Мәдениеттің мақсаты негізінен адамзаттың әр ұрпағының келесі ұрпаққа өлмес те, өшпес мұра қалдыру, олай болса, аталған Батыс п

92 
ұғымдарынан бастаймыз. Бұл ұғымдар нені білдіреді? Олардың мағынасын 
анықтау оңай емес. Ол үшін жеке тəжірибеге, мысалдарға сүйенейік. Мысалы, 
біз 2, 4, 6, 8 сандарын дұрыс бөлік, 0,1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 жəне т.б. натуральды 
сандардың көпшілігі дейміз. Адасқан екі қой – отардың бөлігі жəне цех – 
заводтың бөлігі, ми, бүйрек, бауыр жəне т.б. жеке органдар бүтін ретіндегі адам 
ағзасының бөліктері. Жекелеген заттар өзін құрайтын бөліктерге бөліне 
алатындығы ерте кездегі адамдар үшін үлкен жаңалық болды. Адамдар күрделі 
міндеттерді қарапайымға бөліп жəне бөліктері бойынша шешіп үйренді. 
«Бөлік» жəне «бүтін» ұғымдары екі жағдайды білдірді: 1) объективті заттар 
қарапайым, жай затгардан құралған; 2) адамдар бастапқы нəрсені бұзып, оны 
жай құрамдастарға (бөліктерге) бөле алады. Тарихи тұрғыда «бүтін» үғымы 
күнделікті практикада ұшырасатын аяқталған, толық заттарға қатысты айтылуы 
қалыптасты. Ал бұл ұғымды шексіз объективті əлемге қолдану зор 
қиындықтарға əкелді. Жəне бұл жаңа заманнан бастап белгілі болды. 
Редукционистік бағдарлама кез-келген бүтінді, оның ішінде алуан 
түрлілігімен сипатталатын əлемді де бөліктерге бөліп, түбегейлі ұғынуға 
болады деген сенімнен келіп шыққан еді. Бұл бөліктерді толығымен зерттеп, 
сипаттап, алынған жекелеген мəліметтерді жинақтағаннан кейін бүтін туралы 
толық жəне түбегейлі білім алуға болады деп есептелді. Барлық күрделі 
физикалық, химиялық, психикалық, əлеуметтік құбылыстарды қарапайым 
механикалық бөліктер мен кеңістіктеп орын ауыстыруларға əкеліп тіреді. Ал 
осы жерде «бөлік» жəне «бүтін» үғымдары нақты əлемді тек шамалап қана 
бейнелейтіні белгілі болды. Ағзаны жекелеген органдарға бөле отырып, 
физиологгар олардың құрылысын зерттей алды. Бірақ бұл жағдайда маңызды 
бір нəрсе естен шыққан. Бөліктерге бөлінген ағза өмір сүруін тоқтатады. 
Барлық органдарды тірілей бүтіннің бөліктері қылатын нəрсе жоғалып кетеді. 
XIX ғасырдың ортасына қарай, өте көп мөлшерде құрамдастары бар аса 
күрделі құбылыстарды зерттеу қажеттілігі пайда болды. Оларға, əсіресе адамзат 
қоғамы, органикалық əлем, адамзат тілдері, сұйықтар мен газдардың қозғалысы 
жəне т.б. жатады. XX ғасырда бұлардың қатарына телефон, электр, транспорт 
тораптары сияқты күрделі техникалық жобалар қосылды. Осындай 
құбылыстарды зерттеу үшін «жүйе», «құрылым», «элемент» жəне «байланыс» 
сияқты үғымдарды дайындау мен пайдалану қажет болды. Мəнісіне келгенде 
олар «бөлік» жəне «бүтін» категорияларының күрделіленуі мен онан арғы 
дамуы болып табылады. Олар қандай жаңалық əкелді? Олардың артықшылығы 
неде? Кез-келген құбылыс, əрбір объект егер белгілі бір тəсілмен өзара 
байланысты жəне өзара əрекеттес бөліктерге, немесе жай жүйеге бөлінсе, онда 
ол жүйе болып табылады. Жай жүйелер өз кезегінде екінші деңгейдегі жай 
жүйеге бөлінеді жəне т.б. осылайша өзара байланысты жəне өзара əрекет етуші 
элементтердің деңгейіне жеткенге дейін бөлуге болады. Осы жерде жаңа 
ұғымдардың артықшылығы байқалады. Біріншіден, «жүйе» ұғымында жай 
жүйелер мен элементтер арасындағы байланыстардың өзара əрекеттердің 
маңыздылығы айқын көрінеді. Байланыстар мен өзара əрекеттер бүтінді 
бөліктерге механикалық түрде ыдыратқанда жойылып кеткен құпия 
«əлдененің» өзі еді. Шындығында, дəл осы байланыстар мен өзара əрекеттерді 

93 
зерттеу ғана күрделі жүйелер құпиясын ашып бере алады екен. Байланысты 
тану арқасында ғана адам тірі ағзаның, адамзат қоғамының мəнін, осы немесе 
өзге мəдениеттің ерекшеліктерін, ақырында ойлау үдерісінің өзінің мəнін үғына 
алады. Екіншіден, күрделі жүйені бөліктерге бөліп, оларды ажыратып сипаттай 
отырып жəне сипаттамаларды жай ғана жинақтай отырып, бүтін туралы дұрыс 
түсінік алу мүмкін еместігі белгілі болды, өйткені ондай жағдайда ішкі 
байланыстар мен өзара əрекеттер туралы ақпарат жоғалады. Үшіншіден, 
«элемент» жəне «элементарлық деңгей» ұғымдарын енгізу маңызды жаңалық 
болды. Элемент ұғымы əлемнің алуантүрлілігін тірейтін түпнегізді белгілеу 
үшін ерте кезден-ақ қолданыла бастаған. Элемент қазіргі ұғымында абсолютті 
нəрсе болып табылмайды. Ол тек берілген жүйеде ғана бөлінбейді, берілген 
талдау тəсілінде ғана пайдаланудың шеті, түбі болып табылады. Ал басқа 
жағдайда берілген құбылыс (немесе үдеріс) элементарлық белгілерінен 
айрылады өйткені оның өзі күрделі жүйе болуы мүмкін. Транспорггық 
тасымалдау жүйесінде жеке автомобиль элемент ретінде қарастырылады. Ал өз 
кезегінде автомобильдің өзі конструктор үшін жүйе болады да, ал оның 
жекелеген блоктары мен бөлшектері – элементтер болып табылады. Дəл осы 
сияқты атомдар немесе иондар молекуланың элементтері ретінде, ал 
молекулалар кристалдың элементтері ретінде қарастырыла алады. Алайда 
əлемдегі физикалық «майдаланудың» ең шеткі түпнегіздері ретінде ұзақ уақыт 
бойы қабылданып келген элементарлық бөлшектердің өзі бүгінгі күні күрделі 
жүйе екендігі белгілі болды. Мұның бəрі бүтін жəне бөлік арасындағы немесе, 
дəлірек айтқанда, жүйенің, жай жүйенің жəне элементтің арасындағы шекара 
метафизиктер ойлағандай абсолютті емес, керісінше, шартты, салыстырмалы, 
қозғалмалы, диалектикалы екендігін дəледдейді. Ол объективті өмір сүреді, 
еркін талдаудың немесе шешімнің нəтижесі болып табылмайды. Төртіншіден, 
бұл жаңа үғымдардың маңызды жетістігі, оларды тек тұрақты жəне өзгермейтін 
болмыстарға ғана емес, сонымен қатар қозғалмалы, өзгермелі құбылыстарға да 
қолдануға болатындығында. 
Жүйені негізгі үш түрге бөлу қабылданған: тұрақты, қызмет етуші жəне 
дамушы. Жүйенің бірінші түрінде жай жүйелер мен элементтері саны үнемі 
тұрақты болады, оларды біріктіретін байланыстар тұрақты жəне уақыттың 
үлкен интервалдарында өзгермейді. Мұндай жүйенің мысалы ретінде тұрғын 
үйді алуға болады. Оның жай жүйелері қатарына пəтерлер, элементтеріне 
бөлмелер, технологиялық коммуникация жəне т.б. байланыстың тұрақты 
жиынтығын құрайтын нəрселер жатады. Екінші түрдегі жүйелерге де жай 
жүйелер мен элементтердің тұрақты жиынтығы тəн, бірақ олардың арасындағы 
байланыс пен өзара əрекет өзгеріп отырады, олардың өздері қозғалыста болады, 
ал бұл қозғалыс қайталанушы циклдер режимінде жүзеге асады. Қызмет етуші 
жүйелерге мысал ретінде қол сағаттарын, адамды, күнбағысты жатқызуға 
болады. Олардың органдары немесе жай жүйелері бір тəуліктің ішінде əр түрлі 
əрекет пен қозғалыс жасап, келесі тəуліктік циклдің басына дейін бастапқы 
жағдайына қайта оралады. Ал үшінші түрі динамикалық жүйелер үнемі даму 
үстінде болады, оның ішінде жекелеген элементтер мен бүкіл жай жүйелер, əр 
түрлі байланыстар мен өзара əрекеттер жойылып кетіп, қайта пайда болып 

94 
отырады. Олардың қатарына біз бақылап отыратын Ғалам, Адамзат қоғамы, 
жекелеген халықтар мəдениетін жəне тəуліктік циклде емес, үлкен уақыт 
интервалында алғандағы əрбір жеке адамды жатқызуға болады. 
Күрделі құбылыстар көбіне тұрақты да, қызмет етуші де, дамушы да 
жүйелер қасиеттеріне бірдей ие бола алады. Кез-келген жануар өз өмірінің 
ауқымында өседі. Түрін өзгертеді, қартаяды, яғни динамикалық жүйе болып 
табылады; оның органдары тəуліктік циклде өз функцияларын қайталайды 
(қызмет етуші жүйенің белгісі); ақырында, оның клеткаларында өмірқамын 
ретгеп жəне тұқым қуалаушылық белгілерді жеткізіп отыратын тұрақты, 
өзгеріске түсе қоймайтын ДНК молекулалары болады (тұрақты жүйе). 
Осылайша «жүйе» ұғымының «бүтін» ұғымымен салыстырғанда қандай 
артықшылықтары бар екенін аңғаруға болады. Ол бөліктермен қатар 
элементгер арасындағы байланыстар мен өзара əрекеттерді де қамтиды. 
Жүйелерде əр түрлі қозғалыстар, өзгерістер, даму, жаңа элементтердің, жай 
жүйелердің жəне олардың арасындағы байланыстардың пайда болуы мен 
ескілерінің өлуі жүзеге асып жатады. «Жүйе» ұғымы «бүтін» ұғымының 
жалғасы жəне күрделіленуі болды. Жүйе үғымы арнайы салаларда – техникада, 
математикада, механикада, биологияда пайда болып, тез арада жалпығылыми, 
кейінірек философиялық ұғымға, яғни категорияға айналды. Сонымен қатар ол 
зерттелетін құбылыстар мен үдерістер ішіндегі өзара ауыс-түйістерді, 
байланыстарды, өзара əрекеттерді зерделеудің аса маңыздылығын білдіретін 
ерекше методологиялық функцияны да атқарады. Оны табысты түрде Ғаламды 
жəне жекелеген микроорганизмдерді, физикалық атомдар мен адамзат қоғамын 
зерттеуге қолдануға болатыны анықталды. 
Сонымен «жүйе», «байланыс», «элемент» ұғымдары алуан түрлі əлемнің 
бірлігі туралы, олардың ішкі өзара байланысы мен өзара əрекеттестігі туралы 
біздің көзқарасымызды терендетуге мүмкіндік береді, бірақ бұл бағытга одан 
əрі қарай жүру үшін «қатынас», «құрылым», «форма» жəне «мазмұн» 
категорияларын қарастыру қажет. Олар «жүйе» ұғымымен тығыз байланыста. 
Кез-келген жүйені талдай отырып, олардың элементтері мен жай жүйелері 
арасында пайда болатын жəне өмір сүретін көп немесе аз тұрақты 
қатынастарды аңғаруға болады. Мысалы, қарапайым реттік сандар арасында 
«артық» немесе «кем» қатынастар болады – əрбір кейінгі сан алдындағысынан 
біреуге артық, ал алдыңғы сан кейінгіден біреуге кем. Бойымен қатарға тұрған 
денешынықтырушылар арасында «биік» қатынасы, ал қатты заттар арасында 
(алмаз, рубин, қорғасын, графит) «қатты» қатынасы болады. Мұндай 
қатынастар, олардың арасындағы ұқсас қасиеттерге қарамастан, сандар, 
адамдар жəне минералдар жүйелеріне белгілі бір тəртіп енгізеді. Сондықтан 
оларды реттік қатынастар деп атайды. Өзге типтегі қатынастар да өмір сүреді. 
Егер өзгерістегі құбылысты қарастырар болсақ, онда оның əр түрлі сатыдағы 
жағдайларын, сонымен қатар ілеспелі қатынастарын да байқауға болады. 
Өндірістік ұжымдарда өзара көмек, бəсекелестік жəне т.б. қатынастар болады. 
Таптық қоғамдарда таптар арасында белгілі қатынастар орнайды. Әрбір жүйеде 
тұрақсыз, тез алмасатын қатынастар да, сонымен қатар салыстырмалы тұрақты 
немесе үнемі қайталанатын қатынастар болады. Жекелеген жай жүйелер мен 

95 
элементтерді қамтитын тұрақты, үнемі пайдаланылатын қатынастар жиынтығы 
жүйенің құрылымын құрайды. Құрылым туралы элементтер мен жай жүйелер 
өзара əрекеттің тұрақты қатынастарына енген кезде айту қабылданған. Басқаша 
айтқанда, құрылым жай жүйелерді немесе элементтерді қамтитын тұрақты 
қатынастар бірлігін білдіреді. 
Сəйкес элементгер мен жай жүйелерден қашық, үзілген қатынастардың 
материалдық нақтылықта емес, қиялда, ойда өмір сүре алатынын айта кетуіміз 
қажет. Сонымен бірге жай жүйелер мен элементгер белгілі бір қатынастармен 
біріктірілуі керек. Онсыз олар жүйе құра алмайды. Алайда əрекет пен таным 
үдерісінде біз бұл ажырамас түтастықтың белгілі бір жағына ғана көңіл 
аударып, ал екінші жағын көлеңкеде қалдырып қоя береміз. Бұл мақсатта 
«форма» жəне «мазмұн» категорияларын қолдану қажет. 
Форма – бұл берілген құрылымның тұрақты қатынастарын олар қамтитын 
жай жүйелер мен элементтерден бөлек алып қарастыратын категория. Мысалы, 
ньютондық тартылыс заңы Ғ
t
=у(m
1
хm
2
)/г
2
жəне кулондық электростат заңы 
Ғ
e
=k(q
1
xq
2
)/г
2 
құрылымдарын 
салыстырғанда 
олардың 
алгебралық 
формаларының ұқсас екендігін оңай байқауға болады (бұл бізді электр жəне 
гравитация күштерінің арасында қандай да бір терең тұтастық бар деген ойға 
жетелейді). Мазмұн – берілген құрылым құрамындағы элементтер мен жай 
жүйелердің нақты жиынтығын білдіретін категория. Мысалы, жоғарыда 
келтірілген құрылымдардың физикалық мазмұны аспан денелері (Ньютон заңы 
үшін) жəне электр зарядтары (Кулон заңы үшін) болып табылады. Объективті 
нақтылықта форма мен мазмұн бір-бірінен ажырамайды. Оларды ажырату тек 
таным үдерісінде ғана жүргізіледі. Сондықтан да олар диалектикалық 
тұтастықта деп айтылады. Гегельдің айтуынша, «мазмұн – форманың мазмұнға 
айналуы, ал форма – мазмұнның формаға айналуы». 
Форма мен мазмұн тұтастығы, өзара байланысы туралы айтқанда, 
мазмұнның бұл тұтастықта жетекші, анықтаушы қырымен көрінетінін ескеру 
қажет. Тірі ағзаны динамикалық жəне қызмет етуші жүйе ретінде қарастыра 
отырып, оның əр түрлі органдары мен олардың функциялары – мазмұнды, ал 
олардың өзара байланысы мен тəуелділігі – ағза формасын құрайды деп есептей 
аламыз. Екеуінің бір-бірімен тұтастығына қарамастан, шешуші ықпалды 
мазмұн жасайды. Дəл осы мазмұнға форманың сипаты, яғни ағзаның ішкі жəне 
сыртқы байланыстары тəуелді. Сонымен бірге форма да белсенді рөл атқарады 
– ол мазмұнға кедергі немесе ықпал ете алады, мазмұнға «көше алады». 
Өткен заман философтары «форма» жəне «мазмұн» категорияларын əр 
түрлі түсінді. Мысалы, Аристотель форманы барлық заттардың жетекші, 
бастауы деп түсінді. Материалдық мазмұн, мысалы, мыстың бір бөлігі, оның 
айтуынша, пассивті, формасыз. Алайда, мүсінші мыс бөлшегінен мүсін жасап, 
мазмұнға форма береді. Аристотельдің ойынша форманың белсенділігі осында. 
Ал Ф. Бэкон форманы құбылыстарға тəн тұрақты ішкі байланыстар ретінде 
түсінді. 
Аристотель мен Бэконның көзқарастары сырттай қарама-қарсы, бірақ олар 
форманы танудағы əр түрлі сатыларды, əр түрлі деңгейлерді білдіреді. 
Құбылыстардың сыртқы формалары мен ішкі формаларында айырмашылық бар 

96 
екені белгілі. Сыртқы форма сезім арқылы қабылдана алады. Ол жүйенің 
сезіммен қабылдана алатын элементтері арасындағы тұрақты, ең бастысы 
кеңістік қатынастарды білдіреді. Дəл осы мағынада біз мүсіннің сыртқы 
формасы, сəулеттік құрылыстың формасы жəне т.б. туралы айтамыз. Ішкі 
форма – бұл сезімдік қабылдаудан жасырын қатынастар, берілген құрылымның 
ең маңызды элементтері мен жай жүйелерін қамтитын жəне ерекше 
тұрақтылығымен сипатталатын қатынастар. «Форма» өзінің бұл мағынасында 
маңызды философиялық категория болып табылатын «заң» ұғымына 
жақындайды. Бэкон ғылымның мақсаты – форманы тану дегенде істің осы 
жағына меңзеген еді. Философия мен ғылымдағы маңызды түсініктің бірі 
«объективті заң» ұғымы болып табылады. Объективті заңдар адамның санасы 
мен еркінен тыс қатынастар, байланыстар болып табылады жəне олар түрақты, 
қызмет етуші жөне динамикалық жүйелер «ішінде» өмір сүреді. Олар ішкі 
формамен салыстырғанда ерекше тұрақтылығымен, қажеттілігімен, үнемі 
қайталанатындығымен жəне өзгермейтіндігімен сипатталады. 
Сонымен, ендігі жерде бүкіл алуантүрліліктің тұтастығы мəселесі 
философиялық «мөлдірлікке» ие болады. Оның шешімі белгісіз біртұтас затты 
іздеуде емес, қозғалыстың барлық формасын бір қарапайымына əкеліп тіреуде 
емес, тек əр түрлі заттардың ғана өмір сүруін мойындаумен қатар, оларға қарсы 
универсалдық 
ұғымдарды 
мойындауда 
емес, 
нақты 
өмір 
сүретін 
құбылыстардың алуан түрлі формаларының объективті байланыстарымен жəне 
өзара əрекетпен қамтылғанын мойындауда болып отыр. Оның ішінде үнемі 
түрақты жəне іштей қажетті байланыстар мен қатынастар объективті заңдарды 
білдіреді. Бұл картинада əлем өте көптеген шексіз ірілі-ұсақты жүйелерден 
құралатын бүтіндей алып динамикалық жүйе түрінде көрінеді. Әрбір жүйенің, 
əрбір құбылыстың өзінің жекелеген, элементарлы құрамдастары, өзара 
байланысты жай жүйелері (жүйелер оған қатысында нақты жалпылық болып 
табылады) бар. Бірақ сол жүйелер мен құбылыстар өздерінен гөрі неғүрлым 
жалпы, оларды қамтушы жүйелердің элементтері мен ерекше бөліктеріне 
айналуы мүмкін. Бұл жерде барлығы қарастыру деңгейі мен объективті 
нақтылық құрылысына байланысты. Бұл тұрғыдан алғанда «жалпы», «ерекше», 
«жалқы» категориялары өзінің ортағасырлық философия мен теология берген 
мистикалық бояуынан айрылып, табиғаттың, қоғам мен ойлаудың, бүтіндей 
алғанда əлемнің күрделілігін шартты, диалектикалық формада бейнелейтін 
ұғымдар ретінде көрінеді. 
Алуантүрлілік түтастығын философиялық зерттеу адам əрекетінің де, 
таным ережелерінің де методологиялық қондырғысьш қалыптастыруға 
мүмкіндік береді. Адам өзінің əлеуметтік маңызды мақсаттарына жетуде ең 
алдымен əрбір жүйелердің қызмет етуі мен дамуындағы объективті заңдарды 
тануға ұмтылуы тиіс. Дəл осы заңдар, яғни берілген жүйенің алуан түрлі 
құбылыстары арасындағы тұрақты жəне жалпы байланыстар мен қатынастар 
мақсатты жəне эффективті əрекеттің іргетасы қызметін атқара алады. Әрбір 
нақты ғылым өзінің ерекше заңдарын ашады, алайда бұл өзгешелік жалпының 
ерекше бір көрінісі ғана екендігі міндетті түрде ескерілуі тиіс. Француз 
мəдениеттанушысы Ж. Бодрийяр біз қазірдің өзінде гипернақтылықта өмір 

97 
сүрудеміз деп тұжырымдайды. Біз дауылды күнгі кеме сияқты 
гипернақтылықтың бір шетінен екінші шетіне аударылып түсіп жүрміз. Оның 
ойынша Ирактағы «Құмдағы боран» операциясы (1991 жыл) қарапайым 
нақтылық болған жоқ. Бұл видеопроектор экраны мен компьютер 
дисплейлеріне «отырғызылған» гипермəтіндік соғыс болды. Бұл мистика емес – 
бүл гипернақтылықтың ерекше метафизикасы. Мұндай жағдайларда адамның 
өзіндік бірегейлігі (самоидентификация) өзгеріп, ол «ойнайтын жəндікке» 
айналады. 
Ойын ретіндегі мəдениет концепциясын голланд ойшылы Й. Хейзинга 
ұсынады. Өзінің «Ношо ludens» деген еңбегінде ол мəдениет мəнін ойын 
əлементтері басым жағдайға ие болатын əлемді көркем қабылдаумен 
байланыстырады: «Кез-келген тірі, гүлденуші өркениетте поэзия өмірлік, 
əлеуметтік жəне литургиялық функция атқарады... Поэзия өзінің ерте мəдениет 
факторы ретіндегі бастапқы функциясында ойын ретіндегі ойында пайда 
болады. Бұл қасиетті ойын, алайда өзінің осы қасиеттілігінде бұл ойын үнемі 
құмарлықтың, əзілдің, көңіл көтерудің жиегінде қалып қояды. Әсемдіктің 
қажеттілігін саналы түрде өтеу əлі де болса жоқ. Ол экстаз ретінде, мерекелік 
масайрау, ғажайып ретінде сезілетін жəне өзін поэтикалық формада іске 
асыратын қасиетгі актінің қайта тірілуінде жасырынған 

жүктеу/скачать 3.17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: