Мәлік Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті
ТАРАУ ТҰРМЫС-САЛТҚА БАЙЛАНЫСТЫ
жүктеу/скачать 2.53 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1 ТАРАУ
ТҰРМЫС-САЛТҚА БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ШЫҒАРМАЛАР Қай халықты алсақ та, оның өзіне тән тұрмыс- тіршілігі, күнкөрісі, әдет-ғұрпы, салты болатындығын білеміз. Мұның бәрі сол халықпен бірге жасасып, оның тарихына өзінше ілесе жүретіндігін байқаймыз. Қоғамдық өмірдің, экономикалық жағдайлардың ілгерілеп дамуына байланысты, халықтың тұрмыс-күйі, әдет-ғұрпы, салты, сана-сезімі, дүниеге көзқарасы т.б өзгеріп отырады. Бір заманда туып, бертін келе көп уақыт бойына қалыптасқан, белгілі жүйеге түскен, дағдыға айналған тұрмыс-тіршілік, әдет-ғұрып, салт-сана, алғашқы мазмұнын біртіндеп жоғалта да бастайды. Бұлардың орнына қоғамдық-таптық тілек жағдайларына сәйкес жаңа мазмұн, түр туады. Демек, қоғамдық және экономикалық жағдайлар, олардың дамуы ертеден келе жатқан, қалыптасып қалған тұрмыс- тіршілікке, әдет-ғұрып, салтқа өз әсерін тигізеді, жаңа мазмұнда өзгеруіне бұрынғы қалпын біртіндеп жоғалтуына ықпал жасайды. Бұл айтылғандарды қазақ халқының тарихынан да табуға болады. Қазақ халқының экономикалық және таптық, қоғамдық жағдайлары, олардың дамуы, өзгеріп отыруы халықтың тұрмыс-күйіне, әдет-ғұрпы мен салтына көптеген жаңалықтар енгізді. Белгілі бір дәуірде дағдыға айналған және сол кездегі адамдардың ой-санасын, оның шама-шарқын білдіретін әдет-ғұрып, тұрмыс-салты әр кезде әртүрлі ретпен өзгеріп, дамып отырғандығын көреміз. Мұны біз, әсіресе, халықтың ауыз әдебиетінен байқаймыз. «Халықтың өткендегі тарихын, тұрмыс-күйін, әдет- ғұрпын жақсылап зерттейміз десек, – дейді М.Горький, – оны дұрыстап түсінеміз десек, ауыз әдебиетін білуге тиістіміз» 22 . Қазақтың ауыз әдебиетінде халқымыздың өткендегі тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салтын суреттейтін шығармалар өте көп. Бірақ олардың көпшілігі ерте заманда ауызша туып, көпшілікке ауызша айтылу арқылы тарағандықтан, өзінің айтылу, даму процесінде әр түрлі өзгерістерге ұшырады, алғашқы түпнұсқасын таза күйінде сақтай алмай, жоғалтып та алды. Сондықтан біз халықтың тұрмыс-салтына байланысты туған шығармалардың қайсысы ерте, қайсысы кеш туғандығын белгілей алмаймыз. Бұл мәселе ғылымда әлі анықталмай, шешілмей келеді. Оның үстіне, қазақ халқының тұрмыс-салтын баяндайтын, қай кезде қандай әдет-ғұрып болғандығын, олар қалай дамығандығын, қай жерде қандай түрлері туғандығын көрсететін зерттеулер жоқтың қасы. Рас, бұл мәселелер жайында Ш.Уәлихановтың, академик В.Бартольдтың біраз айтқан пікірлері бар. Бірақ олар қазақтың әдет-ғұрпын, салтын тереңінен тексеріп, тарихи даму жолдарын, әдет-ғұрыптың қай кезде қандай түрі пайда болғандығын және бұған байланысты туған ауыз әдебиеті үлгілерін арнайы зерттемеген еді. Сондықтан да біз ғылымда шешілмеген, әлі анықталмаған мәселелерді бұл оқулыққа енгізуді қажет көрмедік. Біздің мақсатымыз: тұрмыс-салтқа байланысты туған және ауыз әдебиетінің ұсақ түрлеріне жататын шығармалардың шығу, даму тарихын баяндау емес, олардың кейбір басты түрлерімен таныстыру. Қазақтың Октябрь революциясына дейінгі ауыз әдебиетінде халықтың тұрмыс-салтына байланысты туған 22 М.Горький, Әдебиет туралы (жинақ). Жазушылардың Бүкілодақтық бірінші съезінде жасаған баяндамасы, Алматы, 1954 жыл. шығармалардың бірнеше түрлері бар. Соның ішінде бастылары мыналар: 1. Төрт түлік мал, еңбек-кәсіп жайындағы шығармалар. 2. Үйлену салтына байланысты шығармалар. 3. Діни ұғымға байланысты туған шығармалар. 4. Көңіл күйін білдіретін шығармалар. Шартты түрде болса да, осындай төрт салаға бөлінген шығармалардан қазақ халқының ертедегі тұрмыс- салты, әдет-ғұрпы, діни ұғымдары, арман-мүддесі қандай екендігін аңғаруға болады. Бұл шығармалар арқылы халық өзінің өткендегі өмірін елестетеді. Қуанышы мен тілегін, қайғысы мен мұңын, басынын кешкен тұрмыс күйін суреттейді; халыққа үстемдік еткен, еңсесін түсірген, езіп қанаған тапқа, оның әдет-заңына әлсіз түрде болса да, қарсылық айтылады, соны сынап-мінеп отырады. Сонымен қатар, халық осы алуандас шығармаларында адал еңбекті, еңбек етуді мадақтайды. жүктеу/скачать 2.53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|