«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 2.89 Mb. Pdf көрінісі
|
| KT.IV.11: 48) «Böd» В.Томсен, В.В.Радлов, С.Е.Маловтар «тақ» (249.118; 112.40;
97.35) деп аударған. Тура «тақ» (хан тағы) мағынасына келмейді. Ю.А.Зуев «böd» сөзінің байырғы этно-қолданыс аналогтарын жан-жақты қарастырып, ежелгі түркі этно-мəдениетіне талдау жасап (55.47–57), негізгі сипаттамасын анықтаған. Біз Ю.А.Зуевтың осы ұсынысын дамытуды жөн көрдік. а) «Esir». Сонау Хунну заманынан Хан тағын «esir» деп атаған. Қытайдың Хан патшалық дəуірінде «esir»-ді «Ху чуан» деп атаған. (140.57, 245). Байырғы түркі мəтіндерінде «esir» (Тұй.60,62). «Хучуан» деп аталатынын, бұл орындықтың жиналмалы боп келетінін қытайлар толық сипаттап жазған. Түркілер шығысындағы ұлы көршісі қытайлықтардың қағанатты атау, қағанатқа ат беру салт-дəстүріне еліктеп, солардың ерекшелігіне бейімдеп пайдаланған сияқты. Қытай тарихында Лиу əулеті Хань патшалығын (Ханьский дом) б.з.д.206–б.з.220 жж.), Цау əулеті Вэй патшалығын (б.з.220–280 жж.), Сы-ма əулеті Цзинь (Жин) патшалығын (б.з.265–420 жж.), Лиу əулеті (бұрынғы Хань ұрпақтары) Сұң патшалығын (б.з.420– 479 жж.), Тоба əулеті Тоба-Вэй патшалығын (б.з. 386–534 жж.), Юань əулеті Шығыс Вэй патшалығын (б.з.534–550 жж.), Янь əулеті Сүй патшалығын (б.з. 581–618 жж.), Ли əулеті Таң патшалығын (б.з. 618–907 жж.) билеген заманда жаңа өкімет орнатып, патшалықтың атауын өзгертіп отырған. Міне, осы дəстүрдің байырғы түркілерде де болғандығының бірден-бір айғағын Тұй-ұқұқ мəтінінен көреміз. Онда қыпшақ тайпалық бірлестігі Түркі қағанатын билеген дəуірде (Бұмын заманынан бұрын б.з.254–744 жж.), бес жүз жыл бойы (МШУ.І.4) «Türük-esir» – Түркі тағы (Түркі патшалығы) атанса, оғыз тайпалар одағы билеген дəуірде «Ұйғыр» – Біріккен түркі қағанаты аталып келген. Сондықтан «böd» атауын «тақ» деп аударуға келмейді. б) Ю.А.Зуев көрсетіп отырған аңыз-деректерге (22.І.231), оның аналогтарына жəне ол жасаған талдауларға сүйене отырып, «bоd – teηrі» (қыт. – «Бо-дининли») төңірегінен «böd»-тың мағынасын, орнын ізделік. – Қытай деректерінде – түркітердің қасиетті тауы «bоd – teηrі» (бо-дининли) Бод- Тəңірі (22.І.231); – ХІ–ХІІ ғасырлардағы ұйғыр деректерінде – «bоd-qаjа» – Бод-шыңы (жартас); Рашид-ад-Динде – «Qut-taγ» құтты [қасиетті] тау; – Ата-Мəлік Жувейниде – «Qut-taγ»; – Абулғазы Баһадүрде – «Qut-taγ»; – Орда-балық ұстынындағы қытай мəтінінде – (б.з. 832 жылы орнатқан) Бут “кит. b’iuat “(53.49); – Венгриядағы түркі жер атауында (ХVI ғ.) – Будвар=Будвар. Іші-сыртын аңызбен аптап, қиялмен көмкерген жеті түпнұсқадан жоғарыдағы Жеті мəйек-деректі сүзіп алдық. Бұл мəйек-дерекке қарағанда, «bоd» немесе «qut» 456 457 атты қасиетті тау бар. Ол таудың киесі (иесі) – Бод. Оны байырғы түркілер «Бод- Тəңірі» деп атаған. Бұл ұғым – Байырғы түркілердің жер-су киесі (иесі) Ұмай-ана іспетті таудың киесі. Байырғы түркілердің дүниетанымы бойынша тау – аталық əулетінің, жер-су – аналық əулетінің орны. Аталық əулет Тəңірдің (нұрдан) жаратылған. Тəңірден жерге жіберген елшісі – Бөд/Бод. Бұл бір ғана таудың киесі емес, адам баласын тəртіпке салып, қоғамды басқарып отыратын тақтың (трон) киесі. Бөгу (тəңірлік) діннің «екі негіз» (амал мен білік) дүниетанымының жүйесі бойынша алып қарасақ, böd/bod – тақ киесінің атауы екен. в) Қытай түпнұсқаларында көрсеткен дерек рас болса, аталған тау қазір де болу керек. Ол, шамасы, Қарақорум қаласы, Хангай тау жотасының ортасына орна ласқан. Бүгінгі Хангай тау жотасын түркілер Өтүкен деп атаған. Қытай дерегі бойынша Өтүкеннен батысқа қарай 500 ли (250 км) жерде «Бöд-тенгир» (Бо-дининли) орналасқан (22.І.231). Хангай жотасының батыс жағындағы тау сілемдері үзіліп біткеннен кейін тура батысқа қарай 230 шақырым жерде Көк-Қайырхан (мон. Хөх- хайрхан) тау жотасы бар. Осы маңдағы тұрғын халық сиынып, табынатын «қасиетті» деп аталатын «Тау Тəңірі» Көк-Қайырхан жотасының оңтүстік-батысындағы Дөвөнті деп аталатын таудың маңында. Дөвөнті тауының батысында атақты «Гурван мандал» (үш күмбез) тауы бар. Халық осы үш емшек «Үш күмбез – Ғұрван – Мандал» тауына сиынады. Бұл Баянхонгор аймағының Бу-цаған сұмының (өлке) жері. Осы таудан Р.Бямба, С.Дашцэмбэл байырғы түркі жазуын тапқан. «Ғұрван – Мандал» деп аталатын таулардың ұшар басы тегіс. Үшеуінің үстінде де ортасы шұңқыр тас бетінің суреттері мол қашалған. Ортаңғы жəне Шығыс күмбез таулардың басында байырғы түркі жазуы бар. 2002 жылы қыста осы тауда екінші рет болып, тас бетінің суреттерін толық түсіріп алдық (Қ.Сартқожаұлы). Бұл маңды жазда ешкім жайламайды. Жергілікті халық сол таудың оңтүстік-батыс жағындағы Мандалын-ғолдың (өзені) жағалауында болады. Сол жердегі тұрғын халықтың тарихи аңыз, əңгімелері бойынша бұрынғы уақытта Ғұрван-Мандал (Үш Күмбез) тауының аты Хутагт-Хайрхан (Құтты- Қайырхан) болған. Кейін таудың формасына қарай «мандал» (күмбез) аталып кетіпті. Хутагт (мон.) байырғы түркіше «qutluγ» «qut» деп аталады. Халық бұл үш тауға сиынып, ақтық байлап, сүт шашып келеді. Үш күмбез таудың биіктігі алыстан бірдей болып көрінеді. Таудың басын əдейі қырқып əкеткендей, алыстан теп-тегіс көрінеді. Вулкан атылуынан пайда болған вулкандық базальт тастар. Осы үш таудың солтүстік етегінде мүсінтас бар. Тас бетінде əр алуан суреттер, 100-ге жуық байырғы тайпалар таңбасы қашалған. Оның ішінде Көк Түріктер рəмізі болған «серке» таңба, Оғыз тайпасының бас таңбасы, Біріккен түркі қағанатының рəмізі – өгіз (сиыр) таңба; Ұлу таңбалар, біріккен қағанаттың ай таңбалары сызылған. Тас бетіндегі суреттерде дүниенің төрт бұрышы бейнеленген текше шаршы; Бөгү (тəңірлік) дінінің барық (храм) суреті; басына сəукеле кигізіп, сəукеленің ұшар басынан жалын лапылдап жанып тұрғандай етіп суреттелген екі қабат Ұмай-ана бейнесі салынған. Ұмай-ана екі қолын кеуде тұсына қойып Тəңірге тағзым етіп тұр. Ұмай-ана бейнесінің оң жағында үш тілді хан тəжінің суреті сызылған. Жанына хан тəжін қатар қойып сызуы, қаншама тəңір текті нұрдан жаратылса да, хандар мен қағандардың Ұмай-ана құрсағынан шыққанын аңғартқандай. Ең ғажайып сурет – барық, əлем ағаш жəне əлемнің төрт бұрышын меңзеген суреттер. Бұл суреттер – Құт-тағ (Ғұрван-Мандал) тауының ежелгі дəуір- ден бермен қарай қасиетті аталып, халық сиынып келгенінің бір айғағы. (Қараңыз: Ғұрван-Мандал жартасындағы 1, 2, 3-суреттер) Тағы да бір таңғаларлық сурет – Қытай нұсқаларындағы (Ху чуан» (оғыздар тағы) аталған тақтың тас бетіндегі сызба суреті. «Құт-тағ» атты киелі тауда хан тағының суреті қалған. Қытайлар байырғы түркілердің аңыз əңгімесі бойынша көрсетілген таудың атын, оның жерін дəл көрсеткен. (Қараңыз: Ғұрван-Мандал жартасындағы №4 сурет) (126). Жоғарыдағы деректер, талдаулар, аңыздар bцd/bod атауы тау киесі, тақ киесі екеніне дəлел бола алады. г) «Ebiglergü». Еb-курень (алқақотан), ig – табыс септігі жалғауы. M.: söz+üg=sözüg- сөзді, сөйлемді; kis+ig=kisig (адамды); nom+uγ (ғылымды, білімді); ler/lar – көптік жалғауы. gü/γu – тəуелдік жалғауы. eblergü – ебтеріңмен бірге. Жоғарыдағы талдауларға (а, б, в, г) жүгіне отырып, «Türük amty bodun bеgler bödke kürügme ebiglergü jaηyldačysiz» сөйлемін «Түркінің қазіргі (мына) халқы, бектері, бөдке бағынышты (ынтымаққа) ебтеріңмен бірге сіздер қателік жасайсыздар» деп аударуға болады. жүктеу/скачать 2.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|