МӘШҺҮр-жүсіп шығармаларының этномәдени аспектісі 5 Том
«Арақ ішушілердің қабірден тұрғаны»
жүктеу/скачать 1.59 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Зұман періштенің сұрауы»
- «Жеке бір деректер»: «сахабалар және қазақ тарихы деректері»
- Екінші бөлігі
- Төртінші бөлігі
- «Жаббар»
- Жаббар
- Абдуллаһ ибн Аббас
- [ ибн ] Ғаббас
- «Баян өңірінде діннің таралу тарихы»
- «Дүйсекей: Қабыл ұлы Шашке қажы
- «Бин Әшім – өлең кейіпкері»
«Арақ ішушілердің қабірден тұрғаны» – алпыс алтыншы бап. Төрт тармақты, төрт шумақты өлең. Лирикалық жанрға жатады. Негізгі тақырыбы күні бүгінге дейін өзекті арақ ішуді тоқтату. Араққа қарсы үгіт насихат. Мұсылмандардың арақ ішуге болмайтыны жөнінде айтылады. Мысалы: Қабірден тұрар – дейді – арақ ішкен, Салбырап барлық тілі жерге түскен. Жүзі қара, көздері шағыр болған, Исі сасық болар өлекседен – дейді ақын. Өлеңде жағымсыз эмоциональды-экспрессивті лексикалар ұшырасады: жүзі қара, көздері шағыр, исі сасық болар өлекседен, тілі салақтап, қанды ірің, аузынан сарсу ағып, көзі алақтап, тілі жалақтап – бұлардың кейбірі тұрақты тіркестерге де жатады. Аузына тілі симайды, тілі жерге түскен – фразеологиялық гипербола, байланған бөтелке бар мойынында, ұстаған рюмка бар қолында – метонимия [29, б.340]. «Зұман періштенің сұрауы» – отыз сегізінші бап. 4 тараудан, 47 шумақтан тұрады, діни лирика. Көтерген тақырыбы Мүңкір және Нәңкір т.б. періштелердің сұрағы. О дүниеге барар жолындағы адамның есебі, жақсылығы т.б. сөз болады. Шығарманың құндылығы оның – имандылыққа, ислам мәдениетіне мұсылмандарды тәрбиелеу, ислам дінінің қасиеттерін насихаттау. Білімге, ғылымға, ілімге шақыру т.б. Шығарманың мәні мен мазмұны Мұхаммед пайғамбардың өсиеттеріне құрылған. Құдайдан қорықпай күнә қылғандардың жауабы олардың өлер алдындағы кейпі суреттеледі. Діни өлеңнің көркемдік ерекшелігі де, қолданылған сөздері де әдеттегі күнделікті қолданыстағы қарапайым сөздерден өзгеше келеді. Мазмұны да ұғымға ауыр, ол үшін оқып, білу аздық етеді. Өлеңдегі әр сөзді ұғыну үшін діни сауатты да болуы керек. Мысалы: ақырет, періште, кебін, күрзі, махкам, мүһрім, қиямет-қайым, тозақ т.б. лексика білмеген адамға түсініксіз, мәні мен мазмұны сөздік арқылы ашылады. Өлеңнің ішінде: ілінер қармағына, ұғлы, дәуіт, сия, қалам, атлы (т), кебіс, қалам, мөр, жүзік, қылғыл, дүр сияқты алуан түрлі сөздер мен сөз тіркестерін, аузынан оты, даусы күн секілді, жер тіреп екі ернімен – троптың түрін т.б. ұшыратамыз. Иманғали Мәненнің қолжазбасы, 2-папка, 72-124 беттері бойынша берілді [29, б. 214-220, 363]. «Ғымалқа жұрты туралы» – эпостың көне түрінің бірі. Аңыз-ертегі жанрына жатады. Шындыққа жанасымды, халық жадында сақталған тарихи оқиғалар тақырыпқа арқау болған. Бұл аңыздың бойында ертегіге лайықты әр алуан қызық, ғажайып оқиғалар да баяндалады. Ертегіге қатысты ойдан шығарып, өсіре әңгімелеу де ұшырасады. Көркемдік жағынан бағалағанда көлемі қысқа, шағын. Сюжеті ықшам, композициясы жинақы, тілі ауызекі, айтуға қолайлы. Оқиғаға қатысатын адамдар да санаулы. Кейіпкерлер толыққанды тұлғаға қатысты іс-әрекетке бара бермейді. Олардың мінез-құлқы бір-ақ қырынан, елеулі ерекшеліктерімен ғана көзге түседі. Мысалы, «Арзымықдасада» отын тұтынған Ғымалқа деген жұрт екен. Олардың басшысы Ғұжбынғиық деген. Оны қазақ Ажымұлық деп айта береді. Оның бойы 3333 кез екен. Өзі 3000 жыл жасапты. Ал басқаларының бойы ұзындығы 800 кез, ең қысқасының бойы 80 кез болған екен. Соғыс басталғанда Ғұжбынғиық батыр бір тауды көтеріп алып, Мұсаның барлық жұртын бастырып өлтіріп тастаймын деп келе жатқанда тау тесіліп мойнына ілініп қалыпты. Сонда өзі бастырылып өледі. Жұрты жалбарынып дұға қылып, ақыры Мұса жауынгерлерінің жолы байланып, қырық жыл тиасхырасында қалады. Аңыз-ертегі осымен бітеді. Бұл да аталған қолжазба қорындағы Мәшһүр-Жүсіптің өз жазбасы (1176-папка, 247 б.) бойынша енгізілді. Қараңыз: осы томның 338 бетін [31, б.6, 338]. «Жеке бір деректер»: «сахабалар және қазақ тарихы деректері» – деп аталады. Үшінші нұсқасы, бес бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі. Тарихи-эпикалық әңгіме. Мәшһүр-Жүсіп 65 жасында 1923 жылы жазып біткен. Көтерген негізгі тақырыбы: Араб жұртынан Мұхаммед деген пайғамбар шығып, Түркістан аймағынан 92 батыр көмекке ұмтылып, атқа мініпті. Содан түркі тілділер кәпірлерге қарсы лап қояды, қорыққан кәпірлер топ-тобымен мұсылман дініне кіре бастайды. Кейіннен бұл түркілер пайғамбар қасында өткізіп, «Ансары» атанады. Меккеден пайғамбарды іздеп шыққандар «Мұһажырын» атанады. Қазақ өзінің арғы тегін Ақкөсе сахабадан тарататыны содан болса керек. «Сахабалар және қазақ тарихы деректері» – дегені сондықтан. Мына мен Мәшһүр-Жүсіп Көпеев алпыс бес жаста (1923 ж.) осы сөзді жазып отырмын. Бақсыдай бал ашып, түлкідей түс көріп, жаурын жағып, құмалақ салып, айтып отырғаным жоқ. Мен де нұсқалардан көрумен, кәрі құлақтардан естуімен өз білгенімді шамам келгенше қорытып, шындап тыңдап, айтып отырмын – деп жазыпты. Екінші бөлігі. «Қазақ» атының қысқаша қойылу тарихы. Үшінші бөлігі. Әнес бабаның ұрпақтарын таратып береді. Пайғамбардың 92 батырдан кімсіңдер деп сұрағаны. Сонда олар дін деген не екенін білмейміз. Ораза ұстамаймыз, намаз оқымаймыз, құдай деген жанбыз деген екен. Озған пайғамбар деген бабаларымыз осылай үйретті деп тілдерін бұра озған сөзі Уыз хан аталыпты. Уыз ханның балаларының аттарын Күн, Ай, Жұлдыз, Көк, Тау, Теңіз деп қойған екен. Төртінші бөлігі. Қазақ түбі – Мұғыл-Татардың Мұғылынан, арғы атасы Түркі дейді. Бесінші бөлігі. Бұл да 1923 жылы, Мәшһүр-Жүсіптің 65 жасында жазылған екен. Алғашқы қажыға барғандарды атайды. Олар Уақ Нұркен, Күлік – Самай менен Байжан хазірет. Үшінші қажыға барған кісілер: Тобықты Құнанбай, Айдабол-Қишыл-Қыстаубай, Малай-Жәдігерден-Егіке Жанайдар т.б. Бұлардың көбімен Мәшһүр-Жүсіп ауызша сөйлесіп әңгімелерін жазып алған екен. Орта жүзден – 20 кісі, Кіші жүзден – 100 кісі қажыға барған екен. Әңгімелердің мәні мен мазмұны өте қызықты. Тілі де көркем. Айталық: нәубет, ереуіл, тәкие – көне лексика, айдай әлемге жайылып, тоқсан екі баулы Қыпшақ, бақсыдай бал ашып, түлкідей түс көріп, кәрі құлақ, тізе қосып, қол ұстасып, ай кірсіз, құдай мінсіз – фразеология, кірген жері есік, шыққан жері тесік – ұлғайту, Антропонимдер: айдың басында туған баланы – Айбас, Таң ата туса – Таңатар, күн шыға туса – Күншығар, Түн ортасында туса – Түнқатар, Көлде туса – Көлбай, Тауда туса – Таубай, жайлауда туса – Жайлаубай, қыстауда туса – Қыстаубай, күзекте туса – Күзек. Расход – кірме сөз [32, б.215-220]. Жаббар»'>«Жаббар» – құдайдың 99 қасиетті есімінің бірі. Жаббар جبار 1) алып, құдіретті; 2) діни. Құдайдың бір аты; 3) балуан, батыр; 4) мейірімсіздік, қаһарлы, қатал – деген мағынаны береді. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларында да осы мағынада қолданылған. Мысалы:
Жатарсың жазаң болса, отқа күйе. Бермейді жәрдем саған қатын-бала, Болмаса жарылқаушы Жаббар ие [33, б.95-96, 29, б.12, 101, 119, 121, 131, 181].
Інісі әм пайғамбар болды Арын (Арон). Олар да дүниеге тұрған емес, Жаратты осылайша жанның бәрін – дейді [29, б.311]. «Иафас» – Н±х пайѓамбардыњ баласы. Мәшһүр-Жүсіп Кµпеевтіњ дерегіне ќараѓанда Иафас діни тарихта болѓан адам. Н±х пайѓамбар Топан суы болѓанда ‰ш баласымен, ‰ш келінімен аман ќалады. Ал, ќалѓан балалары тегіс ќырылады. Аман ќалѓан 3 баласы: Хам, Сам, Иафас. Б±л ‰шеуін µзі тірісінде Н±х пайѓамбар ‰ш жаќтаѓы елге жібереді. Хам Ћиндстан яѓни ќазіргі ‡ндістан жаќќа жібереді. Содан ќара нєсілді ±рпаќтарға, Самды оњт‰стікке Иран, Зминге жібереді, Араб, ѓажам осы Самныњ ±рпаќтары. Ал Иафасты солт‰стікке жіберіп, одан отыз алты т‰рлі ж±рт µсіп-µніп шыѓады. Сегіз баласыныњ аты тарихта ќалады. Олар: Т‰ркі, Хазар, Саќлаб, Рос, Мыњ (Мен) Шын, Кимер, Тарф. Иафастыњ т±њѓыш баласы Т‰рікті араларында хан сайлайды. Ал ќалѓан балаларына осы Т‰рікке баѓынуды ємір етеді. Н±х пайѓамбар заманынан алтыншы ханныњ заманына дейін Иафас µз ‰рім-б±таѓымен м±сылмандар болады. Иафас – автордыњ тарихи деректерінде, µлењ жолдарында кезігіп отырады. Мысалы: Н±хтан ќалды ‰ш ±ѓлы: Иафас, Ћам, Сам, Жарыќ д‰ние кµрінер даулап жансам. Б±л тарихи деректер Мәшһүр-Жүсіптіњ ќолжазбаларыныњ № 1176 папкасындаѓы Єбілѓазы шежіресі ‰зіндісінен алынып отыр. Ќолжазбаны араб жазуынан аударып, ѓылыми т‰сініктер беріп, ќ±растырѓан Естай Ќуандыќ±лы Ж‰сіпов [34, б.30-31, 29, б.133]. Абдуллаһ ибн Аббас – сахаба. Һижреттен үш жыл бұрын Пайғамбарымыздың ағасы Аббастың шаңырағында нұр жүзді бір ұл баланың кіндігі қиылды. Оның атын «Абдуллаһ» деп Пайғамбарымыздың (с.а.у.) өзі қойған болатын. Абдуллаһ ибн Аббас кішкентайынан Пайғамбарымыздың үйінде сол шаңырақтың бір адамындай боп өсті. Пайғамбарымыздан сабақ алып, түнде онымен (с.а.у.) бірге ғибадат жасап, Оған қызмет ететін. Ынталылығы, еңбекқорлығы, ақылдылығы және турашылдығы үшін хазіреті Пайғамбар оны бауырына тартты. Ардақты Елші (с.а.у.) Абдуллаһтың ғалым болуын қалап, оған үнемі арнайы сабақ беріп тәрбиеледі. Пайғамбарымыз дүние салған кезде әлі он төрт-он бестердегі жас өспірім еді. Абдуллаһ ибн Аббас сахабалардың ең білімділерінен саналады. Көзі тірісінде оны хибруль-умма (үмбеттің дана ғалымы) және тәржуманул-Қур' ан (Құранды аударушы, оны бізге жеткізуші) деп ұлықтайтын. Ұзын бойлы, жылы шырайлы, нұр жүзді, сөйлегенде дүйім жұртты аузына қаратар шешен де көсем Абдуллаһ ибн Аббас Хашим тайпасынан шыққан. Ол 1600 хадис риуаят етті. Абдуллаһ ибн Аббас 687 жылы Таифте қайтыс болды. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының «Аби Ғаббас бір рауаят қылған қылған жаһаннам (нан)» атты шығармасы бар. Мұнда жаһаннамның қиыншылықтары жөнінде сөз болады. Мысалы: Сөйлеген Аби [ибн] Ғаббас бір рауаят, Сол кісі жаһаннамды қылған сипат: – Жаһаннам жер астынан шығар! – дейді, – Періште ие болып жетпіс мың сап [35, б.205, 29, б.329]. «Баян өңірінде діннің таралу тарихы» – тарихи-эпикалық әңгіме жанрына жатады. Мәшһүр-Жүсіптің 40-60 жас аралығында жазған шежіре-әңгімесі. Мұны жазып отырған Мәшһүр деп өзі де әңгіменің соңын ала жазып кетіпті. Сондықтан, Мәшһүр-Жүсіптің туындысы екендігіне дау жоқ. Көтерген тақырыбы: Баянаула өңіріндегі ислам мәдениетінің өркен жайып, таралу тарихы. Бұхарай-Шәріп шаһарынан Халпесин деген ғазизден бата алған Қоңырбай деген халфе Мұса, Секербайдың даңқына тәнтті болып, Сарыарқаға келіп мүрит болып, халифалық құрған екен. Сонда Қаракесек, Сүйіндік тегіс құлдық ұрып, алдына жығылады. Қоңырбай халфенің істеген ісі мұғжиза болады. Мұғжизаның мағынасы* – деген «Басқа кісі оны қылудан ғазиз үш жүздің баласы қазақта Бұхар, Ташкенттей шаһарда көргенім жоқ. Бұл кісінің қылған ісін қылған жанды естігенім де жоқ» – деп жазыпты. Үшата Қозған: Шыңқожа баласы Шақпақты жалдап, өз үйі, қонақ үйінен басқа намаз оқу үшін – ұзыны 70 кез үй салдырыпты. Сол сияқты, Шаншан деген жерде Ғайсабек ишан Мұратқожа баласы орнап, дін көтерген – Сарықұсан баласы Қыстаубай абыз. Баянауыл қаласында Қамаридден ахон орналасып, Мұса мырза 49 жасында Мұхтасар, Луқаяны оқып, дәріс алған. Құдай жолына жастарға үлгі болған: Мұса, Секербай Сүйіндіктің жасы кәрісі көп еңбек төккен екен. Жәдігердің тілі жатық, қазақтың байырғы сөздері жиі кездеседі. Мысалы: қой жылы, жұт, мешін, шаһар – рухани этномәдени лексика, қу мешін, жалған дүние, жұрт алдына түсіп, ертеңнен кешке дейін қазан оттан түспейді – тұрақты тіркестер, ғазиз, халфе, мүрит, мұғжиза, намаз, даһа, пір, азан, сахиб, ораза, ишан, мағзам, абыз, міхліз, диуана, зікір,– діни лексикалар, пеш, қасық, қой, сиса, құрт, сары май, қарын, пұт, киіз, шапан, қазан, қазы, қарта, омыртқа, шәйнек, дорба – заттық мәдениет, перзентлері, илан, баслары, етлер, кереметлері, һәм, башалап, ықыласлығы – шағатайлық әдеби норма. Қараңыз: осы томның 361 бетін. Әулеттік мұрағаттағы Мәшһүр-Жүсіптің өз жазбасынан (4-папка, 34-42 б.) алынды [31, б.264-267, 361]. «Бір молда әңгімесі» – әңгіме жанрына жатады. Негізгі тақырыбы: Өлімнің түрлері болады екен. Сол төрт түрлісіне Мәшһүр-Жүсіп төрт түрлі жауап айтқан екен. Бұл әңгімені ақын Молдатайыр деген молдадан естіген екен. Мінекей, соны өлеңіне арқау қылып, өлікті жөнелту, артын күту сияқты қазақтың салтын айтып өтеді. «Бір молда әңгімесінде»: өлімнің төрт түрі – мот ахзыр, мот ахмыр, мот абыз, мот сор. Оған Мәшһүр-Жүсіптің берген жауабы: Зор өлім – жоғалғаны мүсін оқтық, Екінші өлім – есекке пәлен жоқтық, Үшінші өлім – жоқтық пен аштық көру, Төртінші өлім – есту жұрттан боқтық.
Жел есіп Рих ғақым онда тұрған. Жетпіс мың біреуінің арқаны бар, Бір Мәлік әр арқанға ие болған – дейді [29, б.114]. «Ғарқа» – үшінші жердің аты. Мәшһүр-Жүсіптің «Жеті қат жердің баяны» Жетінші бапта айтылатын діни жеті жер қабатының аты. Мәшһүр-Жүсіп үшінші жердің аты туралы былай: Үшінші жердің аты болған – Ғарқа, Шаян бар неше түрлі тарқа – парқа. Заһар бар біреуінде үш жүз алпыс, Дүниені бірі шақса, қылар шарқа – дейді [29, б.115]. «Жырба» – төртінші жердің аты. Жалһам деген халқы бар. Мәшһүр-Жүсіптің Жетінші бап. «Жеті қат жердің баяны» – деген діни өлеңінде кездеседі. Діни топонимге жатады. Ақын жердің жеті қабаттан тұратынын соның бірінің аты – Жырба, халқының аты – Жалһам екенін айтады: Төртінші жердің аты: «Жырба» дейтін, Ол жерде айдаһар бар адам жейтін. Халқы бар өз алдына – «Жалһам» – деген, Көзсіз, қолсыз қалың жойқын – деп, төртінші жердің түр-сипатын ашады [29, б.115]. «Ғажба» – жетінші жердің аты. Жытма халқы. Діни топонимдер. Мәшһүр-Жүсіптің «Жеті қат жердің баяны» діни лирикалық өлеңінде айтылады. Жердің жеті қабаты барын ғалымдар ғылыми тұрғыда дәлелдеп, Құранды мойындап отыр. Мәшһүр-Жүсіп жеті жердің қабатының аттарын: бірінші – Дамка, екінші – Халдетұрұр, үшінші – Ғарка, төртінші – Жырба, бесінші – Мыхта, алтыншы – Шахынайдос, жетінші Ғажба. Ақын: жетінші жердің аты – Ғажбаны жердің соңғы қабаты екендігін айта келіп, онда да тіршілік иесі барын Жытма деген халық өмір сүріп жатқанын былай: Жетінші жердің аты: «Ғажба», – деген, Жер жоқ-ты сегізінші мұнан төмен. Мекені Ғазазілдің сол арада, Қауым бар «Жытма» атты тізгін көрген – деп суреттейді [29, б.114-115].
«Ғызойын» – ел атауы. Мәшһүр-Жүсіптің бірінші мәтінінен алынған, «Қазақ түбі» – деген нұсқасында кездеседі. Уыз хан алты айда Зарафшан, Аму суының бойындағы жұртты жаулап алып, Құндыз, Талқан, Балқ, Бадахшаннан арман асып, Ғұр (Ғур) уалаятын да басып алды. Зымыстанда қыс түсіп, күн суық болып, қар қалың жауып, Уыз ханның әскері азық-түліктен тапшылық көріп, әскері жүдеп – жадап, көп қиыншылықпен Ғұрды алады. Көктем шығып, жаз болғанда қалған әскерін, қосын санаса өте аз қалған екен. Неге бұлай болды десе, қарда жүре алмай, тау арасында қалған екен. Жаз шыға олар да келіп қосылады. Сонда Уыз хан – Сендерге қарлық тисін! – деп, қарғапты. «Қарлық» деген жұрт солардың жұрағат, үрім-бұтағы дейді. Бұл күні атымен атай берейік: Кабул, Ғызойын, Кашмир – деп жазады жылнамада. Сөйтіп, алдын бәрін өзіне қаратып, Балқ, Бадақшан үстімен Бұхара, Самарқан топырағын басып, қайтып келіп, Мұғолстан жұртына орнығыпты [34, б.11]. «Ақай қажы» – Қазақстаннан қажылыққа әуелі бастап барған уақ Нұркен бай тоқалымен барып төрт жыл болып, бесінші жылы елге келіпті. Нұркеннен кейін екінші барған Күлік Самай сопы, ноғай Байжан хазірет. Екеуі де сол жақта өлген. Олар 1858 жылы барған екен. Үшінші қажыға барушылар: Тобықты Құнанбай, Айдабол Қишыл, Қыстаубай; Ақмоладан – Аққұм, Қосқопадан Шекшек қажы, Атбасардан – Ейкезек Жанайдар, Есіл бойындағы Құлан Қыпшақтан – Шонтыбай, Батырқожа молда балалары. Сілеті бойындағы Қыпшақтан Хасен қажы, Мамбет, Тоқадан – Ізден, Сазы ұрпағы Мұхаммедсәлім қажы. Өр Алтайынан – Алдажұман немересі Ешмұхаммед қажы, Ертіс бойындағы Апай, Бөріден – Құдияр қажы. Көкшетаулық Атығайдан – Қожахмет қажы, Егізекі Жанайдармен бірге барған. Сұлтанқожа қажы Қыпшақ Қыстаубаймен бірге барған. Жамек қожа Байзолда ишан. Орта жүзден 20 кісі болыпты, Кіші жүзден 100 кісі болыпты. Бұны Мәшһүр-Жүсіп 1928 жылы 70 жасында жазып алған екен. Бертін қажыға барғандардың есімін ақын осы – өлеңінде айтып өтеді де, Ақай қажыға ерекше тоқталады: Бұрын да неше қабат барып еді, Ойына Хызыр ата дарып еді. Жолдасы ақыреттік – Ақай қажы, Бұйырып топырақ сонада қалып еді – дейді [9, б.218, 34, б.65-74]. «Дүйсекей: Қабыл ұлы Шашке қажы» – Мәшһүр-Жүсіптің 1893 жылы, желтоқсан айында жазылған Деректі дастан: «Шонтыбай қажы» – деген өлеңінде айтылады. Ақын Арғын руынан қажылыққа барған жайсаңдарды суреттейді, олардың халқына сіңірген еңбегін дәріптейді. Солардың ішінде Меккеге барып қажы атанған Дүйсекей: Қабыл ұлы Шашке. Мәшһүр-Жүсіп оның портретін: Дүйсекей: Қабыл ұлы Шашке барған, Бай еді бейнет көрген шаруа-малдан. Қызығын көп дәулеттің көріп көзі, Мекке мен Мәдинеге барып қалған – деп, Қабыл ұлы Шашкенің өте бай адам болғанын, сол байлықтың арқасында Мекке, Мәдинаға барып, Құдай алдындағы парызын орындағаны жөнінде жазады. Шашке өз маңайындағы кедей-кепшікке мейірімді, адал, кісі ақысын жемейтін адам ретінде бейнеленеді. Сол себепті де, қажылыққа барып, Құдай алдында ақтығын көрсетіп, қажы атанып отырғанын жан-жақты суреттейді [28, б.243-263]. «Баб», – мұсылман түсінігінде «қақпа». Мәшһүр-Жүсіптің Деректі дастан: «Шонтыбай қажы» – деген өлеңінде кездеседі. Медине, Мүнәре көрдіңіз бе? Жайларда Харам-Шариф жүрдіңіз бе? Пайғамбар имхрәбінде намаз оқып, Есіктен Баб Әлсәлем кірдіңіз бе? Баб а. [باب баб: 1. дверь, вход; 2. глава, раздел, отдел, статья, сметы; 3. источник дохода; 4. разноивдность, род, сорт; 5. грам. Глагольная форма, порода] – глава, раздел (книги, произведения). Осы сөздің он тоғызыншы бабында жазылған «ақыл кеселі» деген төрт нәрсе бар, содан қашық болу керек (Абай) [20, б. 52-53, 28, б.243]. «Зунас патша жаһуттың патшасы» – Мәшһүр-Жүсіптің «Абыраһа мен Мұтылаб» – деген өлеңінде айтылады. Жаһут – яһуд – еврейлер. Көне өсиетшілердің ең ескі бөлімі, әр заманда айтылып, жазылған және мейлінше өзгертіліп, бұрмаланған, ертедегі яһуд әдебиетінің және фольклорының жинағы көне өсиет – йудаистер мен христиандардың діни кітабы («Қ.С.Э»). Мінекей, осы яһуд – жаһут (Еврейлер) еліне Зунас патша болған екен. Содан Зунас патша Хабыс патшалығының әскерімен майданға шығады. Оқиғаға ең соңында ислам діні үстемдік құрады. Қурайыштар мұсылман дінін насихаттайды. Мәшһүр-Жүсіп Зунас патша туралы: Жаһтуке Зунас патша болды ғалып, Халқымен Жаһут дінін қабыл алып. Хабыранидің дініне кірмеген Насыраниді, Санақпен күйдіреді отқа салып. – деп, өлеңге қосады [9, б.32-43, 11, б.218-219]. «Бин Әшім – өлең кейіпкері» – Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің 1915 жылы жазылған «Мұхаммед пен Әбужаһил» – өлеңінің кейіпкері. Бин Әшім (Әшім) болып суреттеледі. Әбужаһил деген палуан мен жас бала Мұхаммедтің күресі. Әбужаһилдің әкесі Әшім күреске көптеген мал тігемін дейді: Екі жар жұрт отырып, қызық көрді, Көрінбей періштелер бірге жүрді. Байлығына мақтанып, шалқып сөйлеп, Кеудесіне Әшімнің сонда жаман кірді. Сөйтіп, жетім Мұхаммедке кім мал сояды, той жасайды дегенде Әбутәліп жалғыз атты соямын дейді. Сол уақытта аңшы Хамза аң соямын дейді. Ғаббас ұшып тұрып: бес жүз қой, үш жүз түйе соямын күрес Мұхаммед дейді. Әбужаһил Мұхаммедті олай ырғап, былай ырғап жеңе алмайды. «Ер кезегі үшке дейін» кезегін берген Мұхаммед әбден болды дегенде Әбужаһилді көтеріп алып, лақтырып жібергенде көкке ұшып кетеді. Бин Әшім сасқанынан баламды тауып бер деп Мұхаммедке жүгіріп келеді. Мәшһүр-Жүсіп Әшімді: Бұтына жіберіпті Әшім сиіп, Жаны ашып баласына, іші күйіп. – Тауып бер! – деп, баласын, шыдай алмай, Мұхаммедке жұдырығын келді түйіп – деп суреттейді. Хамза, Ғаббас осыдан Мұхаммедке қолыңды тигізсең оңдырмаймыз деп айтады. Әшім Мұхаммедтің аяғына жығылады, баласын тауып беруді өтінеді. Мұхаммедтің мейірі түсіп, аспаннан Әбужаһилді түсіреді. Қуанған Бин Әшімді ақын былай жырға қосады: Бин Әшім тұқымы судай тасты, Мұхаммедке пида ғып мал мен басты. Ғаббастың есі шығып, қуанғаннан, Қырық табақ санап тұрып алтын шашты [9, б.43-50]. жүктеу/скачать 1.59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|