тарауында (логикалық-коммуникативтік деңгейде) айтылым ретінде, сөз бірлігі ретінде қарастырған жөн болады.

Сөйлем көптеген айтылымдардың инварианты болып табылады. Сөйлемнің құрылымы бойынша дауыс ырғағының (интонацияның )өзгеруі, фразалардың немесе предикаттық екпіннің орын ауыстыруы әрдайым жаңа сөйлем жасай бермейді, сол бір ғана формалдық-грамматикалық сөйлемнің сөздік шеңберінде жаңа айтылым жасайды. Жекелеген сөздер немесе сөз тіркестерінде интонация болмайды. Бұлардың сөйлемнен өзгешелігі осында. Интонация тек сөйлемде, айтылымда немесе логикалық фразада ғана болады. Ол, сөйлем құрылысының сегменттік элементі ретінде сөйлемнің коммунткативтік маңызын да айқындайды.

Семантикалық толық мәнді айтылым элементтерінің құрылымдық орналасу принциптінің бұзылуы айтылым тұтастығының да бұзылуына алып келеді. Сондықтан, В.Д. Ившин сөздерді тізбелеу түрінде еркін орналастырып көреді: – She, a, was, party, at, evening, the, in. Мұндай сөздерді жай ғана тізбелеуден сөйлем құралмайды және интонацияның өзінің де сөйлем құрылымындағы сегменттік элемент қызметі көрінбейді. Зерттеушінің дәлелдеуі бойынша, сөйлемнің коммуникативтік маңызы предикаттық қатынастардың сабақтастығына негізделеді «мысалы, John lives in London (Джон Лондонда тұрады) және керісінше, басқаша (бірақ «дұрыс») жағынан – London lives in John (Лондонда Джон тұрады). Соңғысы сирек кездеседі /4, 78-81/.

В.Д. Ившин логикалық-коммуникативтік деңгейде «сөйлемнің перспективасы айтылымдікі қанша болса – сонша, ал айтылым пікір қанша болса – сонша» деген тұжырымға келеді, ал бұл тұста синтаксистік (дәстүрлі-синтаксистік немесе ықтимал-синтаксистік) деңгейде коммуникативтік (немесе функционалдық) перспектива тіпті жоқ дейді.

Біздің ойымызша, дәстүрлі синтаксисті коммуникативті синтаксистен мүлде бөліп тастауға болмайды. Өйткені сөйлемнің басты функциясы – коммуникативтік функция. Лингвистикалық ғылымда ұзақ уақыт бойы сөйлемді талдау тек «контекссіз принципі» бойынша формалдық сипаттама тұрғысынан ғана жүргізіліп келді, яғни сөйлемді қарастыру соның шеңберімен шектеліп, синтаксистік парадигматика, синтаксистік деривация әдістері және трансформациялық тәсіл арқылы контекстен тыс жүргізілді. Бұл зерттеуді сөйлемнің формалдық сипаттарына, яғни айтылым аясында ғана қарастырудан туындаған. Бұл әдістер жеке сөйлемдердің шеңбері шегінен шығуын талап етпейтін. Дегенмен айтылымға қарағанда осы кезге дейін зерттелуі жеткіліксіз болып келген мазмұнға деген қызығушылықтың артуы сөйлемді контекстік қатынастарға тартуды талап етті. Бұл деректен контекстік-байланысқан синтаксисті сипаттаудың маңыздылығы көрінеді, міне дәл осы мазмұндық меже сөйлемді контекст аясында қарастыруға ықпал етеді (В.В. Богдановтың термині).

Қазіргі зерттеулер сөйлемнің өзін зерттеумен қатар сол қолданылатын бүкіл ықтимал контекстерін де зерттеуге бағытталған. Контексттік- байланысқан синтаксис көбінесе сөйлемнің шегінен тысқары жатқан көптеген факторларға тәуелділігін анықтайды. Қазіргі пікірлерге орай сөйлемнің мазмұн межесі «пропозициядан немесе (күрделі сөйлем жағдайында) пропозициялар кешенінен және модальдықтан, пропозиционалдық ұстанымдар мен коммуникативтік интенциялардан құралатын (иллокутивтік функциялар) модалдық-прагматикалық шеңберден құралады. Сөйлем мазмұнының тема-рематикалық мүшеленуі де оның маңызды компоненті болып табылады /5, 24-25/. Сөйлемді актуалды мүшеленуі теориясы тұрғысынан қарастыру оқшауланған құрылымдар мысалы арқылы жүзеге асырылды. Дегенмен сөйлемнің қандай да бір актуалды құрылымы көп жағдайда айналасындағы мәтіннен немесе прагматикалық шарттардан туындайтыны айқын болып отыр.

Айтылымның дәл осы коммуникативтік жоспары (модалдық жоспармен әрекеттескен кезінде) өзінің құралдарымен сөйлемнің актуалдануын, яғни сөйлемнің тіл бірлігі ретінде белгілі бір актуалды мағына берілген сөз бірлігі ретіндегі айтылымға айналуын қамтамасыз етеді. Э. Бенвенисттің анықтамасы бойынша «... айтылым дегеніміз соны пайдаланудың жеке актісі арқылы тілді күшіне енгізу болып табылады /6, 312/. Оның үстіне, айтылымның мазмұнында коммуникативтік мүддеге прагматикалық компоненттер қабаттасады, сондықтан оларды коммуникативтік мақсатпен тікелей әрекеттестіре қарастырған дұрыс болады.

Сондықтан сөйлемдердің жоғары деңгейдегі элеметтерге тәуелділігін мойындай отырып, контекст пен иллокутивтік функциялардың ықпалын ескере отырып, жоғарыда айтылған принциптер негізінде сөздердің орналасу тәртібіне зерттеу жүргізу керек. Біздің тіл категориясы – айтылым ретіндегі сөйлемге деген көзқарасымыз осымен айқындалады. Бірақ айтылым адамның тілдік қана емес, сонымен қатар сөйлеу-ойлау қызметінің де өнімі болып табылады. Демек, сөйлемнің актуалды мүшеленуі теориясынан басқа актуалдандыру процесін де ескерген дұрыс болады. Актуалдандыру ұғымы актуалды мүшелеу теориясында да кеңінен қолданылады, бірақ бұл терминнің мағынасы рема теманың алдында келген кездегі сөз тәртібін белгілеумен шектелетін еді. Қазіргі кезде актуалдандыру ұғымын айтушы айтылымның қандай да бір бөлігін баса көрсету ниетіне орай пайдалану ағымы байқалады /7/.

Бұл тұста, сөйлеу актісі теориясы тұрғысынан актуалдандыру процесі «айтушы өзінің сөйлеу стратегиясы мен мінез-құлық тактикасына сәйкес біреуін бөлектеуіне байланысты ақпараттық қарсы мүшелер (тақырып пен рема) өзара тең бола алмайтын ерекше психикалық операция» ретінде берілуі мүмкін /8, 12/. Айтылым элементтерінің орналасу тәртібін бұзатын факторларды анықтау үшін осы мәселені И.В. Артюшкотың тұжырымдауы шегінде зерттеген дұрыс сияқты /9, 34-43/, оның негізі сөйлемді тілдік коммуникация процесінің «өнімі» ретінде қарастыру болып табылады.

Біздің зерттеуіміздің негізінде сөйлем құрау барысында кезеңдерден сабақтастыра өту мен операция тәртібін сақтау сөзде сөздері нормативті орналасқан айтылымның пайда болуына ықпал ететіні туралы тезис жатыр. Сөзде элеметтердің нормативтік орналасу тәртібін бұзатын синтаксистік құрылымдардың пайда болуы айтылымды тудыратын процестің ішкі бағдарламасының әртүрлі кезеңдерінде анықталатын, сан алуан ауытқушылықтарынан туындайды. Осыған орай біз сөздер мен айтылым элементтерінің нормативтік орналасуынан ауытқуын анықтайтын жағдайлардың әртүрлі түрлерін қарастыруды қажет деп ойлаймыз.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. Sauvageot A. Rec.: Ungarische Jahrbucher. Vol. XV, Fasc. 4-5. Berlin, 1936. – BSL, 1936, t. 37, fasc. 3.

2. Панфилов В.З. Грамматика и логика. – М.-Л., 1963.

3. Кудашина В.Л. Коммуникативные функции порядка синтаксических сегментов в современном русском языке.

4. Ившин В.Д. Синтаксис речи современного англий­ского языка (Смысловое членение предложения). – Ростов н/Д: Феникс, 2002.

5. Богданов В.В. Контекстуализация предложения // Предложение и текст: семантика, прагматика и синтаксис. Межвуз. сб. науч. тр. – Л.: Изд-во Ленинградского ун-та, 1988.

6. Бенвенист Э. Обшая лингвистика. Глава X. Уров­ни лингвистического анализа. – М., 1974.

7. Шевякова В.Е. Современный английский язык. – М., 1980.

8. Чахоян Л.П. Речемыслительные процессы и тактика высказывания // Предложение и текст: семантика, прагматика и синтаксис. Межвуз. сб. науч. тр. – Л.: Изд-во Ленинградского ун-та, 1988.

9. Артюшков И.В. Предложение как «продукт» про­цесса речевой коммуникации // Предложение и его структура в языке (русский язык). Межвуз сб. науч. тр. – М.: Изд-во МГПИ, 1986.

Мақалада жай сөйлемдегі сөздердің орналасу тәртібі қарастырылған.

В статье рассматривается правила расположения слов в простом предложении.

Ученые полагают, что первая модель взаимоотношений отправителя и получателя речи в аспекте «мышление/язык» изучается структурным языкознанием, вторая – коммуникативно-функциональным. Именно в функциональном аспекте наблюдается исключающие стремление к полноте и точности передачи звуковой стороны речи: «сигнал», способный возбудить в сознании адресата его собственные мысли, вовсе не «обязан» стремиться к точности отражения звучащей речи, он вполне может быть достаточно условным по отношению к ней. Достоинства письма определяются его практической целесообразностью, где с наименьшей тратой сил и времени достигается означенная цель и, кроме того, усваивается письмо. И идеография, и неточное в звуковом отношении письмо при достаточных условиях может стать наиболее уместным. Как указывают ученые, этот тезис важен потому, что в концепции естественной орфографической деятельности понятие недостаточности неотделимо от понятия идентификации графических единиц при восприятии и порождении текста. В целом вопрос об иероглифичности русского письма не раз ставился в связи с концепцией морфологического принципа русской орфографии как основного, при таком ее понимании устойчивый графический образ морфемы, узнаваемый как смысло-графическая целостность, обладает определенными признаками иероглифа. С новой силой этот тезис актуализируется при рассмотрении языка с позиций лингвистики языкового существования, делающей акцент на фиксации в языковой памяти целостных операциональных блоков (термин Н.Д. Голева), более удобных для общения. Это позволяет выдвинуть научное предположение о том, что пофонемное письмо (и чтение), предполагающие такое конструирование (и отражающее идеал глубокого отражения письменной речи), в условиях спонтанной письменной речи вытесняется послоговым, поморфемным, пословным, пофразовым письмом (и чтением).

Глубина элиминации звучащей речи в спонтанной письменно-речевой деятельности в разных коммуникативных ситуациях и в разных типах письменно-речевой деятельности, особенно при скорописи и скорочтении и особенно в деятельности читающего "про себя" – важная исследовательская проблема коммуникативной орфографии. В частности, такой внутрисловной защитой является избыточность дифференциальных признаков, различающих звуковые оболочки узуально закрепленных (словарных) единиц языка /1/. Ср.: "Каждый фонолог знает, как трудно бывает примеры минимальных пар всех требуемых фонематических корреляций: для это приходится долго перебирать словарный материал, отыскивая редкостные, иногда совершенно экзотические словесные единицы" /2/. Внешнесловной защитой выступает контекст, позволяющий идентифицировать слово даже в слабо проявленном неконтрастном звучании. Ср.: На углу стоял кирпичный пятиэтажный /?/ом. Или: Достал с полки объемистый /?/ ом в старинном кожаном переплете. Носителю языка не приходится сверять воспринятый звуковой образ слова с оппозицией по глухости//звонкости. И смысловой, и звуковой образ дома, либо, тома, неотделим от целостного образа соответствующего выражения, он входит в него механически в качестве стандартного, всегда самому себе тождественного компонента. Наличие определенной степени защиты при узнавании букв позволяет поставить вопрос о коммуникативной значимости ошибочных написаний букв в позиции орфограммы и в других позициях. Варьирование в слабой позиции не уточняет правописание и чистописание, именно этот каллиграфический ряд составляет данную парадигму. Так, М.В. Панов сделал важное предположение о влиянии орфографических ошибок на восприятие текста: «Было бы важно для теории письма поставить (хотя бы гипотетически) вопрос о возможности прямого "восхождения" письменной речи к внутренней речи. Возможно ли употребление понятий "дифференциальные признаки", "системные оппозиции" применительно к естественной графике? Необходимо разработать описания естественных написаний, которые при беглом письме у отдельных носителей русского языка носят регулярный характер (например, ы вместо и и наоборот). Возможно, есть определенное их сближение и способность к нейтрализации различий у них более значительна, чем у других букв. Эти буквы можно определить термином "графонема"».

Проблемы современной коммуникативной орфографии являются важными и актуальными в различных сферах изучения и обучения. Так, в процессе преподавания русской орфографии выделяется тенденция об усвоении учащимися правил, разрабатывающими идею обучения правописанию сознательным путем: на основе определенных знаний. Именно в русле этого направления сложился школьный курс орфографии, в том числе его современный вариант. У истоков теоретического направления лежит учение М.В. Ломоносова о связи русского правописания с произносительной сторо­ной речи, об опоре его на словообразовательные элементы слов, о важности учета морфологического («словопроизводственного») принципа, обеспечивающего осмысленное отношение к письменной речи (чтению и письму). Эти идеи в середине и во второй половине XIX в. были реализо­ваны в трудах Ф.И. Буслаева и Я.К. Грота. Работы этих ученых (первая методика родного языка и первый свод правил правописа­ния) положили начало интенсивной разработке теоретических и экспериментальных основ методики орфографии. В трудах Ф.И. Буслаева, К.Д. Ушинского, Д.И. Тихомирова и других обучение правописанию рассматривалось в контексте общеязыковой, речевой и коммуникативной подготовки учащихся: предъявлялись требования к письму грамотному, чистому, красивому, но обязательно и к письму «толковому», логически стройному, богатому мыслями и словами. Так, обучение реко­мендуется с помощью специальных упражнений (списывание, дик­товки, изложение, сочинение), избегая, однако, «механической ра­боты сознания». «Для усвоения правильного письма детьми, ко­нечно, нужна практика, но практика, руководимая грамматикой», – указывал Ушинский К.Д. Чтобы правописание служило именно средством, а не самоцелью, нужен навык, «навык руки», т.е., как говорил Ф.И. Бус­лаев, «правописание должно находиться на кончике пера». Однако, хотя без автоматизма письмо не может выполнять своей основ­ной коммуникативной функции, путь к навыкам лежит через зна­ния, через осмысление важнейших явлений языка: слова надо отделять друг от друга, слово отделять от звукового состава слов, который переда­ется соответствующими буквами, «разумения смысла речи», успе­хи в правописании зависят от сознательного отношения ученика к значению слова, общему значению речи; грамматики. Распознава­ние грамматических категорий, осмысление состава слов необхо­димы для осознанного освоения русской орфографии. «Грамматика потому и необходима для обучения правописанию, что обобщает формы слов: изучающий грамматику узнает правописание каждого слова не врозь, а по группам», – утверждал Л.И. Поливанов.

Таким образом, уже к концу XIX в. были сформулированы основ­ные принципы, обучения правописанию: опора на произношение, опо­ра на значимые элементы речи (морфема, слово, текст), осмысленное отношение детей к выполняемым упражнениям, ориентация обучения на формирование автоматизмов грамотного письма. В учебниках родного языка, созданных К.Д. Ушинским, Д.И. Тихомиро вым, Л.И. Поливановым, представлена разработанная система упраж­нений по орфографии. Вторая половина XIX в. оказалась очень продуктивной для методики орфографии. Этот этап с полным основанием может считаться этапом становления теоретического направления в методике орфографии. Две позиции вызывали особенно острую полемику: 1) Какие впечатления – зрительные или слуховые – дают наибольший эф­фект в обучении правописанию? 2) Нужны ли правила правописания? Известный учитель и методист В.П. Шереметевский (1834-1895) считал, что «слух и зрение – два непри­миримых врага в деле письма» и преимущество должно быть за зрением, поскольку орфография – «искусство графическое». Зрительные впечатления главные, то основным методом обучения должно быть списывание (разные его виды), соединенное с «корне-словным изучением слов», поскольку «орфография есть биография слова, кратко, но вразумительно повествующая о происхождении его». Диктовка же, обладающая контролирующей и карательной функ­цией, не столько обучает, сколько регистрирует ошибки еще не обученных учеников. Прежде всего, считал В.П. Шереметевский, надо учить правописанию, т.е. развивать «память зрения», «зоркость орфографи­ческую», каллиграфию, черчение, рисование (вообще «ручные ра­боты»), орфографическое чутье и общий интеллектуальный уровень.

Данные основы остаются актуальными и в современный период при обучении орфографии. В XX в. вопросы орфографии рассматривались по-разному: мнения разделились – защитники рационального направления в обучении получили название «грамматистов», их противники – «антиграм­матистов». Считалось, что представители грамматического направ­ления отстаивали сознательное начало в обучении правописанию (опора на знания, вера в правила), а антиграмматисты были за ме­ханические приемы обучения; первые стояли за диктант, сопро­вождающийся языковым анализом слов, вторые – за списывание, за отработку моторных и зрительных ассоциаций. Весь период характеризуется как борьба грамматического и антиграмматического на­правлений в методике орфографии. Причиной этой борьбы послужили неудовлетворительные резуль­таты обучения: в школе преобладала диктовка; не подготовленная необходимыми тренировочными упражнениями, она фиксировала слабую, неустойчивую грамотность учащихся, которая не улучшалась от того, что учителя добивались дословного заучивания формули­ровок правил; упражнения носили однообразный характер («Спи­ши, вставляя пропущенные буквы») и были формальны. Возникшее недовольство характером преподавания нередко обра­щалось на теоретический подход в целом к формированию орфо­графической грамотности учащихся. Правила стали подвергаться го­нению, вместо них рекомендовалось усиленное письмо: тренировка руки, зрения, памяти. Затрагивая этот период, некоторые методисты называют анти­грамматистами таких крупных ученых, какими являются профессора А.И. Томсон и Д.Н. Ушаков. Названные ученые, действительно, высказывались против правил, но только в том отношении, что за­учивание формулировок без соответствующих упражнений бесполез­но для формирования навыков правописания; против же содержа­тельной сути правил эти ученые никогда не выступали, считая, что упражнения должны учить правилам письма. Тем самым было сформулировано очень важное для методики положение о взаимодействии теории (правил) и практики письма. Так, про­фессор Е.С. Истрина подчеркивает: «Правило организует обучение письму, но оно само по себе не приводит к правильному письму: написание должно быть закрепле­но путем длительных упражнений, так чтобы оно стало навыком» /3/.

Теория вариантов орфограмм и их опознавательных признаков раз­рабатывалась в специальных исследованиях, нашла отражение в действующих стабильных учебниках русского языка 1970-1990 гг. Исследование Н.Н. Алгазиной строилось на тщательном изучении характера и причин орфографических ошибок учащихся. Анализ ошибок учащихся, их доскональное изучение составили в методике орфографии заметное научное направление. Считаем, что исследователь Г.Н. Приступа /9/ составил достаточно полную типологию упражнений по орфографии для учащихся, исходя из не­скольких критериев: в зависимости от характера мыслительной дея­тельности учащихся (упражнения аналитические, синтетические и аналитико-синтетические); в зависимости от последовательности их выполнения (пропедевтические, иллюстративные, закрепительные, повторительно-обобщающие, творческие); в зависимости от способа их выполнения (устные, письменные, смешанные), все упражения соответствуют установкам коммуникативного изучения русской орфографии. Эффективность упражнений связывается ученым с правильным подбором дидакти­ческого материала так, чтобы были соблюдены интенсивность на­личия изучаемой орфограммы, усложняющаяся степень трудности подведения слов под правило, повторяемость материала, представленность типичных и сложных случаев написания, а также смешиваемых орфограмм и др.

Роль правил заключается в обобщении однородных орфограмм и обучению данным правилам всех учащихся, поэтому ученый Д.Н. Богоявленский предлагает «схему струк­туры навыков основных типов орфограмм»: 1) фонетические напи­сания (слухо-артикуляционное восприятие – зрительное представ­ление – письменная реакция); 2) традиционные написания (слухо-артикуляционное восприятие – семантико-зрительное представ­ление – письменная реакция); 3) семантическая орфография (мор­фологическая и смысловая): слухо-артикуляционное восприятие – смысловое или грамматическое значение – зрительное представле­ние – письменная реакция. Правила с точки зрения психологии их усвоения Д.Н. Богоявленский делит на три группы: одновариантные правила; многовариантные (обычно двухвариантные) правила; правило-рекомендация, правило-прием, в основе которых лежит «распознавание грамматической природы орфограммы и подведение ее под соответствующее правило».

Таким образом, Д.Н. Богоявленский рассматривает психологические особенности формирования навыков правописания вообще, применительно к группам написаний и правил в частности, что значительно обогащает методику изучения орфографии в целом. Современный этап развития орфографической науки, методики и психологии обучения правописанию имеет прочную базу предыду­щих изысканий и новых достижений, которые актуализируют данное научное направление.

1. Голев Н.Д. Помехи письменной речи как проблема коммуникативной орфографии русского языка. – М., 2002.

2. Гаспаров Б. Язык. Память. Образ: Лингвистика языкового существования. – М., 1996.

3. Истрина Е.С. Методика русского языка в средней школе. – М., 1935.

4. Томсон А.И. К теории правописания и методологии преподавания его в связи с проектированным упрощением русского правописания. – Одесса, 1903

5. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. – М., 1968.

6. Иванова В.Ф. Принципы русской орфографии. – Л., 1977

7. Пешковский А.М. Избранные труды. – М., 1959.

8. Алгазина Н.Н. Трудные случаи правописания. – М., 1971.

9. Приступа Г.Н. Основы методики орфографии в средней школе. – Рязань, 1978.

В статье обобщаются основные принципы русской орфографии, основанные на коммуникативном подходе к языку.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада тілдік коммуникативті көзқарасқа негізделген орыс орфографиясының негізгі принциптері жинақталған.