Физиологияның негізгі даму кезеңдері

жасады, орталық жүйке жүйесіндегі тежелу үрдісін ашты. Ол еңбек 
физиологиясының негізін салушы. Оның бұлшықеттің жиырылуы, қажуы 
және белсенді тынығу туралы ілімі әлі өз маңызын жойған жоқ. И.М.Сеченов 
«Ми рефлекстері» деген ғылыми шығармасында тұңғыш рет психикалық іс-
әрекеттердің физиологиялық заңдылықтарын көрсетті. 
И.П.Павлов (1849-1936) тұңғыш рет организмдегі бүкіл үрдістердің 
реттелуінде жүйке жүйесінің жетекші роль атқаратындығын дәлелдеді, 
нервизм бағытын дамытуға үлкен үлесін қосты. Ол шәкірттерімен бірге 
физиологиялық хирургия негізінде (фистула және т.б.) созылмалы 
тәжірибелік әдісін әрі қарай дамытты. Соның нәтижесінде, бүкіл асқорыту 
сөлініс бездерінің қызметі шартты және шартсыз рефлекстік жолмен 
реттелуін дәлелдеді. Бұл еңбектері үшін 1904 жылы И.П.Павловқа 
дүниежүзілік Нобель сыйлығы берілді. Сонымен қатар, И.П.Павлов ашқан 
шартты рефлекстер әдісі организмнің мінез әрекеті негізін қалаушы 
психикалық әсерленістерді тексеруге мүмкіндік берді. Ол шартты 
рефлекстердің қалыптасуы мен тежелу заңдылықтарын ашты, жоғары жүйке 
іс-әрекетінің типтері мен сигналдық жүйелері туралы ілімнің қабырғасын 
қалады. 
Физиологияның осы кезеңіндегі әрі қарай дамуында зор үлес қосқан орыс 
ғалымдары Н.Е.Введенский, А.А.Ухтомский, Л.А.Орбели, В.В.Парин, 
П.К.Анохин және т.б. болды.
Н.Е.Введенский (1852-1922) жүйке және бұлшықет талшықтарының қозу 
ырғақтарын салыстыра отырып, оптимум және пессимум тітіркендіріс 
қасиеттерін ашты, тіндердің лабилдік қаблеті мен парабиоз туралы ұғым 
енгізді. 
А.А.Ухтомский (1875-1942) физиологияға маңызы зор күрделі үрдіс – 
доминанта (үстемдік) туралы ілім енгізді. 
Л.А.Орбели (1882-1958) жоғары жүйке қызметін тексеруде және 
симпатикалық жүйкенің организмді бейімдеу-нәрлендіру әсерін анықтауда 
көптеген жаңалықтар ашты, жұлын мен мишықтың қозғалыс үрдістерін 
үйлестіруді 
қамтамасыз 
ететіндігін 
дәлелдеді. 
Ол 
эволюциялық 
физиологияның негізін салды. 
В.В.Парин (1903-1971) клиникалық физиология, космостық және 
авиациялық медицина, биокибернетика сияқты медицинаның жаңа 
салаларының негізін қалаған атақты ғалым. Оның зерттеу еңбектерінің 
нәтижесінде ғарышқа ұшқан адамның жағдайы мен өмірін қамтамасыз етуге 
және болжауға, сақтауға мүмкіндік жасалды. 
П.К.Анохин (1898-1974) академик, физиолог, И.П.Павловтың шәкірті 
ретінде, ми қызметі туралы көрнекті еңбектерімен, оның ілімін әрі қарай 
жалғастырды. Ол әлемдік ғылымға енгізген әрекеттік жүйе теориясының 
негізін қалады. Осы жүйенің сезімдік құрамыс сатысына эмоция мен 
мотивация, жағдайлық және қозғағыш әсерлердің қатысатынын көрсетті. Ол 
шартты рефлекстің жаңа әдістерін қолданып, оның қалыптасу тетіктерін 
және ішкі тежелудің ескерілмеген жақтарын тапты. П.К.Анохин мидың озық 

бейнелеу қасиеті болатындығын, нейрондардың бірлестіріс әрекетін және 
нейрохимиялық негіздерін, ұйқы мен ауырсыну сезімдерінің жүйкелік 
тетіктерін, есірткелер мен психотропты дәрілердің әсерін дәлелдеді. 
Қазіргі замандағы клиникалық физиологияның дамуына өте зор үлесін 
қосқан американдық ғалым-физиолог Артур К.Гайтон (1919-2003). Оның 
ғылыми мұрасы 600-ден астам статьялар мен 40 монографияда жазылып, 
бүкіл әлемге тараған. А.К.Гайтонның негізгі еңбектері жүрек-тамырлар 
жүйесінің реттелу проблемасына арналған және артериялық гипертензия мен 
жүрек қызметінің жеткіліксіздігі, оған байланысты пайда болатын ісіктердің 
табиғаты жөнінде тұжырымдама (концепция) жасаған. Ол алғашқы рет 
техникалық, математикалық, графикалық және жүйелік принциптері 
қолданып, жүрек-тамырлар жүйесі қызметін моделдеу әдісімен түсіндірді. 
2008 жылы орыс тілінде аударылған А.К.Гайтонның «Медицинская 
физиология» оқулығының медициналық жоғарғы білім беру мекемелерінде 
оқитын студентер, аспиранттар, магистранттар, клиницистер және 
оқытушылар үшін өте қажет. 
Қазақстандық физиология ғылымының ірге тасын қалаған атақты ғалым, 
академик А.П.Полосухин (1901-1965) болатын. Ол алғашқы рет отандық 
ғылыми-зерттеу физиология институтын ашып, онда 20 жылдан аса директор 
болып қызмет атқарған. Оның әріптестері мен шәкірттері физиология 
саласындағы еңбектері отандық ғылымға зор үлестерін қосты. Солардың 
ішіндегі академик Н.У.Базанова, М.Ф.Авазбакиева, Т.Ш.Шарманов, 
Х.Қ.Сәтпаева, И.А.Бірімжанова, Қ.Д.Дүйсембин және т.б. физиология 
ғылымының дамуына көп үлес қосқан еліміздің мақтаныштары деп 
айтуымызға болады. 
Дүние жүзіне танымал ғалым, академик Т.Ш.Шарманов қазақ елінде 
тамақтану физиологиясының дамуына зор еңбек етуде. Ол нутрициология 
ғылымының жаңа бағыттарын, тиімді және теңдестірілген тамақтану 
қағидаларының, клиникалық диетологияның негізін жасады. Т.Ш.Шарманов 
және 
шәкірттері 
(А.А.Алдашев, 
Ш.С.Тәжібаев, 
Р.С.Көзденбаева, 
М.С.Сәулебекова, А.А.Өтепбергенов, Т.К.Кәрімов және т.б.) тамақтану 
физиологиясы мен иммунологиясы, биохимиясы мен гигиенасы жөніндегі 
мәселелерді экспериментальдық және клиникалық зерттеулер жасап, 
тағамдық заттар мен витаминдердің еліміздің көптеген аймақтарында 
жетіспейтіндегін, анемия, иод тапшылығының себептерін анықтады, емдеу 
тәсілдерін ұсынды. 
Сонымен қалыпты физиология – дені сау адамның тіршілігі мен 
салауатты өмір сүру салтының теориялық негіздерін жасайтын ғылым. Ол 
аурудың алдын алу амалдарын ұсына отырып, адамның белсенді іс-әрекетін, 
тиімді жұмыскерлігін ұзақ уақытқа сақтауға жағдай жасайды. Болашақ 
мамандардың физиологиялық және клиникалық ойлау қабілеттерінің одан әрі 
өрістеуіне мүмкіндік туғызады.

жүктеу/скачать 1.31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: