Международный научный журнал №7(100), часть «Научный Фокус» ноября, 2023 Международный современный научно-практический журнал Научный Фокус

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
104 
3. M.Mamarajabov, S.Tursunov. Kompyuter grafikasi va Web-dizayn. Darslik. T.: 
“Cho‘lpon”, 2013 y. 
4. B.Moʻminov. Informatika. O‘quv qo‘llanma. T.: “Tafakkur-boʻstoni”, 2014 y. 

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
105 
MATEMATIKA FANI VUJUDGA KELISHI 
Ibroximova Tursunoy Shermirzayevna 
Namangan viloyati oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar boshqarmasi Kosonsoy tuman 
1-son kasb-hunar maktabi matematika fani katta òqituvchisi 
Annotatsiya: Ushbu maqolada matematika fani vujudga kelishi va rivojlanishi 
borasida fikr va mulohazalar yuritilgan. 
Kalit so’zlar: Mateatika, fan, gipoteza, nazariya, tenglama, son, metod, predmet, 
mustaqil fan. 
Matematika juda qadimgi fanlardan biri bo’lib dastlabki bosqichlarda o’zaro 
muomala va mehnat faoliyatlari asosida shakllana boshladi. U asta-sekin rivojlana 
boshladi, ya’ni faktlar yig’a boshladi. Matematika mustaqil fan sifatida vujudga kela 
boshlaganda uning bundan keyingi rivojlanishiga matematik bilimlarning o’zi ham 
ta’sir eta boshladi. Matematika fanini rivojlanishini asoslari, boshqa fanlarini 
rivojlanishi kabi, insoniyat faoliyatining amaliy ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Fanning 
rivojlanishi bu ishlab chiqarishning shakllanishi bilan asoslanadi. ”Matematika, boshqa 
fanlar kabi, odamlarning amaliy ehtiyojlari natijasida vujudga keldi, bular: yer 
maydonining yuzalarini o’lchash, idishlarning sig’imini o’lchash, vaqtni o’lchash va 
mexanikaning elementlaridir”. 
Haqiqatan ham matematikaning turli bo’limlari real dunyoning fazoviy 
formalarini va miqdoriy munosabatlarini o’rganishda o’zining metodlarining turli 
tumanligi bilan ajralib tursada, yagonaligi va umumiyligi bilan yaxlit birlashtirib 
turadi. 
Matematika fanining mazmuni quyidagicha; 
1) uning rivojlanish jarayonida yig’iladigan - faktlar; 
2) faktlar asosida ilmiy tasavvurning shakllanishi - gipoteza. Ўz o’rnida bu tajriba 
orqali tekshiriladi; hamda ularni nazariya va qonunlar ko’rinishiga keltirish; 
3) nazariya va qonunlarni o’rganish, matematikani o’rganishni xarakterlaydigan 
umumiy yo’nalishlarni ifodalovchi metodolog 
4) faktlar va tajribalar natijalarini umumlashtirish iyani yaratish. 
Matematika tarixida o’zining xarakteri jihatidan bir-biridan tubdan farq qiladigan 
davrlar mavjud bo’lib, bunday ajratishlar davlatlarda nisbatan , sotsial - iqtisodiy 
formatsiyalarga nisbatan , buyuk kashfiyotlarga nisbatan va hokazo qarab davrlarga 
bo’linishi mumkin. Shulardan biri A.N.Kolmogorov taklif etgan variantdir. U 
quyidagicha: 
I. Matematikaning ro’yobga kelishi. Bu davr eramizdan oldingi VI-V asrlargacha 
davom etib, bu paytga kelib matematika mustaqil fan sifatida shakllanadi. Bu davrning 
boshlanishi esa, o’tmish ibtidoiy davrga qarab boradi. Bu davrda matematika hali fan 

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
106 
sifatida shakllanmagan bo’lib, qilingan ishlarning xarakteri asosan kuzatish va 
tekshirish natijalari asosida materiallar to’plashdan iborat bo’lgan. 
II. Elementar matematika davri. Bu davr eramizdan oldingi V-V asrlardan 
boshlanib, to hozirgi XVI asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda asosan 
o’zgarmas miqdorlarga oid masalalar atroflicha o’rganilgan bo’lib, bularning ba’zilari 
o’rta maktab kursiga kiritilgan , matematikaning bundan keyingi rivoji o’zgaruvchi 
miqdorlarning kiritilishi bilan bog’liq. 
III. O’zgaruvchi miqdorlar matematikasi. Bu davrning boshlanishi o’zgaruvchi 
miqdorlarning kiritilishi, Dekart analitik geometriyasi vujudga kelishi, Nyuton va 
Leybnits asarlarida differentsial va integral xisobi tushunchalari paydo bo’lishi bilan 
xarakterlidir. XVI asrdan to XIX asrgacha davom etgan bu davrda matematika jadal 
sur’atlar bilan rivojlandi, yangi bo’limlar vujudga keldi. Barcha ilmiy yo’nalishlarning 
bunday rivoji matematikani hozirgi zamon ko’rinishiga olib kelinishiga sabab bo’ldi. 
Hozirda biz buni matematikaning klassik asoslari deb yuritamiz. 
IV. Hozirgi zamon matematikasi davri. Bu davrda yangi matematik nazariyalar, 
matematikaning yangidan -yangi tatbiqlari vujudga keldiki, u matematika predmetini 
mazmunini judayam boyitib yubordi. Bu esa o’z navbatida matematika asosini 
(aksiomalar sistemasini, isbotlashning mantiqiy usullarini va boshqalar) hozirgi 
zamon matematikasining yutuqlari asosida qayta ko’rib chiqishni taqozo etadi. 
Matematika juda qadimgi fanlardan biri bo’lib dastlabki bosqichlarda o’zaro 
muomala va mehnat faoliyatlari asosida shakllana boshladi. U asta-sekin rivojlana 
boshladi, ya’ni faktlar yig’a boshladi. Matematika mustaqil fan sifatida vujudga kela 
boshlaganda uning bundan keyingi rivojlanishiga matematik bilimlarning o’zi ham 
ta’sir eta boshladi. Matematika juda qadimgi fanlardan biri bo’lib dastlabki 
bosqichlarda o’zaro muomala va mehnat faoliyatlari asosida shakllana boshladi. U 
asta-sekin rivojlana boshladi, ya’ni faktlar yig’a boshladi. Matematika mustaqil fan 
sifatida vujudga kela boshlaganda uning bundan keyingi rivojlanishiga matematik 
bilimlarning o’zi ham ta’sir eta boshladi Shulardan ba’zilarini qayd etib o’taylik. O’rta 
asrlarda esa fan ko’p jihatdan boy-feodallarning manfaatiga, dinga bo’ysundirilgan 
(savdo ishlari, hosil bo’lish, meros bo’lish, o’zga yerlarni bosib olish, ta’sir doiralarni 
kengaytirish). Matematika fanida ilg’or va reaktsion kuchlarning kurashi har doim 
sinfiy xarakterga ega bo’lib kelgan. Ayniqsa tarixiy va filosofik masalalarda bu yaqqol 
ko’rinib turadi Demak, matematika tarixini bilish fanni mantiqan va tarixan 
rivojlanishining asosiy faktlarini va qonunlarini to’g’ri bilish va talqin qilish imkonini 
beradi, sxolastikani bartaraf etadi, ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Matematika 
tarixida o’zining xarakteri jihatidan birbiridan tubdan farq qiladigan davrlar mavjud 
bo’lib, bunday ajratishlar davlatlarda nisbatan, sotsial - iqtisodiy formatsiyalarga 
nisbatan , buyuk kashfiyotlarga nisbatan va hokazo qarab davrlarga bo’linishi mumkin. 
Shulardan biri A.N.Kolmogorov taklif etgan variantdir. 
Xitoyda matematik tushunchalarni paydo bo’lishi Xitoy matematika tarixchisi Li 
Yanning tasdiqlashiga ko’ra e.o. XIV asrga to’g’ri keladi. Dastlabki matematikaga oid 

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
107 
ma’lumotlar chjoubi (quyosh soati) va matematikaga oid 9 kitob (matematika v 
devyati knigax) asarlardir. Bu asarlar eramizning boshida (e.o. 152 y. olim Chjan Tsan) 
paydo bo’lib, bungacha bo’lgan Xitoydagi matematikaga oid barcha ma’lumotlar 
jamlangan. Jumladan bu asarda ieroglifli simvolika bilan berilgan o’nli sanoq sistemasi 
haqida ham ma’lumotlar bor. Sonlar sinflarga bo’linib, har birida to’rttadan razryad 
bor. Nol esa yo’q bo’lib, faqat XII asrda paydo bo’lgan (hindlardan o’zlashtirilgan bo’lsa 
kerak). Arifmetik amallar esa sanoq taxtasida bajarilib, nolni o’rni bo’sh qoldirilib 
ketgan. Misrda matematikaga oid bo’lgan ma’lumotlar 1858 yili Raynda (Rhind) 
papirusining o’qilishidir. U Londonda saqlanayotgan bo’lib, taxminan uzunligi -5,5 
metr eni - 32 sm bo’lib, 84 ta amaliy ahamiyatga ega bo’lgan masala jamlangan. 
Ikkinchi katta yodgorlik Moskvada bo’lib, Axmes papirusi deb ataladi. Uzunligi 
o’shanday bo’lib, eni 8 sm ga teng, 25 ta masala bor. Birinchisi e.o. 1650 yilga tegishli 
bo’lib, 1882 yili V.V.Babinin ruscha sharxini bergan. Ikkinchisi e.o. 1850-yilga tegishli 
bo’lib, sovet akademiklari B.A.To’raev va V.V.Struve tomonidan o’qilgan va o’rganilgan. 
Ma’lum bo’lishicha Misrliklar e.o. 4000 yillar davomida matematikani amaliy ishlari 
bilan shug’ullanganlar. Ularga o’nlik va 60 lik sanoq sistemalari tanish bo’lgan. 
Jumladan o’nli sanoq sistemasi ieroglifli bo’lib, bog’lovchi sonlar 10k larga maxsus 
belgilar qo’yilgan. Algoritmik sonlar esa bog’lovchi sonlarning kombinatsiyasi asosida 
tuzilgan. Umuman olganda o’nli sanoq sistemasini paydo bo’lishi, shakllanishi va 
rivojlanishi turli xalqlarda turlicha kechdi. 

жүктеу/скачать 4.01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: