Міністэрства адукацыі рб ільянская сярэдняя школа

Даследчая распрацоўка на тэму:

Ілья, 2005 г

3.Запіс і тлумачэнне

запазычаных слоў мясцовай гаворкі

Прыкладная сітуацыя.

Суседка да суседкі: “Чаму ты яшчэ ў агародзе корпаешся? Трэба ўжо андаляцыю рабіць, вечарам жа на госці пойдзеш”.

-“А ў мяне такая андаляцыя, якая хутка робіцца”, (паказвае на свае доўгія гладкія валасы).

Запісана ад Бутар Н.І., настаўніцы Ільянскай СШ.
Абэйзар, часам сляпы абэйзар – з яўрэйскай мовы. Азначае чалавека з дрэнным зрокам.

Прыкладная сітуацыя.

Дзед, гледзячы на вуліцу:

-“Глядзі, наша ўнучка прыехала, вунь ідзе”.

Бабуля, паглядзеўшы туды ж:

-“Абэйзар ты, дзед. Гэта ж суседская Ганька”.

Запісана ад Яноўскай Г.І., пенсіянеркі з в. Ілья.
Беспаментны – паланізм, часцей ужываецца з назоўнікам “авечка”. Азначае асобу з нетрывалай памяццю.

Прыкладная сітуацыя.

Бабуля да сваей сяброукі:

-Чакала цябе ўчора ўвесь вечар. Абяцала прыйсці і не прыйшла.

-Абяцала, гаворыш? А я і забыла. Такая беспаментная авечка стала.

Запісана ад Альшэўскай Л.І., пенсіянеркі з в. Ілья.

Прыкладная сітуацыя.

Жанчына расказвае:

-Ад мачыхі звычайна дзеўкі рана замуж ідуць. Пайшла б і я, але вельмі бабці шкадавала. Нямоглая ўжо была, і ніхто, акрамя мяне, пра яе не дбаў.

Запісана ад Грымоць Г.І., пенсіянеркі з в. Ілья.
Вор, воркі – паланізм. Часцей ўжываецца ў множным ліку. Азначае мех, мяхі, ужываецца і зараз на граніцы Вілейскага і Смаргонскага раенаў.

Прыкладная сітуацыя.

Стараста групы навучэнцаў Ільянскага тэхнікума дае каманду: -Зараз заедзем да канторы і пакажам ім нашы воркі.

-Што, што пакажам?

-Я ж сказала, нашы воркі з бульбай.

Запісана ад Доліч Ніны, былой навучэнкі Ільянскага тэхнікума, в. Войстам, Вілейскі р-н.

Прыкладная сітуацыя.

З размовы сябровак, якія даўно не бачыліся:

-Мусіць, добра жывеш?

-Чаму ты так думаеш?

-Ну, сама амаль не пастарэла, і сын вунь які выглендыш.

Запісана ад Дубяга Т.І., пенсіянеркі з в. Ілья.
Вінкель –германізм. Азначае інструмент-вугольнік.

Прыкладная сітуацыя.

Бацька павучае сына:

-Не спяшайся, работа тонкая. Не лянуйся ўзяць вінкель, каб дакладна было.

Запісана ад былога выкладчыка Ільянскага тэхнікума Лагуна Г.М.
Галяпаваць - паланізм. Азначае “падымаць крык без асаблівай прычыны”.

Прыкладная сітуацыя.

Муж да жонкі:

• 
  Чаго ты галяпуеш? Колькі я там выпіў? Знайдзі ты сёння хоць аднаго цвярозага.
  

Прыкладная сітуацыя.

Старая жанчына ўспамінае:

- Я добра ведала яго сям”ю. Сябравала з сёстрамі, гжэчныя паненкі былі. Запісана ад дырэктара Ільянскай СШ Юшко І.А.

Прыкладная сітуацыя.

Пад час застолля мужчына падымае келіх і прапануе ўсім выпіць. Суседка, заўважыўшы, што чалавек наліў сабе мінеральнай вады, гаворыць:

-А што вы прапануеце? У вас жа голы васэр у стакане.

Запісана ад выкладчыцы Ільянскага тэхнікума Лявіцкай А.С.
Гешэфты – з яўрэйскай мовы. Азначае справы, мець гешэфты з кім-небудзь – мець даверлівыя, нават сакрэтныя адносіны.

Прыкладная сітуацыя.

Селянін расказвае пра былога сябра:

-Мы шмат чаго перажылі разам, але аднойчы ён дужа падвёў мяне. З таго часу я не маю з ім ніякіх гешэфтаў.

Запісана ад былой медсястры Ільянскай бальніцы Палаўчэня М.С.
Дафіляда – з французкай мовы. Азначае свята накшталт сучасных фестываляў, дзе можна людзей паглядзець і сябе паказаць.

Прыкладная сітуацыя.

Размова ўдзельнікаў мастацкай самадзейнасці:

-Ведаеш, што мы ўдзельнічаем ў занальным аглядзе мастацкіх калектываў?

-Не, не чуў яшчэ. І дзе жадбудзецца гэта дафіляда?

Запісана ад Крэнь М.А., сакратара Ільянскага сельсавета.

Прыкладная сітуацыя.

З размовы суседзяў:

-Звярні ўвагу на свайго сына. Ужо вялікі хлопец, а ў хату зойдзе – ні дзень добры, ні да відзэння.

Запісана ад Юшко І.А., дырэктара Ільянскай СШ.
Дастатэчна – паланізм. Адпавядае слову “дастаткова”, магчыма, больш дакладна “хопіць”.

Прыкладная сітуацыя.

Швачка пытае ў кліенткі:

-Можа, крыху даўжэйшыя рукавы зробім?

-Не, так будзе дастатэчна.

Запісана ад былой выкладчыцы Ільянскага тэхнікума Шатраўка Р.С.

Прыкладная сітуацыя.

Жонка да мужа:

-Схадзі ў гараж, прывядзі ў парадак свае джалы, а то ўжо нагой не ступіць.

Запісана ад Яноўскай Г.І., пенсіянеркі з в.Ілья.
Жмікра – магчыма, паланізм. Азначае скупую асобу, адпавядае рускаму “скопидом”.

Прыкладная сітуацыя.

Бацька-нябожчык вялікі жмікра быў, нічога ў яго не прападала дарэмна. Вось сын зусім іншы – не ў хату нясе, а з хаты.

Запісана ад былога вучня Цярэшкаўскай БШ Гараніна Казіміра.

Прыкладная сітуацыя.

Вучань-старшакласнік да свайго сябра:

-Ух ты! І табе загарак купілі? Ці хто панасіць даў?

-Мой! Бацькі спыталі, што я хачу на дзень нараджэння. Я і папрасіў загарачак.

Запісана ад настаўніцы Ільянскай СШ Бутар Н.І.

Прыкладная сітуацыя.

Бацька да сына:

• 
  Жаніўся б ты ўжо.
  
• 
  З кім гэта?
  
• 
  А навошта далёка хадзіць? У суседзяў такая зграбная дачка.
  

Прыкладная сітуацыя.

Жанчына гаворыць дома:

• 
  Вось дык суседзі ў нас з”явіліся! Я іх ветліва папрасіла прывязаць сабаку, а яны так на мяне накрычалі, і пайшла я, збэшчаная, ні з чым.
  

Прыкладная сітуацыя.

Жанчыны спачуваюць суседу:

-Цяжка жыць чалавеку. Жонка ўвесь век кнэхціцца, а ён сам цягне ўсю працу па дому.

Запісана ад ветэрана вайны Агеева М.А.,в. Ілья.
Каладэшка – паланізм. Так крыху насмешліва называюць поўную жанчыну нізкага росту.

Прыкладная сітуацыя.

-Я задрамаў крыху ў аўтобусе і раптам прачнуўся ад пранізлівага голасу: нейкая маладая каладэшка гучна спрачалася з нашым вадзіцелем.

Запісана ад пенсіянеркі Буркевіч Л.А., в. Ілья.

Прыкладная сітуацыя.

Размова сяброў:

-Дык ты прынясеш мне заўтра сцізорык?

-Вядома, прынясу.

-Ну глядзі ў мяне, калі зноў забудзеш, капут табе.

Запісана ад былога выкладчыка Ільянскага тэхнікума Лапехі А.М.
Каляжанка – паланізм. Часта ўжывалася ў 50-60-я гады не ў цяперашнім сэнсе “калега-жанчына”, а “сяброўка”, прычым у асяроддзі дзяўчат.

Прыкладная сітуацыя.

Жанчына пытае ў суседкі:

-Нешта я тваёй Марынкі каторы дзень не бачу.

-Яна ў суседнюю вёску паехала. Каляжанка запрасіла ў госці.

Запісана ад пенсіянеркі Піневіч Г.І., в. Ілья.

Азначае кнігу, часцей рэлігійнага зместу.

Прыкладная сітуацыя.

Жанчына, збіраючыся да касцёла, пытае ў дзяцей:

- Вы не бачылі маю ксёнжку?

• 
  Якую, мама?
  
• 
  Святую ксёнжку, з малітвамі.
  

Так падзываюць да сябе сяброў або дзяцей, азначае “ідзі сюды”.

Прыкладная сітуацыя.

Хлопчык кліча сябра:

-Казік, кумагэр! Пойдзем зараз на рэчку, вельмі сонца добрае!
Ляс – паланізм. Азначае “лес”, ужываецца і зараз, часам з іроніяй, у прымаўках.

Прыкладная сітуацыя.

На вечарыне адна з дзяўчат, бачачы, што багацейшыя сяброўкі коса паглядаюць на яе сціплы ўбор, пакрыўджана кажа:

• 
  Не зраўнаваў Бог ляс, не зраўнуе і нас.
  

Прыкладная сітуацыя.

Жанчыны старэйшага пакалення памятаюць, як яны ў юнацтве спявалі жартоўную песеньку для сваіх сябровак – Ганнаў:

Панна Ганна, марны лёс,

Ногі ценькі, длугі нос.
Мацохарка – з яўрэйскай мовы. Азначае хітрую і гультаяватую асобу. Звычайна так гавораць пра жанчын.

Прыкладная сітуацыя.

Бацька, звяртаючыся да маці:

• 
  Зноў адна ўсё робіш. А дзе дачка?
  
• 
  Хай паспіць, учора позна з вячорак прыйшла.
  
• 
  Ой глядзі, маці. Выгадуеш мацохарку на сваю галаву.
  

Прыкладная сітуацыя.

Мужчына расказвае дома:

- Такога яшчэ са мной не здаралася. Зрабіў заўвагу падлетку, а той, не доўга думаючы, ударыў мяне навотліш і збег.

Запісана ад дырэктара Ільянскай СШ Юшко І.А.
Нігды – паланізм. Азначае “ніколі”, ужываецца часцей за ўсё ў прымаўках.

Прыкладная сітуацыя.

У застоллі хто-небудзь са старых людзей можа сказаць такое пажаданне:

• 
  Нех мы жылі, водку пілі і нігды не хваравалі.
  

Прыкладная сітуацыя.

Размова суседзяў:

• 
  Дай крыху буракоў, не хапае да новых.
  
• 
  А ты мне морквы. Дар за дар, дарам ніц.
  

Прыкладная сітуацыя.

Бабуля да ўнука:

• 
  І што гэта з табой робіцца? Было такое мілае дзіця, а зараз няўструй нейкі.
  

Прыкладная сітуацыя.

Жанчына расказвае:

-Сын нядаўна жаніўся, нявестка – ні да чэго, ні да танца, ні да ружанца. Адно толькі што прыгожая.

Пэцнуць – паланізм. Адпавядае рускаму “стукнуть, ударить”.

Прыкладная сітуацыя.

Адзін сябар другому:

• 
  Калі ты яшчэ пры бацьку такое скажаш, я табе пэцну!
  

Прыкладная сітуацыя.

Муж да жонкі:

• 
  Мая сястра хоча разам з намі працаваць на гэтай дзялянцы буракоў.
  
• 
  Не трэба прылабуньвацца. А дзе яна раней была?
  

Прыкладная сітуацыя.

Маці гаворыць да сваёй прыгажуні-дачкі:

• 
  Трэба ўжо замуж ісці, дачушка. І людзі добрыя знаходзяцца.
  
• 
  Ой, мамачка, я яшчэ пагуляць хачу. Мне так добра паводзіцца. На кожнай вечарыне такое павадзэнне.
  

Прыкладная сітуацыя.

Селянін да брата:

• 
  Прыходзь у нядзелю да мяне, пасаймікавацца трэба, што з бацькавай хатай рабіць.
  

Прыкладная сітуацыя.

У пачатку пісьма да каго-небудзь: “Прымі мае шчырае падзенькаванне за памяць пра нас.”
Пэнкнуць – паланізм. Азначае прыкладна тое, што і слова “лопнуць”. Ужываецца часцей у дачыненні да чалавека, з насмешкай.

Прыкладная сітуацыя.

З размовы калег:

• 
  Чаго так позна затрымаўся на працы?
  
• 
  Не паспеў зрабіць усё, што трэба, а каліб не здаў справаздачу ў тэрмін, начальнік пэнкнуў бы ад злосці.
  

Прыкладная сітуацыя.

Настаўніца расказвае пра візіт у школу маці недысцыплінаванага вучня:

• 
  Бачылі б вы, з якім падкіндэсам яна ішла сюды. Усім расказвала, як яна абурана нашым выклікам.
  

Прыкладная сітуацыя.

Старая жанчына ў аўтобусе:

• 
  Пшэпрашэм, ці не скажаце, калі будзе прыпынак “Плошча Свабоды”?
  

Прыкладная сітуацыя.

Хлопец расказвае сябрам :

• 
  Прыехалі ў далёкую вёску на дыскатэку, зайшлі да знаёмых – усё на замку, і хата, і хлявы. Больш у вёсцы нікога не ведаем. Дзе равэркі паставіць?
  

Прыкладная сітуацыя.

Жанчына пра суседзяў:

• 
  Яны наогул не могуць па-людску размаўляць, усё крыкам ды благімі словамі. Скажэні нейкія.
  

Прыкладная сітуацыя.

Сяброўка кліча другую:

• 
  Якія планы сёння на вечар?
  
• 
  Асаблівых няма. Калі ты не супраць, пойдзем паспацыруем.
  

Прыкладная сітуацыя.

Муж кажа да жонкі:

• 
  Нешта я не знайшоў нідзе драўляную лапату?
  
• 
  Ах, гэта ўчора я яе ля веснічак пакінула. Відаць, нехта з суседзяў стамжыў.
  

Прыкладная сітуацыя.

Маці робіць заўвагу сыну:

• 
  Гэта ты на танцы ў такой спэцканай кашулі сабраўся? Нельга, сынок, так да людзей выходзіць.
  

Прыкладная сітуацыя.

• 
  Бабуля, што гэта за дзіўныя боцікі?
  
• 
  О, гэта мае дзявоцкія снігуўцы. Іх павінна была мець кожная паненка.
  

Прыкладная сітуацыя.

Бабуля гаворыць:

• 
  Пацягніце, дзеткі, мяне за руку. Так слізка на вуліцы, павалілася я і стронціла руку.
  

Прыкладная сітуацыя.

Дзед, прымяраючы світку, пашытую суседам-краўцом:

• 
  Гарыдавец тандэтшчык. Трэба ж гэтак стандэціць світку.
  

Прыкладная сітуацыя.

• 
  Бабуля, выкінь ты гэтыя транты!
  
• 
  Не, дзеткі, а а раптам вайна? Тады ўсё спатрэбіцца.
  

Прыкладная сітуацыя.

Жанчына расказвае сяброўцы:

• 
  Гэта ж мой мужык з раніцы на хвэст у Будслаў збіраўся, але я дала іншую каманду – едзем бульбу абганяць. І выйшла па-мойму.
  

Прыкладная сітуацыя.

Размова суседзяў:

• 
  Сына ўжо трэба жаніць, але нікога яшчэ няма на воку.
  
• 
  А Рыгорава старэйшая чым не пара? І рослая, і стройная, і разумная.
  
• 
  Файная дзеўка, нічога не скажаш. Але ці аддасць Рыгор за майго бэйбуса?
  

Прыкладная сітуацыя.

Дзяўчына, разглядаючы новую сукенку сяброўкі:

-Ой, глядзі – фастрыга не выцягнута. Мусіць, ты не заплаціла швачцы.

Прыкладная сітуацыя.

Чалавек у адказ на пытанне “як справы”, гаворыць:

• 
  А нічога сабе. Файка паліцца, у печы нешта варыцца.
  

Прыкладная сітуацыя.

Мужчына гаворыць жонцы:

• 
  Ты бачыла, Янка насыпаў жыта ад суседавых варот да нашых, гэта быццам я ноччу краў.
  
• 
  Адкуль ты ведаеш, што гэта Янка зрабіў?
  
• 
  Ён, ён! Гэты шмекер яшчэ не тое зробіць.
  

Прыкладная сітуацыя.

Бацька да сына:

• 
  Маладзец, ты добра адрамантаваў фортку. Але глядзі, як ты пры гэтым пашпэціў афарбоўку. Трэба акуратней, сынок.
  

Прыкладная сітуацыя.

Размова прыяцеляў:

• 
  Учора на вадасховішча ездзілі з братам.
  
• 
  Ну і як улоў?
  
• 
  Не пашэнціла, зусім мізэрная здабыча.
  

Прыкладная сітуацыя.

Размова суседак:

• 
  Дзе табе пашэнціла купіць такія выгодныя боты?
  
• 
  І не кажы. Доўга шукала пад свае хворыя ногі, а знайшла ў невялічкім шторыку ў Вілейцы.
  

Прыкладная сітуацыя.

Гаспадыня да гаспадара:

• 
  Нам трэба ў гэты пакой паставіць стол ды якую-небудзь шафэчку, а то пуста зусім.
  

4.Вывады

Словы з іншых моў звычайна ўжываюцца ў вуснай мове тады, калі яны найбольш дакладна азначаюць пэўнае паняцце. Такая з”ява добра вядома людзям, якія ведаюць некалькі моў. У размове на якой-небудзь адной мове часам ужываюць трапнае слова з іншай. На наш погляд, толькі такое запазычанне лексікі мае сэнс, бо яно не засмечвае мову, а ўзбагачае яе. Пагэтаму цяжка знайсці блізкі сінонім такога запазычанага слова, а абсалютны амаль заўсёды немагчыма. Словы нярэдка бываюць скажоныя. Гэта – ад упадаблення да беларускай мовы, а часам і да мясцовага дыялекту. Бывае, што агульнамясцовае запазычанае слова ўжываецца ў нязвыклым значэнні, характэрным толькі для пэўнай мясцовасці. Часта вядомыя лінгвістам словы ўжываюцца толькі на пэўнай тэрыторыі, а беларусы іншых рэгіёнаў іх не разумеюць. Часцей за ўсё замацоўваліся ў размоўна-бытавой лексіцы кароткія, трапныя і зручныя ў вымаўленні словы. Калі слова ўвайшло ў прымаўку, гэта сведчыць аб высокай ступені замацавання яго ў мове.

Працу над гэтай мовазнаўчай тэмай можна працягваць бясконца. Мова – жывы арганізм, яна ўвесь час узбагачае свой слоўнікавы склад самымі рознымі шляхамі, у тым ліку і запазычваннем з іншых моў.

5.Спіс выкарыстанай літаратуры

1. 
   Гаўрош Н.В. Сучасная беларуская літаратурная мова. –Мн.: “Вышэйшая школа”, 1995
   
2. 
   Камароўскі Я.М. Беларуская мова: дапаможнік для абітурыентаў. –Мн.: “Універсітэцкае”, 1993
   
3. 
   Каўрус А.А. Слова наша роднае: кніга для настаўніка. –Мн.: “Народная асвета”, 1988
   
4. 
   Красней В.П. Грані слова. -Мн.: “Народная асвета”, 1992
   
5. 
   Кузьмянкова Т.В. Жывая спадчына. –Мн.: ”Народная асвета”, 1992
   

жүктеу/скачать 171.91 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: