Мәдениеттің мақсаты негізінен адамзаттың әр ұрпағының келесі ұрпаққа өлмес те, өшпес мұра қалдыру, олай болса, аталған Батыс п

144 
7-ТАҚЫРЫП. ФИЛОСОФИЯДАҒЫ АДАМ МӘСЕЛЕСІ 
Тақырыптың мақсаты: Антропологиялық мәселелерге философиялық талдау беру 
7.1. Философия тарихындағы адамның шығу тегі және оның мәні 
туралы идеялар 
Адам мəселесі, оның ішінде шығу тегі, мəні, табиғаттағы оның орны жəне 
қоғамдық өмірдегі оның рөлі мəселелері фундаменталдық философиялық 
тақырыптардың бірі болып табылады. Философияның пайда болғанынан қазіргі 
уақытқа дейін адам оның басты назарында болды, ал бүгінгі күндері адам 
əрекетінің əртүрлі қырларын зерттеуді негізгі мақсат тұтатын өзге де ғылыми 
салалар пайда болды. 
Өкінішке орай, адамды зерттеу саласындағы жетістіктерге қарамастан 
оның шығу тегі де, Жердегі өмірдің қай кезде пайда болғаны сияқты қазіргі 
ғылым үшін жұмбақ күйінде қалып отырғанын мойындауға мəжбүрміз. Адам 
қалыптасуының алғы тарихын түсіндіріп беруге қабілетті, теріске 
шығармайтындай айғақтар жəне дəлелдермен бекітілген сенімді теория болмай 
отыр. Адам туралы бар көзқарастар негізінен гипотезалар мен ұсыныстарға 
ғана сүйенеді. Бұған таңдануға болмайды, өйткені əлем туралы қазіргі ғылыми 
көзқарастар бұдан 300-400 жыл бұрын ғана қалыптаса бастады, ал бұл 
адамзаттың көп ғасырлық тарихындағы аз ғана мезет. Алайда, осыған 
қарамастан адам табиғатын философиялық түсіндіру жалпы теориялық 
денгейде үлкен сенімге ие бола отырып, дұрыс бағыт сілтейді. 
Адам туралы алғаш идеялар философия пайда болғаннан көп уақыт 
бұрын айтыла басталды. Бұл туралы біздің заманымызға дейін жеткен мифтер 
(аңыз, əпсаналар) мен алғашқы қауымдық діни түсініктер мəлімет береді. 
Аңыздарда, əпсаналарда, мифтерде табиғаттың, оның болмысының мақсаты 
мен мəні қарастырыла бастайды. 
Адамды философиялық тұрғыда түсінудің іргетасы осы қалыптасқан 
түсініктердің, идеялардың, образдар мен ұғымдардың негізінде жəне қалыптаса 
бастаған философия мен мифологияның арасындағы сұхбат нəтижесінде 
қаланды. Дəл осылайша адам туралы алғашқы ілімдер ежелгі Шығыс 
мемлекеттерінде пайда болды. 
Адамның ежелгі үнділік философиясы ең алдымен өз бойына 
мифологиялық, діни, философиялық дүние танымдарды бірдей жинаған ерте 
үнді əдебиетінің ескерткіші – Ведаларда берілген. Адамға деген қызығушылық 
Ведаларға жақын мəтіндерде – Упанишадтарда аңғарылады. Онда адамның 
адамгершілігі мəселесі, сонымен бірге оның объектілер мен құмарлықтар 
əлемінен азат етілу жолдары мен тəсілдері ашылады. Адам осы азат етілу ісінде 
неғурым табысқа жеткен сайын, соғүрым ол рухани жетіле түседі. Азат етілу 
индивидуалдық жанның (атманның) əлемдік жанға, өлшемнің универсалдық 
принципіне (брахманға) сіңіп кетуі арқылы жүзеге асады. Упанишадтың 
маңызды құрамдас бөліктеріне өмірдің айналымы концепциясы (сансара) жəне 
онымен тығыз байланыстағы жазмыш заңы (карма) жатады. Сансара туралы 
ілімде адам өмірі қайта туылудың шексіз тізбегінің белгілі бір формасы ретінде 
түсіндіріледі. Бұл түсінік өзінің бастауын адамдардың анимистік 

145 
көзқарастарынан алады. Қарма заңы индивидтің қайта туылудың мəңгі 
айналымына енуін білдіреді жəне өткен өмірдегі барлық əрекеттерінің 
нəтижесіне сай адамның болашақтағы тууын алдын ала анықтайды. Сондықтан 
да өткен өмірінде тек абыройлы қылықтар мен үгілікті істер жасағандар ғана 
жоғары сословиенің (варнаның) өкілі ретінде туыла алады: дін қызметкері 
ретінде (брахмандар), əскери немесе тайпалық биліктің өкілі ретінде 
(кшатрийлер), шаруа, колонерші немесе саудагер /вайшья/ ретінде. Ал егер кім 
күнаһарлықпен өмір сүрсе, онда ол болашақта төменгі варнаның өкілі - шудра 
ретінде туылады, немесе оның атманы жануардың тəніне енеді. Мұнда тек 
қана варна емес, адамның өмірдегі барлық басынан кешіретіні кармамен 
анықталады. 
Ежелгі Үнді философиясында адам əлемдік жанның бөлігі ретінде 
пайымдалады. Жанның көшуі туралы ілімде тірі жандар /өсімдіктер, 
жануарлар, адамдар/ мен құдайлардың арасындағы шекара шартты жəне өтпелі. 
Алайда өзінің эмпирикалық болмысындағы құмарлықтардан азат болып, 
еркіндікке ұмтылу тек адамға ғана тəн. Упанишад бүкіл Үндістанда адам 
философиясының дамуына орасан зор ықпал етті. Әсіресе, ол джайнизм, 
буддизм, индуизм, санкхья, йога ілімдеріне мол əсерін тигізеді. 
Ежелгі Қытай философиясы да адам туралы өзіндік ілім қалыптастырды. 
Оның ең көрнекті өкілдерінің бірі Конфуций болып табылады. Оның түпкі
тұжырымы ретінде "аспан" концепциясын алуға болады, өйткені ол əлем мен 
адамның дамуын анықтайтын тек табиғаттың бөлігі ғана емес, жоғары рухани 
күшті де білдіреді. Бірақ оның философиясының негізін аспан, немесе жалпы 
табиғи əлем емес, адам, оның жердегі өмірі мен тіршілігі құрайды, яғни 
антропоцентристік сипат алады. Конфуций ең алдымен адамның адамгершілік 
əрекетіне назар аударады. Ол аспанның үлесімен белгілі бір этикалық 
қасиеттерге ие болған адам мораль заңына - даоға сəйкес қылық жасауы тиіс 
жəне бұл қасиеттерді оқу процесінде жетілдіруі тиіс деп жазды. Оқытудың 
мақсаты Конфуцийдің шығарған концепциясына сай "идеалды адам", 
"қайырымды ер" (цзюн-цзы) денгейіне жету болып табылады. "Цзюн-цзыға" 
жақындау үшін əрбір адам бірқатар этикалық принциптерді сақтауы керек. 
Олардың ішіндегі негізгісі "өзіңе қаламағанды өзгеге жасама" деген ережеге 
сай отбасы мен мемлекеттегі адамдар арасындағы идеалды қатынастар заңын 
білдіретін өмір концепциясы (адамшылық, гумандылық, сүйіспеншілік) болып 
табылады. Жоғарыдағы келтірілген ереже адамгершілік императив ретінде 
кейінірек əртүрлі варианттарда "ежелгі" Грециядағы "жеті данышпандардың" 
ілімдерінде, Інжілде, Кантта кездеседі. Конфуций сяо (кішінің инабаттылығы 
жəне ата-анаға, үлкенге деген құрмет) принципіне де үлкен көңіл бөледі. Ол 
өзге жақсы қасиеттердің негізі жəне "үлкен отбасы" ретінде қарастырылатын 
елді басқарудың эффективті методы болып табылады. 
Конфуций жəне оның ізбасарларының ілімімен қатар ертеқытай 
философиясындағы келесі бір бағыт – даосизмді де атап өтуге болады. Оның 
негізін қалаушы Лао-цзы деп саналады. Даосизмнің түпкі идеясы дао туралы 
ілім болып табылады. Дао – бұл жекелеген адамның қылығы жəне ойлауымен 
қатар, қоғамның, табиғаттың көзге көрінбейтін, барлығын қамтитын заңы. 

146 
Адам өзінің өмірінде дао принципіне сүйенуі керек, яғни оның іс-əрекеті мен 
қылығы Ғаламның жəне адамның табиғатымен үйлесуі керек. Дао принципін 
сақтау толық азаттыққа, бақыт пен игілікке жеткізеді, ал егер кім оны сақтамаса 
өлім мен сəтсіздікке ұрынады. Ғаламды да, индивидті де жасанды жолмен 
тəртіп пен үйлесімділікке əкелуге болмайды, ол үшін олардың еркіндігі мен 
жаратылысынан бар ішкі қасиеттерін дамыту қажет. Сондықтан да данышпан 
билеуші дао жолымен жүре отырып, елді басқару үшін ешнəрсе істемейді 
(қылық жасамау принципін ұстанады); сонда ғана ол жəне оның мүшелері 
тыныштық пен үйлесімділік жағдайында болады. Даода барлық заттар бір 
бірімен тең жəне барлығы да бір тұтастыққа бірігеді: Ғалам мен индивид, ерікті 
мен құл, тұрпайы мен əдемі. Дао жолымен жүретін данышпан барлығына 
бірдей қатынас жасайды жəне өмір туралы да, өлім туралы да қайғырмайды, 
оның өткіншілігін түсінеді. 
Ежелгі Шығыстың адам философиясын сипаттай отырып, оның маңызды 
бөлігі жеке тұлғаның əлеуметтік əлемге де, табиғи əлемге де бірдей өте 
құрметті жəне гуманды қатынас жасайтын бағдары екендігін атап өтуге болады. 
Сонымен бірге бұл философиялық дəстүр адамның ішкі əлемін жетілдіруге 
бағытталған. Қоғамдық өмірдің, тəртіптің, əдет-ғұрыптың, басқарудың жəне 
т.б. жақсарту сыртқы əлем мен жағдайларды өзгертумен емес, ең алдымен 
индивидтің өзгеруімен, оның қоғамға бейімделуімен байланыстырылады. Адам 
өзін жетілдірудің жолын өзі анықтайды жəне өзінің құдайы мен құтқарушысы 
болып табылады. Ежелгі Шығыстың адам философиясы жəне буддизм, 
конфуцийшілдік, даосизм сияқты дүниетанымдық ағымдар адам туралы ілімнің 
кейінгі дамуына, сонымен қатар Шығыс елдерінің дəстүрлері мен мəдени 
үлгілеріне, ойлау тəсілі мен өмір сүру тəртібінің қалыптасуына орасан зор 
ықпалын тигізді. 
Ежелгі грек философиясында адам бастапқыда өз-өзінен өмір сүрмейді, 
тек абсолюттік тəртіп жəне ғарыш ретінде қабылданатын белгілі бір қатынастар 
жүйесінде өмір сүреді. Өзінің барлық табиғи жəне əлеуметтік ортасымен, 
көршілерімен жəне полиспен, жанды жəне жансыз заттарымен, жануарлармен 
жəне құдайлармен бірге ол біртұтас, ажырамас əлемде өмір сүреді. Ғарыш 
түсінігінің өзі мұнда адамдық мəнге ие болады, сонымен қатар адам тірі ағза 
ретінде, макрокосмның бейнесі микрокосм ретінде, ғарыштың бір бөлігі ретінде 
пайымдалады. Гилозоизм позициясының, яғни тірі мен өлі арасындағы 
шекараны теріске шығарып, универсумның жалпы жандылығын мойындайтын 
позицияны ұстаған милет мектебі өкілдерінің көзқарастары дəл осындай еді. 
Тікелей антропологиялық проблематикаға өту софистердің сыншыл жəне 
ағартушылық əрекетімен жəне философиялық этиканың негізін қалаған 
Сократтың əрекетімен байланысты болды. Сократ үшін негізгі мəселе адамның 
ішкі əлемі, оның жаны мен қасиеттері болып табылады. Ол "жақсылық – білім" 
деп тұжырымдай отырып, алғаш рет этикалық рационализм принципін 
негіздейді. Сондықтан да қайырымдылық пен əділеттілікті таныған адам жаман 
жəне əділетсіз қылық жасамайды. Адамның міндеті ақиқатты тану негізінде 
үнемі адамгершілік парасаттылыққа ұмтылуда. Жəне бұл ең алдымен өзіңді 
өзің тануға, өз адамгершілігінің мəнін ұғынуға бағытталады. 

147 
Демокрит – адам туралы ілімдегі материалистік монизмнің өкілі. 
Демокрит бойынша, адам - табиғаттың бөлігі, табиғат сияқты ол да атомдардан 
тұрады. Адамның жаны да атомдардан құралады. Тəннің өлуімен бірге жан да 
жойылады. Оның айтуынша өмірдің мақсаты – бақыт, бірақ ол тəннің лəззат 
алуы мен өзімшілдік емес. Бақыт бұл ең алдымен рухтың қуанышты жəне 
жақсы көңіл-күйде болуы. Оның маңызды алғышарты – ақыл-ой. Демокритпен 
салыстырғанда Платон жан мен тəн антропологиялық дуализмі позициясын 
ұстанады. Бірақ жан ғана адамды адам ететін субстанция болып табылады, ал 
тəн оған қарсы материя ретінде қарастырылады. Сондықтан да адамның жалпы 
сипаттамасы, оның мақсаты жəне əлеуметтік статусы жанның сапасына 
бағынышты. Адам жаны үнемі идеялардың трансцендентті əлеміне тартылады, 
ол мəңгі, ал денеге өлім тəн. Платон бойынша, адам өмірінің мəңгі трагизмі 
жанның тұтастығында жəне жан мен тəннің қарама-қарсылығында. 
Аристотельдің концепциясында адам қоғамдық, мемлекеттік, саяси деп 
қарастырылады. Жəне адамның бұл əлеуметтік табиғаты оны жануарлардан да, 
"адамгершілік тұрғыда жетілмегендерден" де, "жоғары адамнан" да 
ерекшелендіреді. Сондықтан да ол былай деп жазады: "егер кімде-кім өзіне-өзін 
жеткілікті санап, ешқандай қарым-қатынасқа түсуге қабілетті болмай, оған 
деген қажеттілікті де сезінбесе, онда ол мемлекеттің элементін құрамайтын не 
жануар, не құдай болғаны". Адамның тағы бір ерекше белгісі – оның 
ақылдылығы, "адам – бұл ең алдымен ақыл-ой". Сонымен, Аристотельдің 
пікірінше, адам - бұл ақылға ие қоғамдық жануар. Әлеуметтік пен ақылдылық – 
оны жануардан айрықшаландыратын екі негізгі сипаттамасы. Аристотель 
адамның əрекеттік мəні туралы жағдайды қалыптастыруға өте жақын келеді. 
Оның ойынша адамның игілікті ісі əрекеттен көрінеді жəне онда тұлғаның өзін 
көрсетуінің жалғыз мүмкіндігі берілген. Қоғам мен тұлғаның арақатынасында 
Аристотель индивидтен гөрі əлеуметтік тұтастықтың басымдылығын 
мойындайды. Алайда ол жеке меншікті жақтай отырып экономикалық 
индивидуализмді қолдайды жəне ең алдымен "өзіңді-өзің көбірек сүю керек" 
дей отырып этикалық индивидуализмді жақтайды. Бұл жерде біз ақылды 
эгоизм концепциясымен кездесеміз. 
Ертегрек философиялық антропологиясы да ежелгі шығыстың философия 
сияқты мифология мен діннің таңбасын өзімен ала жүреді жəне олармен
тікелей сұбаттаса дамиды. Бірақ ежелгі Грекиядағы адам философиясы өзінің 
мектептеріне, бағыттары мен позицияларына қарай əртүрлі болып табылады. 
Оның шығыстық философиядан басты ерекшілігінің бірі, мұнда адамның 
əлемге қатынасы ашық жəне қоғам мен оны өзгертуге қатысты белсенді 
позиция ұстанады. Оның үстіне шығысқа қарағанда, батыстың философиялық 
антропологизмінде рационализм принципі басым. 
Орта ғасырда адам ең алдымен құдайдың бекіткен əлемдік тəртібінің 
бөлігі ретінде қарастырылады. Ал ол туралы қөзқарас христиан дінінде 
көрсетілгендей адам "құдайдың бейнесі жəне ұқсастығы" дегенге саяды. 
Әлеуметтік тұрғыда ортағасырларда адам құдіретті тəртіптің бей-жай 
қатысушысы деп жарияланды жəне құдайға қатынасында ол төмен жəне 
бейшара жан болып табылады Ортағасырлық христиандық философияның 

148 
көрнекті өкілі Аврелий Августиннің пікірінше адам өз алдына дербес болып 
табылатын жан мен тəннің қарама-қайшылығы. Алайда, тек жөн ғана адамды 
адам ете алады. Бұл оның жеке иммоненттік субстанциясы. Августиннің бұл 
мəселеге қосқан жаңалығы бұл – адами тұлғаның дамуы. Августинмен 
салыстырғанда Фома Аквинский адам туралы христиандық ілімді негіздеуде 
Аристотельдің философиясын пайдаланады. Адам – бұл жануарлар мен 
періштелердің арасындағы жан. Ол жан мен тəннің тұтастығын білдіреді, бірақ 
жан тəннің қозғаушысы," жəне адамның мəнін анықтайды. Егер Августин үшін 
жан тəннен тəуелсіз жəне адаммен бірге болса, ал Фома Аквинский үшін адам 
екеуінің де тұлғалық тұтастығы болып табылады. Жан – материалды емес 
субстанция, бірақ өзінің толық көрінісін тек тəн арқылы ғана көрсете алады. 
Әл-Фараби орта ғасырлық мұсылмандық философияда алғаш рет адамды 
таным объектісі ретінде мəселе көтергеннің бірі болды жəне ол адам туралы 
түсінікті кеңейтті. Әл-Фараби адам тұжырымдамасын жаңа деңгейге көтерді. 
Ол «адам» ұғымын ұлттық, нəсілдік ұғымдардан дербес қарастырды. Бүкіл 
адамзатты рухани тазалығына қарай біріктіру ұстанымын ұсынып, оны 
«қайырымды қала» жəне «кемелденген адам» концепциясы арқылы ашуға 
тырысты. Адам – оның философиясының өзегі болып, аспан сферасы мен жер 
бетін түйістіруші нысана дəрежесіне көтерілді. Әл-Фараби адамды тəн мен 
жанның жəне рухтың тұтастығы деп қарастырады, «Адам – ғалам айнасы» 
деген түсінікті орнатты. Әл-Фараби адамды Құдайдың жаратқанын мойын- дай 
отырып, ақыл иегері ретінде А-ның дербестігін мойындайды. Ол адамның жер 
бетіндегі тіршілігі аясында барлық жақсылыққа ұмтылып, дамудың шыңына 
жетуді мақсат тұтуы міндетті болып табылады. Адам – ғарыштың 
тудырған ғажап пендесі. Өйткені, оның тəні болса да, ол ең алдымен – рух. Осы 
тұрғыдан алып қарағанда адамның басқа тіршілік əлемінен айырмашылығы – 
шексіздікке кетеді. Сондықтан, ғасырлар бойы қайсыбір дін «адамды Құдай 
жаратты» деген қағиданы осы уақытқа дейін ұстап отыр. Бүгінгі таңда тек 
гуманитарлық ғалымдар ғана емес, сонымен қатар, жаратылыс танушылар да 
«антроптық принципті» қолдап отыр. Осыдан 13 млрд. жыл бұрын «Ұлы 
Жарылыстың» негізінде пайда болған Дүние – Ғарыш Әлемі – қажетті түрде 
сан-алуан кездейсоқтар тоғысының барысында тіршілікті, содан кейін саналы 
пендені – адамды тудырады екен.
Адамзат тарихында мыңдаған жылдар шеңберінде 
адам
ға деген сан- 
алуан анықтамалар жасалды. Солардың ішіндегі ең кең тарағаны – «Homo 
Sapіens» – саналы 
адам
, яғни, ол – рухани пенде. Адам өз алдына неше-түрлі 
мақсат-мұраттар қойып, соларды іске асыруға ұмтылады. Оларды іске асыру 
жолында ол басқа адамдармен сан-алуан саналы қарым-қатынасқа түседі. 
Адамның неше түрлі алаңдау мен күту, қайғы мен қасірет, шаттық пен 
шығармашылыққа толы ішкі рухани өмірі бар. Американ саяси қайраткері, сол 
елдің Конституциясын жасауға ат салысқан Д. Франклин адамға «Homo Faber» 
– құралданған адам деген анықтама берді. Шынында да, тек қана адам еңбек 
құралдарын жасап оларды үнемі пайдаланады. Мысалы, маймыл жерде жатқан 
бұтақты, я болмаса тасты алып пайдалануы мүмкін. Бірақ, содан кейін ол оны 
лақтырып тастайды да, оған екінші рет қайтып оралмайды. Бірде бір маймыл 

149 
жасанды өз ойына сəйкес келетін құрал жасап көрген жоқ. Оны істей алатын тек 
қана адам.
Жаңа заманның философиялық антропологиясы пайда болып келе жатқан 
капиталистік қатынастардың, гуманизм деп аталатын жаңа мəдениет пен 
ғылыми білімнің ықпалымен қалыптасты. Егер ортағасырдың діни 
философиясы адам мəселесін мистикалық тұрғыда шешсе, ал Қайта өрлеу 
дəуірінің философиясы адамды жерге түсіріп, оның мəселесін осы түбірде 
шешуге тырысады. Адамның əуел бастағы күнаһарлығы туралы ілімге қарсы, 
ол адамның қайырымдылыққа, бақытқа жəне үлесімділікке табиғи ұмтылысын 
бекітеді. Бұл философияға гуманизм жəне антропоцентризм тұтастай тəн. 
Бұл дəуірдің философиялық антропологиясында жеке мүдде үстемдігі 
мен туындап келе жатқан капиталистік қоғамдық қатынастармен байланысты 
жақындай бастаған индивидуализмнің, эгоизмнің жəне утилитаризмнің 
қадамдары байқалады. Жеке мүдде үстемдігінің адам туралы көзқарасқа əсері 
Т.Гоббстің концепциясынан білінеді. Аристотельге керісінше, ол адам табиғаты 
жағынан қоғамдық жан емес деп есептейді. Керісінше, "адам - адамға қасқыр", 
ал "барлығының барлығына қарсы соғысы" қоғамның табиғи жағдайы болып 
табылады. Оның методологиялық индивидуализмі мен номинализмі əлеуметтік 
жəне этикалық индивидуализммен тығыз байланысты. 
Алайда жаңаевропалық рационализмнің негізін қалаушы Рене Декарт 
болып есептеледі. Оның ойынша адамзат өмір сүруінің жалғыз күмəнсіз айғағы 
ойлау болып табылады жəне ол мынадай негіздеуші тезистен келіп шығады: 
"Мен ойлаймын, демек, өмір сүремін". Оның үстіне бұл философта жан мен 
тəннің екеуін екі түрлі сападағы субстанция ретінде қарастыратын 
антропологиялық дуализмді аңғаруға болады. Декарттың ойынша, дене өзіндік 
машина болып табылады, сана оған əсер етеді, жəне өз кезегінде оның ықпалын 
да қабылдайды. Бұл адамды машина ретінде қарастырған механистік көзқарас 
жаңа заман философиясына кеңінен таралды. Ж.Ламетридің "Адам - машина" 
деп аталатын жұмысында механистік материализм көзқарасы негізделеді. Ол 
бойынша, тек біртұтас материалдық субстанция ғана өмір сүреді, ал адам 
ағзасы сағат тетігі тəрізді дербес оталатын машина. 
Мұндай көзқарас XVІІІ ғасырдағы француз материалистеріне (Гольбах, 
Гельвеций, Дидро) де тəн. Олардың философиялық антропологиясының өзгеше 
ерекшелігі адамды табиғаттың заңдарымен детерминацияланған оның өнімі 
ретінде қарастыру. 
И.Канттан бастап немістің классикалық философиясы адамды 
философиялық зерттеулердің негізгі объектісіне айналдырады. Декарт сияқты 
Кант та антропологиялық дуализм позициясын ұстанады, бірақ оның дуализмі 
емес, адамгершілік-табиғи дуализм. Канттың пікірінше, адам бір жағынан 
табиғи қажеттілікке жатса, екінші жағынан адамгершілік еркіндік пен 
абсолюттік құндылықтарға жатады. Сезімдік əлемнің құрамдас бөлігі ретінде 
ол қажеттілікке бағынса, ал руханилықтың тасымалдаушысы ретінде ол ерікті. 
Бірақ Кант адамның адамгершілік əрекетіне басым рөлді береді. Кант адамды 
автономды жəне тəуелсіз бастау ретінде жəне өзінің теориялық, практикалық 
əрекетінің қожайыны ретінде бекітуге ұмтылады. Адам əрекеті мен қылығының 

150 
түпкі принципі категориялық императив болуы тиіс. Категориялық императив – 
кез келген тұлға өзіндік мақсат өзіндік жетілу болғандықтан ол ешқашанда 
қандай да бір міндеттердің, тіпті игілікті міндеттердің де жүзеге асуының 
құралы ретінде қарастырылмауы тиіс деген тұжырымға негізделген формалды 
ішкі талап. 
Өз ілімінде Кант сана жəне бейсаналық мəсел елерін де қозғайды. Ол 
адамда ақылмен бақыланбайтын "қаранғы елестердің" бар екенін айтады. Жəне 
бұл танылмаған елестердің саласы сананың саласынан əлдеқайда көбірек. 
Осылайша Канттың философиялық антропологиясы Фрейдтен көп уақыт бұрын 
адамдағы сананылық пен бейсаналылықтың арақатынасы мəселесін күн 
тəртібіне қойды. Бұл жағдайда, егер Фрейд бойынша лəззат алу принципі 
биологиялық қажеттіліктерді өтеумен байланысты болса, ал Кант үшін "жұмыс 
өмірмен шаттанудың жақсы тəсілі". Адам көп жасаған сайын көп өмір сүрді, 
өмірі неғұрлым əрекетке толы болған сайын, өмірден көп лəззат алды. 
Гегельдің антропологиялық концепциясы, оның бүкіл философиясы 
сияқты рационализммен қамтылған. Адамның жануардан артықшылығының өзі 
ең алдымен адамзатқа оның адамдығы туралы хабар беретін ойлауында. Ол 
адамның рухани əрекеттің субьекті жəне жалпы маңызды рух мен ақыл-ойдың 
тасымалдаушысы ретіндегі жағдайын аса үлкен күш-жігермен дəлелдеп берді. 
Тұлға индивидпен салыстырғанда адамның өзін "шексіз, жалпы жəне еркін" 
жан екендігін сезінгенде ғана басталады. Әлеуметтік тұрғыда оның ілімі 
индивидтен əлеуметтік бүтіндіктің приоритеті принципін айшықты түрде 
көрсетеді. 
Гегельдің идеализмімен салыстырғанда материалист Фейербах тірі, 
эмпирикалық адамның маңыздылығын бекітеді. Ол адамды ең алдымен 
табиғаттың бөлігі, сезімдік-тəндік жан ретінде түсінеді. Оның философиясының 
өзегін құрайтын антропологиялық принцип адамның дəл осындай түсінігін 
ұсынады. Фейербахтың антропологиялық монизмі адамның идеалистік 
түсінігіне қарсы, жан мен тəннің дуализміне қарсы бағытталған жəне табиғатқа 
материалистік көзқарасты бекітумен байланысты. Бірақ адамның өзін Фейербах 
өте абстрактылы түсінеді. Оның адамы нақты əлеуметтік байланыстар жəне 
əрекеттерден оқшауланып қалады. Оның философиялық антропологиясының 
негізін Мен жəне Сен арасындағы қатынастар, оның ішінде, əсіресе еркек пен 
əйел арасындағы қатынастар ерекше маңызға ие бола отырып құрайды. 
Маркс адамды түсінуде ең алдымен еңбек əрекетін алға тартады. 
Қоғамдық болмыс қоғамдық сананы анықтайды. Қоғам тұлғаның қасиеттерін 
детерминациялайды. 
Өмір философиясы (Ницше, Дильтей) адамның ерекшелігін бірде 
органикалыққа, биологиялыққа жақындайтын, бірде мəдени-тарихи мəнде 
түсіндірілетін өмір феноменінен көреді. Өмір философиясында алдынғы орынға 
адамның ақыл-ойдан тыс қабілеттері шығады: сезім, ерік, интуиция. Көбіне 
санаға адам қылығының терең қайнар көзі болып саналатын бейсаналық қарсы 
қойылады. Фрейд жəне фрейдизм бейсаналықты санадан жоғары қояды. Діннің, 
мəдениеттің, барлық адамзаттықтың қайнар көзі адамның өзі ол туралы есеп 
бере бермейтін бейсаналықта деп есептеледі. 

151 
Экзистенциализм, ең біріншіден индивидуалды адам өмір сүруінің 
шынайылығына мазасызданады. Ол еркіндікті табиғилықтан да, барлық 
тұлғасыз күштерден де іздейді. Алдынғы орынға сезім, бірақ жай ғана сезім 
емес, сезіну, алаңдау, мазасыздану процесі шығады. Бір мезеттік сезімдердің 
орнына ұзақ уақыттарға созылатын сезімдік көңіл-күй келеді. 
Гуссерльдің феноменологиясы тұлғаның тұйықтығын игеруге ұмтылады. 
Көңіл-күй əуел бастан сыртқы əлемге бағытталғандықтан, ол интенционалды 
деп есептеледі. Адам жай ғана өмір сүріп қоймайды, ол əлемде өмір сүреді. 
Голландия ойшылы И. Хейзинга адамға «Homo Ludens» – ойнайтын 
адам – деген ат қойып, сол жөнінде көлемді еңбек жазды. Адам өз 
өмірінің шеңберінде жүздеген əлеуметтік рөлдерді ойнайды. Мысалы, 
ол – əке, 
жұмыста есепші, біреудің жолдасы, я болмаса, туысы, саяси 
партияның мүшесі, ауладағы футбол командасының капитаны т.с.с. 
Әрбір рөлдің мазмұны мен əлеуметтік нормалары өзгеше. Тіпті өлер 
алдында адам сол рөлді ойнап, ол да болса оны қоршаған жақындарына 
өнеге болып қалады. Сонымен, рөлдер тек театр сахнасында ғана 
ойналып жатқан жоқ, ол бүкіл жер бетінде адамдар бар жерде жүріп 
жатыр. Ал жануарларға келер болсақ, олардың күшіктері бір-бірімен 
ойнап өз табиғи инстинктерін оятады, уақыт өтіп есейген сəтте олар 
тоқталады.
Француз ойшылы Э. Кассирер адамға «Homo Sіmbolіcus» – рəміз, 
белгі жасайтын адам – деген анықтама берген болатын. Кең түрде 
алғанда символға қайсыбір халықтың тілі, бабалардан қалған аңыз-
дастандар, дін, өнер қағидаларын, неше түрлі өмірдегі кездесетін рəміз, 
белгілерді (мысалы, машинамен келе жатып, алдымыздан ортасында 
қызыл кірпіш көрсетілген дөңгелек белгіні көргенде, біз тоқтап əрі 
қарай жүрмейміз) т.с.с. жатқызамыз. Қайсыбір нақыл сөздер, көркем 
əдебиеттегі салыстырма, бейне, мысалдардың т. с. с. əр жағында 
неше-түрлі мəн-мазмұнның жатқанын байқауға болады. Мысалы, 
Прометей бейнесі бізге нағыз адамды сүю (гуманизм), ал Сизиф болса 
нəтижесіз зардапқа əкелетін еңбек, Қозы-Көрпеш пен Баян-Сұлу – 
мөлдір махаббатың символдары ретінде көрінеді. И. Кант А-ның ішкі 
ар-ұжданына таңғалып, оған «Homo Morales» деген анықтама берген 
болатын. Уақытында ұлы Абай оны «нұрлы жүрек» десе, Шəкəрім «үш 
анықтың» біреуіне жатқызды. Егер де адамның ар-ұжданы болмаса, ол 
жануарлардан қулық-сұмдығы жүздеген есе асатын нағыз жан 
түршігерлік сайтанға айналар еді. Бүкіл көркем əдебиеттің дəріптейтін 
аса құнды адамның қасиеті – оның ар-ұжданы. Қиын-қыстау жағдайда 
нағыз А. өз ар-ұжданын, абыройын сақтап қалу жолында өзінің тəнін 
құрбан етуге дейін барады 

жүктеу/скачать 3.17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: