Мезличила баянти Мез



бет1/5
Дата04.07.2016
өлшемі367 Kb.
#177619
  1   2   3   4   5
Мезличила баянти
Мез адамти саби-ургаб гъайбик1ес, чула пикруми лук1ес ва ва царх1илтала делк1унти дуч1ес багьандан ак1убти сек1ал сари. Дарган мез ишдигъунти бут1назирад цаладиркули сари.


Мез

Ирнила мез (гъай)

Белк1ла мез (х1урпри, текстани)

Царка ва учидяхъ предложениеби

Царка ва учидяхъ предложениеби

Царка, учидяхъ ва цаладяхъ дугьби

Царка, учидяхъ ва

цаладяхъ дугьби



Бирк1анти

Бирк1анти

Т1ама (т1амри)

Х1ярп (х1урпри)



Мезличила гъайбик1уси г1илмула

бут1ни сари:


  1. Фонетика

  2. Лексика.

  3. Орфография.

  4. Орфоэпия.

  5. Фразеология.

  6. Девла цах1набик.

  7. Морфология.

  8. Синтаксис.

  9. Пунктуация.

  10. Стилистика.

  11. Гъайла культура.

  12. Мезличила баянти

Фонетика
Фонетика – латин мезла дев саби. Ил ибси т1ама ибси саби. Иш девла фон ибси х1ячи леб телефон, магнитофон, диктофон, граммафон, микрофон, фонендоскоп ибти дугьбазиб. Илдигъунти дугьбани иргъахъути сек1ултазибад нушани т1ама иргъулра. Т1ама иргъулра адамти гъайбик1ух1елира.

Нушала гьар барх1илати гъай цаладиркути сари т1амразирад. Адамтала т1амри алк1ахъути бирк1анти сари: хургьри, кьакьари, мух1лила умх, къянкъуби, лезми, цулби, к1унт1уби. Х1яжатси т1ама ак1ахъес багьандан нушани хургьразибад гьава гьигьбирех1е, илх1ели т1амри алк1ахъути хасти бирк1анти дузес дех1дирхьур. Кьакьарли г1яг1ниси кьадарла гьава лаг батиу, г1ела кьакла лезмуни руржесдирх1ур, лезми ахъ-г1яшбирар, цулбачи гъамбирар ва гьарахъбиркур. Лерилра т1амри дурадулхъан мух1лилизирад к1ел т1ама биалли (М, Н) – къянкъубазирад.



Х1урпри ва алфавит.
Сунени гъайла ца белгиси т1ама иръахъуси белк1ла ишаралис х1ярп или бик1ар. Х1урпрала гьаб-г1ергъидешличилси низамлис алфавит или бик1ар.

Алфавит жура-журала словарьти цаладяхъес, журналлизир списокуни дирес, библиотекабазир катологуни дирес г1яг1ниси саби.

Даргала алфавитлизир 46 х1ярп лер. Илдазирад 10 х1ярп абхьибти сари, г1урилти – кьяп1ти. Гьарил х1ярпла (Ь ах1енси) сунела т1ама леб.



Алфавитлизибси гьарил х1ярпла сунела мерра, ура лебси саби. Масала: А 1. Д – 8, Я – 46.

Урус мезла алфавитлизир лерти лерилра 33 х1ярп царка х1урпри сари. Дарган мезла алфавитлизир к1ик1ел х1ярплизирад детаурти 13 х1ярп гьат1и леер. Илдас к1ирка х1урпри бик1ар.



К1ирка х1урпри


К1ирка х1урпри

Секьяйда алк1ули

Масала:

  1. Гъ гь

  2. Къ къ

  3. Хъ хъ


Ъ имц1а-

барили

1. Гъяй, гъай, гъям, гъягъя, гъуц, тугъ.

2. Къаз, къаркъа, къабакъ, къакъ, къача.

3. Хъяр, хъали, хъяб, хъяйхъяй, хъара.


1. Гь гь

2. Кь кь

3. Хь хь


Ъ имц1а-

барили

1. Гьая, гьава, гьигь, гьагь, гьуни, гьунар.

2. Кьякь, кьял, кьяца, кьяш, кьакьа, кьац1.

3. Хьамхьа, хьанц1а, хьунул адам, урхьу.


1. ГI гI

2. КI кI

3. ХI хI

4. ПI пI

5. ТI тI

6. ЧI чI

7. ЦI цI


I имц1а-

бирили

1. ГIинц, гIяра, гIиниз, ГIяшура, ГIяли.

2. КIапIи, кIана, кIунтIуби, кIуркIур.

3. ХIява, хIева, хIяка, хIябал, хIяз, хIи, хIеб.

4. ПIиргъи, пIялпIялаг, пIялцIикI, пIалтIу.

5. ТIутIи, тIентI, тIас, тIулби, тIай, тIама.

6. ЧIака, чIичIала, чIап, чIянкIи, чIала, чIи.

7. ЦIерцI, цIа, вацIа, бецI, цIум, цIуба.

Лексикализи кадурхар:


  1. Синонимти (зяг1ипси – хъябшси, агьик1уси, г1яйибкарси).

  2. Антонимти (зяг1ипси – араси, ахъси – г1яшси, уди – чеди).

  3. Омонимти (июнь баз – г1ярг1нала баз, ц1уба кагъар – узила кагъар, мургьила сяг1ят – шел сяг1ят).

  4. Лугъатунала дугьби (кьалтин – т1амса, кьац1 – ц1улх1е).

  5. Саниг1ятла дугьби (кярх1ла, дуруб, тонометр, фонендоскоп).

  6. Дуркьдиубти дугьби (г1яббаси, шагьи, талхъан, диванхана).

  7. Сагати дугьби (интернет, компьютер, файл, астронавт).

  8. Аслу-минала дугьби (кьац1, шин, дубура, рурси, урши).

  9. Г1ерасибти дугьби (кьулгьу, мавлид, учитель, школа).

  10. Дахъал мяг1нубар дугьби (адамла хъяб, дубурла хъяб, гажинна хъяб, хъяб някъ, хъяб кьяш).

  11. Гьарси ва чехибси мяг1нала дугьби (мургьила сяг1ят – мургьила някъби, шанда барда – шанда урк1и).

Синонимти

Т1амралашал дек1арти, амма мяг1налашал цаличил ва цугти яра мешути дугьбас синомти бик1ар. Ца мяг1на аргъахъес багьандан, мезличир цацах1ели чумал дев пайдаладиру. Масала: чарх, кьаркьала, хамха ибти дугьбани иргъахъуси мяг1на ца саби.
Синонимти чумал тях1ярли алк1ути сари:
1. Царх1ил миллатла мезлизирад г1ерасили. Масала: хъали – юрт (туркла), г1янала – назбалиш (туркла), мактаб – школа (урусла).

2. Литературный мезлизи лугъатла дугьби дашули. Масала: жита – гата, неш – аба, бишт1ати – ник1аби, дудешла узи – адавзи.

3. Ца девла чехибси мяг1на царх1ил девла гьарси мяг1наличил цугбуцили. Масала: мургьила (гъай) – г1ях1ти, духути, г1якьлула, кабизалачерти гъай. Чакарла урк1и – г1ях1си, малх1ямси урк1и.

Синонимти пайдаладиру:
1. Пикри дурусбарес, имц1али белгибарес багьандан: тилади – бусрав, суалик1ес – хьарбиэс, суравик1ес.
2. Урк1ила х1яланала назикдеш чебаахъес багьандан: урк1и зимбухъун – тирхьбухъун, тимхъбухъун, зер-зербухъун, ц1умбухъун, ц1ибхъбухъун, тямхъярбухъун.
3. Ца дев даим тикрарх1ебирес багьандан: гъабза – г1ях1гъабза, багьадур, игит, нарт. Вишт1аси – халаси ах1енси
4. Унраличирти предложениебала бархбас ак1ахъес багьандан: Ильяс – ил адам, ил, нушани гьанушибси адам.

Ца гъайла бут1али диубти синонимти
Синонимти-существительноеби: тухтур – дяхънуша, мекъ – сях1бат, чирагъ – лампа, урези – х1яя, лагъ – къазакъ.
Синонимти-прилагательноеби: къугъаси – жагаси – исбагьиси – г1янт1ик1аси; тамашабизеси – г1яжаибси.
Синонимти-глаголти: зяг1ипикиб – хъябшизур – агьик1есииб, вамкьур – пашманиуб, пишяхъиб – гъинч1изур.
Синонимти-наречиеби: къалабали – хъярхъли, арали – г1ях1ли, бяг1ули – гьарзали, даршули – цаурк1ли.
Антонимти
Мяг1налашал цаличил цаличи ца къаршити дугьбас антонимти бик1ар. Масала. Ахъси – г1яшси, кункси – дек1си.
Антонимтани цаличи ца къаршити сек1улти (юлдаш – душман), лишанти (муриси – ц1ик1си), баркьудлуми, (бех1бихьиб – таманаиб), баркьудлумала мер (ик1аб – ихаб), замана (даг – жяг1ял), баркьудила даража яра куц (ц1ерхьли – усалли) ва царх1илтира мяг1нуби иргъахъу.
Антонимтани гъайлис саркъибдеш, г1ячихъдеш бедлуга ва буруси мяг1на ц1акьбиру.


Ца гъайла бут1али диубти анонимти
Антонимти-существительноеби: маймай – ляв, талхъан – лагъ, агри – лебдеш, вяв-чIяр – лехIдеш, деза – лягIнат.

Антонимти-прилагательноеби: къугъаси – ц1ахси, г1еркъаси – къант1си, гьарзаси – кьакьаси, бикьуси – г1янц1си.
Антонимти-глаголти: зяг1ипикиб – аравиуб, усаун – велх1ун, разивиуб – пашманиуб, леб – агара, саби – ах1ен.

Антонимти-наречиеби: къалабали – багьлали, чедиб – удиб, савли – барх1ехъ, жявли – кьанни, катхIел – лаг, ита – иша.

Омонимти
Сари цаван лук1ути ва цаван дуч1ути, амма мяг1налашал дек1арти дугьбас омонимти бик1ар. Омонимтала мяг1на белгибируси предложениебазибцун саби. Масала. Партизанна вай ярагъли варшилри. Душмай барибси вай нушани хъумартес дирули ах1енра.
1. Беткахъибх1ели сяг1ят, къяйц1ик1и Нух1 к1ел сяг1ят.
2. Чегиб зугьаси шиша – бячун улкьайла шиша.

3. Асира нуни ц1уб арц, харждарили дахъал арц.
Лугъатуни


Лугъатуни


Масала

Ахъушала

Литературный мезла дугьби.


Х1урхъила

Абадай, адавзи, дурх1я, сукура, аммаки.


Ц1удхъурла

Ник1а, х1ук1.


Мурегала

Пяспясаг


Сирх1яла

Т1амса (кьалтин), ц1улх1е (кьац1) ва ц.


Саниг1ятла дугьби

Саниг1ятла дугьби – чиди-биалра саниг1ятла адамтани имц1али дузахъути ил саниг1ятличи хасти дугьби сари.


Саниг1ятличи хасти


Масала

Кьисла устала

рас, хурка, кярх1ла, уршури, ирк1ла, зива, г1яблухъ ва ц.

Къаркъала устала

Шалхъа, т1улкила, кьякь, бурсла, г1ямзикабурцан ва ц.

Мегьла устала

Мегьлуки, кьац1дурц, шинта, пушни, убза, гъургъашин ва ц.

Г1яяркьянала

Патирантяш, чячма, янсав, бит1илк1ан ва ц.

Печатьла х1янчизарла

Заметка, хроника, корректор, макьала, шрифт ва ц.


Дуркьдиубти дугьби (Архаизмаби)


Дуркьдиуб-ти дугьби


Масала

Камли дузахъанка-диубти дугьби

Мактаб – школа, муг1яллим – учитель, пача – царь, издаг – исбагьи,

мулк – вег1дешла ванза ва ц.



Х1едузахъан-кадиубти дугьби

Дякьикьа – минута, сапар – арх1я, азархана – больница, диванхана – судла зал, талхъан – князь, лагъ – къазакъ.



Сагати дугьби
Мезлизир алк1ути сагати дугьбас неологизмаби бик1ар.

Илди алк1ути сари г1ямрулизир дак1удиубти сагати сек1ултачил, анц1букьуначил дарх, илдас уми дедлугули. Илди дугьбала сагадеш нуша чучи бурсикадиубх1ели беткайхъуси саби.


Камси гьалар нушаб тамашадилзи «космонавт», «спутник» ибти дугьби. Гьанна сагати дугьбази халдарес дирех1е ишдигъунти дугьби: файл, сканер, принтер, картридж, процессор, монитор, аэронавтика, аэробика, бюрократ ва ц.

Г1ерасибти дугьби


Сегъунти мезли-

зирад

Мурт

г1ерасибти


Масала


Г1ярабла

VII-VIII ибти дарш- дусмазир Дагъи-стайзиб бусурман дин т1инт1бирух1ели.

Мулк, ряг1ят, х1яким, г1ялим, г1ярза, дунъя. Ват1ан, инсан, мяг1на, х1ярп, кьалам, кагъар, акбар, кьулгьу, алх1ям ва ц.

Иранна

XVIII ибил даршдус- лизир Надиршагьли Дагъистайчи чябхъинти дарибх1ели.

Дару, душман, чакма, чятир, шагьи, г1яббаси, тавра, шагьар, азихъ, дарай, хара, чит, жут, тяк, биринж, ранг, палтар ва ц.

Туркла (къуму-къла)

XIII ибил даршдус- личирад

Назбалиш, къап, къала, къапу, къую, къарчигъа, къиргъу, бугъа, бялихъ, ан-къуш, къараул, къалайчи, илхъи ва ц.


Урусла

Дагъистан Россияличил бархбяхъибх1ейчирад

Тетрадь, учитель, школа, офицер, фуфайка, дежурный, галстук, мел, электричество, газ ва ц.


Дугьбала гьарси ва чехибси мяг1на
Мезлизирти цацадех1 дугьби гьарси ва чехибси мяг1нализир дузахъу. Масала: шанда барда, шанда урк1и.

Чиди-биалра дев чехибси мяг1нализиб пайдалабарес багьандан, девла гьарси мяг1нали аргъахъибси девлара чехибси мяг1нали аргъахъибси девлара ургаб сегъуна-биалра мешудеш биэс г1яг1ниси саби. Масала: урчила кьяш ва утала кьяш.

Имц1аливан адамтала хасиятуни сек1ултачи, сек1ултала лишанти биалли адамтачи чехили дузахъули дирар.

Масала. Адам лех1кахъиб – х1ерк1 миълиуб лех1кахъиб.

Муриси хъяр – муриси мух1ли. Бярг1ибси чуду – бярг1ибси х1ер. Дек1ти пикруми – дек1ти хунжи. Т1ама бишун – ц1а бишун.

Дугьбала гьарси ва чехибси мяг1на


Гьарси мяг1на

Чехибси мяг1на


Шанда барда

Урчила кьяш

Мургьила т1улека

Муриси хъяр

Бярг1ибси чуду

Дек1ти хунжи

Ц1а бишун

Адам лех1кахъиб

Шанда урк1и

Утала кьяш.

Мургьила някъби

Муриси мух1ли

Бярг1ибси х1ер

Дек1ти пикруми

Т1ама бишун

Х1ерк1 лех1кахъиб


Орфография ва орфоэпия
Орфография ибси дев латинна мезлизибад бак1ибси дев саби. Орфо – бархьли ибси саби, графо – лук1улра.

Орфография – дарган мезла дугьби дархьли лук1нила кьяйдуртачила гъайбик1уси г1илмула ца бут1а саби. Илди дугьби дархьли лук1нила кьяйдурти дахъал сари. Лерилра лук1нила кьяйдурти орфографияла словарьлизи кадерхахъурли сари.

Орфоэпияра латинна мезлизибад бак1ибси дев саби. Орфо – бархьли ибси саби, эпос – ирулра ибси саби.

Орфоэпия – дарган мезла т1амри ва т1амрала цах1набикуни дархьли ирнила кьяйдуртачила гъайбик1уси г1илмула ца бут1а саби.

Фразеология
Фразеология дехъх1еделхъути дугьбала цах1набикуни руркъуси мезла г1илмула ца бут1а саби.

Дехъх1еделхъути дугьбала цах1набикунани сек1улти, лишанти, баркьудлуми чедиахъу ва илдазирти лерилра дугьбани ца мяг1на иргъахъу.



Масала: «Гидгариличир гъез луг1ян» ибти дугьбани «кьиркьир» ибси мяг1на иргъахъу.

«Мявх1еили, г1яш буган» ибти дугьбани «г1ямултар» ибси мяг1на иргъахъу.

«Бурдибси мух1лила вег1» ибти дугьбани «мезлукь» ибси мяг1на иргъахъу.
Девла цах1набик
Девла цах1набик алк1уси саби дек1ар-дек1арти бут1назибад. Девла бут1ни сари: х1ячи, приставка, суффикс, ахир, аслу.

Девла гьарилра бут1ала саби бег1си мяг1на лебси саби. Масала: адам, адам+деш, адам+ти. Анхъ, анхъ+чи.

Сегъуна-биалра девличи девла бут1а чебаталли, илизибад сагаси мяг1нала дев алк1уси саби. Масала: ка+бухес, са+бухес, ар+бухес, чеб+бухес, у+бухес.

Гьарил девла бут1ала саби бег1си у лебси саби. Масала: х1ячи.

Гьарил девлизиб х1ячи лебси саби. х1ячи агарси дев бирх1ебирар. Чузиб цагъуна бут1а лебти дугьбас тухумти дугьби бик1ар. Тухумти дугьбазибси кумхаси (цагъуна) бут1алис х1ячи или бик1ар. Масала: нешла, нешли, нешла, нешлис, нешличил, нешличила.

Аслу ва ахир
Дугьби-ургабси бархбас чебиахъули барсбик1уси девла бут1алис ахир или бик1ар. Масала. узила, узили, узила, узис, узичил, узичила, узичибли.
Девла ахир убасибх1ели, кавлуси бу1алис аслу бик1ар. Масала: касибсила, касибсилис, касибсиличила, касибсиличивях1, касибсиличивад.
Суффикс аслула бут1а саби. Ил башар х1ячилис г1ергъи ва девлис сагаси мяг1на бедлуга яра илала сагаси форма биру. Масала: цалихъ, цадеш, цаси.
Приставкара аслулизи кабурхуси бут1а саби. Девлизиб приставка х1ячилис гьалаб башар, илини девла мяг1на барсбиру, ц1акьбиру, баркьудила бях1чибиз яра баркьуди бек1лил бетх1ерхни, уббирхъни иргъахъу.
Масала: дурабухъес, бух1набухъес, чебухъес, кабухъесбях1чибиз ва мер иргъахъу.

Х1ехес, х1ебарес, мак1аббаркьуди уббирхъни иргъахъути.

Таманкабарес. Беткахъахъес девла мяг1на ц1акьбирути.

Суффиксуни – деш, - чи имц1адарили дарибти дугьби


Х1едарибти дугьби

Суффикс

Дарибти сагати дугьби

Узи, рузи, унра, адам, гьалмагъ, неш, ц1уба, ц1у-дара, г1ях1, вабза.

-деш



Узидеш, рузидеш, унрадеш, адамдеш, гьалмагъдеш, нешдеш, ц1убдеш, ц1удардеш, г1ях1деш, вабздеш.


Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет