Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Физика факультети

Ҳозирги кунда астрофизика фани жадаллик билан ривожланиши натижасида у ўз олдига замонавий муаммоларни қўйяпти ва бунинг оқибатида ушбу фан масалаларининг долзарблиги намоён бўлади ва “Кадрлар тайёрлаш миллий Дастури”да кўрсатиб ўтилган талаба ёшларнинг билимини ошириш, дунёқарашини кенгайтириш, жамиятимизга етук мутахассис етиштиришга қаратилганлиги билан белгиланади.

Фаннинг аҳамияти астрономия ва астрофизика бўлимларини ўқитишда маълумотлар беради, осмон объектларининг физик характеристикаларини аниқлаш масалалари кўриб чиқилади, шу объектларнинг физик характеристикаларини аниқлашнинг усулларини ўрганиш учун амалий ва назарий кўрсатмалар беради.
Ўқув фаннинг мақсади ва вазифалари
Фанни ўқитишнинг мақсади – талабаларга астрофизик билим бериш, осмон объектларини кузатишнинг турли усулларини ўргатиш, астрофизик тадқиқотларда қўлланиладиган детекторлар билан ишлашни, уларнинг турлари ва фойдаланишнинг йўл-йўриқларини кўрсатиш, замонавий астрофизика фанининг ютуқлари билан таништиришдан иборат. Кўрсатилган мақсаддан келиб чиққан ҳолда фан олдига қуйидаги вазифалар қўйилган - астрономия соҳасидаги муаммоларини ўрганишда астрофизиканинг ўрнини талабаларга тушунтириш; бундан ташқари шу масалаларни ечишда маълум бўлган математик усулларни ва физик қонунларни ишлатишни ўргатилиши кўзда тутилганлиги ҳақидаги билимлар билан таништиришдан иборат.

Ушбу фан ўзлаштиришда ўқитишнинг маъруза, амалий ва лаборатория машғулотлари кўринишида олиб борилади.

Қуёш ва Қуёш тизими физикаси, юлдузлар физикаси, гравитацион линзалар ва улар физикаси, протогалактика ва шаклланаётган галактика марказий қисми – квазарлар физикаси ҳамда замонавий кузатув ютуқлари ва уларнинг тахлили учун юзага келган муаммолар ҳақидаги билимларни билишлари керак.

- Атрономик кузатув маълумотларини қайта ишлаш; замонавий дастурий пакетлари билан ишлаш; фотометрик усулларини қуллаш кўникмаларига эга бўлиши керак.

- Қуёш тизими сайёралари, кўринмас масса тущунчаси, гравитацион линзаланган квазарларнинг кузатув маълумотлари ҳақидаги кўникмаларга, замонавий астрофизика муаммолари, ушбу фанга доир масалаларни ечиш ва таҳлил қилиш, математик усулларни, физик қонун ва формулаларни астрофизик масалаларга тадбиқ эта олишлиги керак ва шундай малакаларга эга бўлишлари лозим.

Юлдузлар ички тузилиши. Юлдузлар ичидаги физик жараёнлар. Юлдузлардаги ёруғлик босими. Юлдузлар ичидаги зичлик, босим ва температура. Политроплар. Эмден тенгламаси. Юлдузларнинг ёруғлик тарқатиши. Юлдузлар энергия манбалари. Термоядро реакциялари: водород ва гелийнинг ёниши.

2. Спектрал аппаратлар.

3. Нурланиш детекторлари.

4. Фотометрик катталиклар.

5. Ёруғлик қабул қилгичлари тавсифларини ҳисоблаш.

6. Астрофизик тадқиқотлар усуллари.

7. Нурланиш қонунлари.

8. Қуёш доғлари ва унинг магнит майдони.

9. Қуёшдаги актив соҳалар.

10. Юлдузлар спектри. Юлдузлар спектрларидаги фарқлар.

11. HII соҳалари.

12. Галактикаларнинг радионурланишлари.

13. Спектр. Допплер эффекти.

14. Юлдузлараро мущит характеристикалари.

15. Юлдузларнинг асосий характеристикаларини щисоблаш.

16. Юлдузларгача масофани чамалаш усуллари.

Лаборатория ишлари сифатида қуйидагилар тавсия этилади:

1. Фотоэлектрон кўпайтиргични ўрганиш.

2. Тақрибий ҳисоблашларнинг хатоликларини аниқлаш.

3. Юлдузлар физик параметрларини аниқлаш.

4. Қуёш активлиги.

5. Юлдузлар спектри.

6. HII водород чизиқлари

• 
  Амалий машғулотлар бўйича уй вазифалари
  
• 
  Лаборатория ишларига тайёргарлик кўриш ва олинган натижаларни қайта ишлаш.
  
• 
  дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини ўрганиш;
  
• 
  махсус адабиётлар бўйича фан бўлимлари ёки мавзулари устида ишлаш;
  
• 
  фан мавзулари бўйича реферат ёзиш;
  
• 
  фан мавзулари бўйича маъруза қилиш;
  
• 
  танланган мавзу бўйича ўзаро савол-жавоблар ўтказиш;
  

Мустақил иш учун қуйидаги топшириқларни бажариш тавсия этилади:

1. Замонавий астрофизика имкониятлари.

2. Дифракциявий ҳодисалар.

3. Кузатувларга атмосферанинг таъсири.

4. Телескоп турлари ва ўрнатиш.

5. Интерференциявий қутблагич фильтрлар.

6. Кўриниш эгри чизиғи.

7. Столетов қонуни.

8. Эйнштейн тенгламаси.

9. Фотометрия хатоликлари.

10. Ёруғликнинг сусайишини ҳисобга олиш.

11. Колориметрия.

12. Спектрларни фотоэлектрик усулда қайд қилиш.

13. Қуёшнинг умумий характеристикалари.

14. Қуёшнинг умумий тузилиши.

15. Юлдузлар. Уларнинг турлари. Спектрал синфлаш.

16. Юлдузларнинг тузилиши.

17. Герцшпрунг – Рессел диаграммаси.

18. Юлдузларда ядровий реакциялар.

19. Қўшалоқ юлдузлар.

20. Ностационар юлдузлар.

21. Галактикаларнинг турлари. Хаббл камертони.

22. Галактиканинг тузилиши.

23. Катта масштабли Коинотнинг тузилиши.

24. Реликт нурланиш ва унинг ҳарорати.

25. Галактикаларнинг радионурланиши.
Изоҳ: Ўқув режада фанга ажратилган соат ҳажмига мос мавзулар тавсия этилади.
Дастурнинг информацион-методик таъминоти
Ўқув дастуридаги мавзуларни ўтишда таълимнинг замонавий методларидан кенг фойдаланиш, ўқув жараёнини янги педагогик технологиялар асосида ташкил этиш самарали натижа беришдан келиб чиқиб, тегишли мавзулар бўйича фойдаланиш имконияти бўлган техник воситалар ёрдамида намойиш тажрибалари, кўргазмали материаллар ва янги педагогик технологиялардан фойдаланиш назарда тутилган. Хусусан, фанни ўқитишда диафильмлар, сайёралар ва бошқа осмон жисмларининг ҳаракатини ифодаловчи аннимацион дастурлар, рангли фотосуратлар, кўргазмали материаллардан фойдаланиш мумкин. Ундан ташқари, фанни ўрганишда Интернет тизими ва мультимедия воситаларидан фойдаланиш мумкин. Дастурдаги мавзуларни ўтишда таълимнинг замонавий методларидан кенг фойдаланиш, ўқув жараёнини янги педагогик технологиялар “Кластер”, “Бумеранг”, “Ақлий ҳужум” сингари методлари асосида ташкил этиш самарали натижа беради.
Фойдаланиладиган асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар рўйхати

Асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар

1. 
   Sattarov I.S. Astrofizika, Toshkent, 2007
   
2. 
   Мартынов Д.Я. Курс практической астрофизики. М.: Наука, 1985
   
3. 
   Мартынов Д.Я. Курс общей астрофизики М.; Наука, 1988
   
4. 
   Воронцов-Вельяминов Б.А. Сборник задач и практических упражнений по астрономии; М, Наука, 1977
   
5. 
   Мартынов Д.Я., Липунов В.М. Сборник задач по астрофизике. М.: Наука, 1986
   
6. 
   Mamadazimov M.M. Umumiy Astronomiya. Toshkent “Yangi asr avlodi’, 2008
   

7. 
   Физика Космоса. Маленькая энциклопедия. Под. ред. Р.Сюняева, М.: Наука, 1986
   
8. 
   Мирзаев А. Астрономия ва астрофизика асослари, маърузалар матни, Т., ЎзМУ, 2000
   
9. 
   Даффет-Смит П. Практическая астрономия с калькулятором М.: Мир, 1987
   
10. 
    Каплан С.А., Пикельнер С.Б. Межзвездная среда. М.: Ил, 1975
    
11. 
    Зельдович Я.Б. и др. Физические основы строения и эволюции звезд, М.: Наука, 1980
    
12. 
    Ziyahanov R.F., Astrometriya va kosmik dasturlar, UzMU, 2005
    

13. Зияханов Р.Ф. Диссер. на соискание уч.степ.кан.физ.-мат. наук, 2005

14. Таджибаев И.У. Диссер. на соискание уч.степ.кан.физ.-мат. наук, 2006

15. Эшонкулова М.У. Диссер. на соискание уч.степ.кан.физ.-мат. наук, 2006

16. Жалалова Н.И. Магистрская диссертация, Ташкент, 2007

17. Артеменко С. Магистрская диссертация, Ташкент, 2007

18. Карачик Н.В. Диссер. на соискание уч.степ.кан.физ.-мат. наук, 2008

19. Ахунов Т.А. Диссер. на соискание уч.степ.кан.физ.-мат. наук, 2008

20. Общая астрофизика, http://www2.usu.ru/physics/astron/win/genaph_r.htm

21. 
    Лекции по общей астрофизике для физиков, К.А.Постнов http://www.astronet.ru/db/msg/1176797/
    
22. 
    В.Е. Жаров, Сферическая астрономия, Москва, 2002, http://www.astronet.ru/db/msg/1190817
    
23. 
    Мирзаев А.Т. Умумий астрономия ва астрофизика, маърузалар матни, ЎзМУ, 2000 (электрон вариант, кафедра)
    
24. 
    Нуритдинов С.Н. Галактикалар физикаси асослари. Тошкент, 2002. (электрон ўқув қўлланма)
    
25. 
    Зияханов Р.Ф. Амалий ва умумий астрофизика. Тошкент, 2008. (электрон ўқув қўлланма, кафедра компьютерида)
    
26. 
    Dynamical evolution of star clusters. Symp. 174, 1995
    
27. 
    Thomas Arny. Explorations: an introduction to astronomy. New York, 1998 (электрон дарслик).
    

Ушбу махсус фан бакалавр таълими босқичининг астрономия йўналиши талабалари учун режалаштирилган бўлиб, умумкасбий фанлари таркибига киради. Астрономия сохасида эришилаётган ютуқлар на фақат кузатув ёрдамида қўлга киритилаяпти, балки бунда назарий ёндашиш ҳам ўз ўрнига эга. Шу сабабли талабалар келажакда астрофизикадаги тенгламаларни ва уларни ечиш усулларини жуда яхши билишлари ҳозирги куннинг талаби ҳисобланади. Назарий билимлар билан қуролланиш асосида биз хаттоки замонавий телескоплар ёрдамида ҳам кузата олиш имкониятига эга бўлмаётган мураккаб жараёнлар ҳақида фикр юритиш имкониятига эга бўламиз. Бундан ташқари, кузатув ёрдамида олинган маълумотлар асосида маълум бир эмперик муносабатларни топиш ҳам талабалардан маълум бир метематик усулларни билишни талаб қилади.

Фанни ўқитишнинг мақсади – талабаларга аналитик функциялар назарияси, операцион ҳисоб ва махсус функциялар ҳақидаги билимлар, астрофизиканинг математик тенгламалари ва уларни ечиш усуллари хақида тўлиқ маълумот беришдан иборатдир. Фанни ўқитишнинг вазифалари –талабаларда астрофизика математик усулларининг пойдеворини хосил қилишдан иборат бўлиб, бунда уларни астрфизик тадқиқотларининг назарий асослари, юлдузлар ва юлдузлараро мухит физикаси билан таништириш, комплекс ўзгарувчан вункциялар, махсус функциялар, математик физика тенгламалари ва уларни юлдузлар атмосферасини, юлдузларнинг ички тузилишини ва эволюциясини, юлдузлараро мухит физикасини, нур ўтказиш қонуниятларини ўрганишда қўллашни ўргатишдан иборат.

Ушбу фан ўзлаштиришда ўқитишнинг маъруза, амалий ва семинар машғулотлар кўринишида олиб борилади.
Фан бўйича билим, малака ва кўникмага

қўйиладиган талаблар

«Астрофизиканинг математик усуллари» ўқув фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида бакалавр:

– Юлдузлар атмосфераси ва термодинамик мувозанат, нурланиш механизмлари ва атом ўтишларининг эхтимолликларини, митти юлдузлар физикаси, нур ўтказиш тенгламаси, юлдуз атмосфераси моделларининг асосий тенгламалари, юлдузлар тузилиши ва эволюцияси, нур ўтказиш масалаларини ечишининг тақрибий усуллари ҳақидаги билимларни билишлари керак.

– Атрономик кузатув маълумотларини қайта ишлаш; замонавий дастурий пакетлари билан ишлаш; фотометрик усулларини қуллаш кўникмаларига эга бўлиши керак.

– Ушбу фанга доир масалаларни ечиш ва таҳлил қилиш, математик усулларни, физик қонун ва формулаларни астрофизик масалаларга тадбиқ эта олишлиги бўйича малакаларга эга бўлишлари лозим.
Фаннинг ўқув режадаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва услубий жихатдан узвий кетма-кетлиги

Ушбу фан 5 ва 6 семестрларда ўтилиши мақсадга мувофиқдир. Ушбу фанни ўрганишда талабаларнинг “Математик таҳлил,” “Амалий ва умумий астрофизика” фанларидан олган билимларига таянилади. Бу фан «Физика» ва «Астрономия» таълим йўналиши бошқа фанлар билан жумладан, “Умумий астрономия”, “Галактик астрономия” фанлари билан узвий боғлиқдир.

Ушбу фан бакалавр талим йўналишининг умумкасбий фанлар туркимига тегишли бўлиб, астрофизиканинг турли йўналишлари орасидаги боғлиқларини очиб беришда ёрдам беради. Кузатув астрономия, галактикалар физикаси, квазарлар ва гравитацион линзалар, юлдузлар ва бошқа астрономик объектлари билан биоғлиқ бўлган муаммолар билан таништиради ва ЎзР ФА Астрономия институти, Китоб кенглик станцияси, Майданак баланд тоғ обсерваторияси ва бошқа университет ва обсерваторияларда ишлай оладиган малакали кадрларни тайёрлашда қўл келади.

Талабаларнинг астрофизиканинг замонавий муаммолари фанини ўзлаштиришлари учун ўқитишнинг илғор ва замонавий усуллардан фойдаланиш, янги информацион-педагогик технологияларни тадбиқ қилиш мухим ахамиятга эгадир. Фанни ўзлаштиришда дарслик, ўқув ва услубий қўлланмалар, тарқатма материаллар, тажриба намоишлари, интернет тармоғидан, кўргазмали материаллардан фойдаланилади. Шунингдек, маъруза, семинар ва лаборатория машғулотларида мос равишда илғор педагогик технологиялардан фойдаланиш тавсия этилади. Шунингдек, фаннинг айрим мавзулари талабаларга мустақил иш сифатида ўзлаштириш учун берилади. Интернет маълумотларидан фойдаланиш орқали ўқитилади.

Астрофизиканинг математик усуллари фанининг ривожланиш тарихи ва бошқа бўлимлар билан боғлиқлиги. Фанни ўрганишдаги муаммолар, услубий кўрсатмалар. Астрофизиканинг математик усуллари фанининг астрономия ва физика бўлимлари ва бошқа табиий фанларни ўрганишдаги ўрни. Фанни ўрганишда электрон дарсликлар ва мультимедиалардан фойдаланиш. Интернет тизимидан фойдаланиш ва улардан олинадиган маълумотларни ўрганиш ҳусусиятлари. Баҳолаш мезонлари. Замонавий астрофизик тадқиқотларини амалиётга, фан ва техника соҳаларига тадбиқи. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси илмий тадқиқот институтлари хамда олий ўқув юртлари илмий лабораторияларида астрофизика бўйича фан ютуқлари. Фаннинг вазифалари.

Лаплас алмаштириши ва унинг асосий хоссалари. Тескари алмаштириш формулалари. Операцион ҳисобнинг дифферанциал тенгламаларни ечишга тадбиқи. Цилиндрик функциялар ва улар учун қаторлар ва интеграллар. Лежандр полиномлари. Сферик функциялар. Эрмит полиномлари.

Хос функциялар ва хос қийматлар масаласи. Гиперболик тенгламаларни Фурье методи билан ечиш. Параболик тенгламалар. Эллиптик тенгламалар учун чегаравий масалаларнинг қўйилиши. Доира учун Дирихле ва Нейман масалалари. Дельта функция. Лаплас операторининг фундаментал ечими.

Икки ўзгарувчили хусусий ҳосилали дифференциал тенгламаларни каноник кўринишга келтириш. Гиперболик ҳол. Параболик ва эллиптик ҳоллар. Тўлқин тарқалиши тенгламаси. Диффузия ва иссиқлик тарқалиши тенгламалари. Чегараваий шартларнинг қўйилиши. Тарқалаётган тўлқинлар (Даламбер) методи. Нурланиш майдони. Нур узатиш тенгламаси. Нурий мувозанат тенгламаси. Ютилиш коэффициенти частотага боғлиқ бўлмаган холда фотосфера назарияси. Фотосферадан чиқаётган нурланиш. Температура ва зичликнинг чуқурликка боғлиқлиги. Спектрал чизиқлардаги ютилиш коэффициенти. Атом ўтишлари ва тўқнашишлар эҳтимолликлари. Юлдуз атмосферасидаги физик шароитлар. Туманликларнинг нурланиш механизми. Водород чизиқлари бўйича юлдуз ҳароратини аниқлаш усули. Атомларнинг уйғониши ва ионланиши. Туманликдаги ионланиш даражаси. Атомларнинг фотоионланиш ва рекомбинация пайтидаги уйғонишлари.

Эрта ва кеч спектрал синфлардаги ёрқин эмиссион чизиқларга эга бўлган юлдузлар. Чақновчи юлдузлар. Янги юлдузлар. Чақнашнинг тушунтирилиши. Янги юлдузларгача бўлган масофани аниқлаш усули. Янги юлдуз қобиғи ҳаракати ва нурланиши. Ўта янги юлдузлар ва уларнинг I ҳамда II турлари.

Юлдузлараро чанг ва газ. Юлдуз ва чанг туманликлар орасидаги боғланиш. Чанг зарраларининг табиати. Юлдузлараро ютилиш чизиқлари. Юлдузлараро газнинг физик ҳолати.

• 
  Хар бир масалани ечишга тегишли назарий билимларга эга бўлиш.
  
• 
  Масаланинг мақсадидан келиб чиқиб, унинг ечиш методикаси билан танишиш
  
• 
  Тўғри натижаларн олиш ва уларни тахлил қилиш
  
• 
  Хисобот жараёнидаги хатоликларни аниқлаш ва сабабларини ўрганиш
  
• 
  Ечилган масалалар бўйича қўшимча маълумотлар тўплаш
  

Амалий машғулотларнинг тавсия этиладиган мавзулари:

1. 
   Манба функциясини ҳисоблаш.
   
2. 
   Оптик қалинлигини ҳар хил температуралардаги қийматларини аниқлаш.
   
3. 
   Спектр чизиқлар профилини ҳисоблаш.
   
4. 
   Газ туманликларини массасини ва зичлигини аниқлаш.
   
5. 
   Янги ва ўта янги юлдузлар чақнашида нурланиш энергиясини топиш.
   
6. 
   Юлдузлараро газ зичлигини топиш.
   
7. 
   Водород чизиқлари ёрдамида юлдуз температурасини хисоблаш.
   
8. 
   Янги юлдузларгача бўлган масофани аниқлаш.
   

Амалий машғулотларни ташкил этиш бўйича кафедра профессор-ўқитувчилари томонидан кўрсатма ва тавсиялар ишлаб чиқилади. Унда талабалар асосий маъруза мавзулари бўйича олган билим ва кўникмаларини амалий масалалар ечиш орқали янада бойитадалар. Шунингдек, дарслик ва ўқув қўлланмалар асосида талабалар билимларини мустахкамлашга эришиш, тарқатма материаллардан фойдаланиш, илмий мақолалар ва тезисларни чоп эттириш орқали талабалар билимини ошириш, масалалар ечиш, мавзулар бўйича кўргазмали қуроллар тайёрлаш ва бошқалар тавсия этилади.

Мустақил иш ўқитувчининг талабаларга аввалда бериб қўйиладиган фаннинг мавзулари асосида ташкил этилади. Талаба мустақил ишни тайёрлашда муайян фаннинг хусусиятларини хисобга олган холда қуйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади:

• 
  Амалий машғулотлар бўйича уй вазифалари
  
• 
  дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини ўрганиш;
  
• 
  махсус адабиётлар бўйича фан бўлимлари ёки мавзулари устида ишлаш;
  
• 
  фан мавзулари бўйича реферат ёзиш;
  
• 
  фан мавзулари бўйича маъруза қилиш;
  
• 
  танланган мавзу бўйича ўзаро савол-жавоблар ўтказиш;
  

Тавсия этилаётган мустақил ишларни мавзулари:

1. 
   Комплекс ўзгарувчан функцияларнинг астрофизикадаги ўрни.
   
2. 
   Астрофизиканинг нокоррект масалалари.
   
3. 
   Тармоқланиш нуқталари.
   
4. 
   Лаплас алмаштиришининг хоссалари ва астрофизикадаги айрим қўлланишлари.
   
5. 
   Цилиндрик ва сферик координаталар системаларида Лаплас оператори.
   
6. 
   Астрофизикада қўлланиладиган асосий дифференциал тенгламалар.
   
7. 
   Чекланган тўрлар учун Даламбер методи.
   
8. 
   Математик физика ва астрофизиканинг айрим операторлари учун фундаментал ечимлар.
   

Ўқув дастуридаги мавзуларни ўтишда таълимнинг замонавий методларидан кенг фойдаланиш, ўқув жараёнини янги педагогик технологиялар асосида ташкил этиш самарали натижа беришдан келиб чиқиб, тегишли мавзулар бўйича фойдаланиш имконияти бўлган техник воситалар ёрдамида намойиш тажрибалари, кўргазмали материаллар ва янги педагогик технологиялардан фойдаланиш назарда тутилган. Хусусан, фанни ўқитишда диафильмлар, кўргазмали материаллардан фойдаланиш мумкин. Бундан ташқари, фанни ўрганишда Интернет тизими, мульмедия воситалари, диссертациялар, даврий журналлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Дастурдаги мавзуларни ўтишда таълимнинг замонавий методларидан кенг фойдаланиш, ўқув жараёнини янги педагогик технологияларнинг “Ақлий ҳужумлар”, “Танқидий тафаккур”, “Бумеранг” сингари методлари асосида ташкил этиш самарали натижа беради.

1. 
   Ашуров А.Е., Назарий астрофизика, маърузалар матни, ЎзМУ 2001
   
2. 
   Sattarov I. Astrofizika, 2-qism, Toshkent, 2007
   
3. 
   Терребиж А. Анализ временных рядов, изд. С.ПбГУ, 2000
   
4. 
   Тешабаева Н.Х. Математик физика методлари. Т. 1980
   
5. 
   Салахитдинов М.С. ва бош. Комплекс ўзгарувчи функциясининг назарияси. Т., 1982
   
6. 
   Соболев В.В. Курс теоретической астрофизики. М.: Наука, 1985.
   

7. 
   Ашуров А.Е., Назарий астрофизика. ЎзМУ 2000, (электрон версия, кафедра).
   
8. 
   Астрономия: проблемы и традиции, Сб.трудов конференции, С.-Петербург, 2003
   
9. 
   Сурдин В. Физика звезд, МГУ, М., 2005
   
10. 
    Горбацкий В.Г. Космическая газодинамика. М.: Наука,1985.
    
11. 
    http://www.astrolab.ru
    
12. 
    http://www.astronet.ru
    
13. 
    Dynamical evolution of star clusters. Symp. 174, 1995
    
14. 
    Dynamics of star clusters and the Milky Way, ASPC, Vol.228, 2000
    
15. 
    Galaxy Dinamics, ASPC, Vol.182, 1999.
    

Ушбу фан ўзлаштиришда ўқитишнинг маъруза, лаборатория ишлари ва семинар машғулотлар кўринишида олиб борилади.

– Галактикамизга тегишли кузатув маълумотларини, юлдузлар классификациясини, статистик усулларни, юлдузлар статистикасининг асосий тенгламаларини ва уларни ечиш усулларини, юлдузлар ва улар системалари динамик эволюцияси, асосий тенгламалари ва улар ечимлари ҳақидаги билимларни билишлари керак.

– Атрономик кузатув маълумотларини қайта ишлаш; замонавий дастурий пакетлари билан ишлаш; фотометрик усулларини қуллаш кўникмаларига эга бўлиши керак.

– Ушбу фанга доир масалаларни ечиш ва таҳлил қилиш, математик усулларни, физик қонун ва формулаларни астрофизик масалаларга тадбиқ эта олишлиги бўйича малакага эга бўлишлари лозим.

• 
  Ўқитувчи томонидан тавсия қилинган адабиётлар билан мустақил ишлаш.
  
• 
  Семинар мавзусига тегишли маъруза жараёнида физик қонуниятлар бўйича кенгроқ ва чуқурроқ мулохаза килиш.
  
• 
  Фанга тегишли мавзуларни амалиётдаги ўрни тўғрисида маълумотларга эга бўлиш.
  
• 
  Семинар мавзулари бўйича юқори савияда ва мантиқан кетма-кетликда маърузалар қилиш.
  
• 
  Семинар мавзулари бўйича талаб даражасида рефератлар ёзиш.
  
• 
  Ўзаро савол-жавоб ва мулоқатларда юқори кўрсаткичларга эга бўлиш.
  

Семинар машғулотларнинг тахминий тавсия этиладиган мавзулари:

1. Юлдузларнинг асосий боғланиш ва статистик диаграммалари.

2. Юлдузлар ташкил этувчилари типлари.

3. Юлдуз тўдалари аъзоларини ажратиш усуллари

4. Нейтрал водород тақсимоти.

5. Оорт доимийлари.

7. Иррегуляр кучлар ва юлдузларнинг яқинлашиши.

8. Галактиканинг кимёвий эволюцияси

Семинар машғулотларни ташкил этиш бўйича кафедра профессор-ўқитувчилари томонидан кўрсатма ва тавсиялар ишлаб чиқилади. Унда талабалар асосий маъруза мавзулари бўйича олган билими ва кўникмаларини маъруза қилиш, рефератлар ёзиш орқали янада бойитадилар. Шунингдек, дарслик ва ўқув қўлланмалар асосида талабалар билимларини мустахкамлашга эришиш ва бошқалар тавсия этилди.

• 
  Семинар машғулотлар бўйича уй вазифалари
  
• 
  дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини ўрганиш;
  
• 
  махсус адабиётлар бўйича фан бўлимлари ёки мавзулари устида ишлаш;
  
• 
  фан мавзулари бўйича реферат ёзиш;
  
• 
  фан мавзулари бўйича маъруза қилиш;
  
• 
  танланган мавзу бўйича ўзаро савол-жавоблар ўтказиш;
  

1. Масса-ёрқинлик муносабати.

2. Ёруғликнинг ўртача ютилиш формуласи.

3. Галактика ядроси тузилиши.

4. Юлдузлар комплекси ва ассоциациялари.

5. Юлдузларни тўда аъзолигига ажратиш усуллари.

6. Ер ҳаракатини ҳисобга олиш.

7. Центроидлар ҳаракати.

1. 
   А.В.Локтин, В.А.Марсаков Лекции по звёздной астрономии, УралГУ, 2009, 280 стр.
   
2. 
   Нуритдинов С.Н., Галактик астрономия курси, маърузалар матни, ЎзМУ 2000
   
3. 
   Т.В.Боркова, В.А. Марсаков Избранные задачи по звездной астрономии, Ростов-на-Дону, 2008
   
4. 
   Ефремов Ю.Н. Очаги звездообразования в галактиках. М.: Наука,1989
   
5. 
   J.Binney, M.Merrifield Galactic Astronomy, Princeton University Press, 1998
   
6. 
   J.Binney, Scott Tremaine Galactic Dynamics: Second Edition, Princeton University Press, 2008
   
7. 
   Галактическая астрономия (Н.Я.Сотникова, курс лекций) http://www.astro.spbu.ru/staff/nsot/Teaching/Galast/galast.html
   
8. 
   www.astronet.ru/db/books/
   

9. 
   Куликовский П.П. Звездная астрономия. М.: Наука,1982
   
10. 
    Нуритдинов С.Н. Сомон Йўли (физикаси). Тошкент, ФАН, 1989
    
11. 
    Воронцов-Вельяминов Б. А. Сборник задач и практических упражнений по астрономии. М. Наука. 1974
    
12. 
    Марочник Л.С. Сучков А.А. Галактика. М.: Наука,1981
    
13. 
    Агекян Т.А, Звезды, галактики, Метагалактика, М., Наука, 1982
    
14. 
    Физика космоса, Маленькая энциклопедия. Под ред. акад. Р.А.Суняева. М: ИЭ, 1986
    
15. 
    Ходж П. Галактики. М.: Наука, 1990
    
16. 
    Сучков А.А. Галактики: знакомые и загадочные. М.: Наука, 1988
    
17. 
    Миртаджиева К.Т. Диссер. на соискание уч.степ.кан.физ.-мат. наук, 2002
    
18. 
    Зияханов Р.Ф. Диссер. на соискание уч.степ.кан.физ.-мат. наук, 2005
    
19. 
    Таджибаев И.У. Диссер. на соискание уч.степ.кан.физ.-мат. наук, 2006
    
20. 
    Саслау У. Гравитационная физика звездных и галактических систем. М.: Мир, 1989
    
21. 
    http://www.astrolab.ru
    
22. 
    http://www.astronet.ru
    
23. 
    Dynamics of star clusters and the Milky Way, ASPC, Vol.228, 2000
    

Космосда ва умуман Коинотда ҳаракатсиз жисм йўқ. Ҳаракат турлари ва уларни бошқарадиган қонун ва тенгламалар назарий ва осмон механикаси фанида ишлаб чиқилган. Ушбу фан бакалавр таълими босқичининг астрономия йўналиши талабалари учун режалаштирилган бўлиб, умумкасбий фанлар таркибига киради. Унинг асосий мақсади – талабаларга замонавий назарий ва осмон механикаси масалалари бўйича билимларни бериши ҳамда фақат Қуёш тизимидаги барча жисмларнинг ҳаракат назарияларини ишлаб чиқиш билан белгиланади. Бу фан бўйича билимларга эга бўлмасдан туриб, талабалар астрономия йўналишидаги бошқа фанларни мукаммал эгаллай олмайдилар. Фанда ёритиб бериладиган масалалар ўз ўрнида ҳозирги кунда астрономия соҳасида ечилиши зарур бўлган замонавий муаммоларни ҳал этишда ёрдам беради. Талабалар ушбу фанни ўрганиш билан ҳаракат қонунларини ва уларни ифодаловчи тенгламаларни ҳамда уларнинг ечимларини, сақланиш қонунларини, назарий усулда Кеплер масаларини ўрганиш, кичик тебранишлар қонуниятларини, тортишиш назариясини, икки, уч ва кўп жисм масалаларини ҳал қилиш билимларига эга бўлишлари муҳим аҳамият касб этади.

Фанни ўқитишнинг мақсади – талабаларни назарий ва осмон механикаси масалалари билан ҳамда булар асосида назарий астрономиянинг Қуёш тизимига оид фундаментал асослари билан таништиришдан иборат. Фанни ўқитишнинг вазифалари – Ҳаракат қонунлари ва гравитацион майдон табиати ва Лагранж функцияси тушунча ҳақида бериш; ҳаракат тенгламаларини энг кичик таъсир принципи ёрдамида келтириб чиқариш усулини ўргатиш; ҳаракат интеграллари тушунчаси билан таништириш ҳамда энергия, импульс ва импульс моменти сақланиш қонунларини назарий усулда ёрнитиб бериш; марказий майдондаги ҳаракат ва бунда ҳаракат тенгламасини интеграллаш ҳамда Кеплер масаласини ва унинг ечимидаги хусусий ҳоллар билан талабаларни таништириш; кичик тебраниш қонунларини каноник тенгламалар ҳақидаги тушунчаларни тушунтириш; тортишиш назарияси асослари ва 2, 3 ҳамда кўп жисм масалалари билан таништириш, фан соҳасида олиб борилган муҳим тадқиқотлар ва бу борада қўлга киритилган ютуқлар ҳақида маълумотлар беришдан иборат.

«Осмон механикаси» ўқув фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида бакалавр:

– фазо–вақт структураси ва сақланиш қонунлари; Эйлер, Лагранж ва Гамильтон ва Гамильтон-Якоби усуллари; нисбийлик принциплари; тортишиш назарияси; 2та, 3та, Nта жисм масалалари; ғалаёнсиз ва ғалаёнли ҳаракат назарияси ҳақидаги билимларни билишлари керак.

– механиканинг асосий тушунчалари, қонунлари ва моделлари; назарий ва осмон механикасида назарий ва экспериментал тадқиқот усулари ва хоказолар билан ишлаш ва қўллаш кўникмаларига эга бўлиши керак.

– Ушбу фанга доир масалаларни ечиш ва таҳлил қилиш, математик усулларни, физик қонун ва формулаларни астрофизик масалаларга тадбиқ эта олишлиги бўйича малакага эга бўлишлари лозим.

Ушбу фан ўзлаштиришда ўқитишнинг маъруза, амалий ва семинар машғулотлари кўринишида олиб борилади.

Ушбу фан 5 ва 6 семестрларда ўтилиши мақсадга мувофиқдир. “Осмон механикаси” фани математик-табиий фанлар, механика, умумий астрономия ва асрометрия каби қатор фанлар билан ўзаро узвий боғлиқдир. Ушбу фанни ўрганишда талабаларнинг “Математик таҳлил,” “Амалий ва умумий астрофизика” фанларидан олган билимларига таянилади. Бу фан «Физика» ва «Астрономия» таълим йўналишидаги бошқа фанлар билан жумладан, “Умумий астрономия”, “Галактик астрономия” фанлари билан узвий боғлиқдир.

Ушбу фан бакалавр талим йўналишининг умумкасбий фанлар туркумига тегишли бўлиб, астрономия ва физиканинг мумтоз бўлимини ўрганишда ёрдам беради. Кузатув астрономия, механика қонунлари, фазодаги жисм харакати, бу харакатга таъсир этувчи кучлар ва бу сохадаги долзарб масалалари билан биғлиқ бўлган муаммолар билан таништиради ва ЎзР ФА Астрономия институти, Китоб кенглик станцияси, Майданак баланд тоғ обсерваторияси ва бошқа университет ва обсерваторияларда ишлай оладиган малакали кадрларни тайёрлашда қўл келади.

Талабаларнинг астрофизиканинг замонавий муаммолари фанини ўзлаштиришлари учун ўқитишнинг илғор ва замонавий усуллардан фойдаланиш, янги информацион-педагогик технологияларни тадбиқ қилиш мухим ахамиятга эгадир. Фанни ўзлаштиришда дарслик, ўқув ва услубий қўлланмалар, тарқатма материаллар, тажриба намоишлари, интернет тармоғидан, кўргазмали материаллардан фойдаланилади. Шунингдек, маъруза, семинар ва лаборатория машғулотларида мос равишда илғор педагогик технологиялардан фойдаланиш тавсия этилади. Шунингдек, фаннинг айрим мавзулари талабаларга мустақил иш сифатида ўзлаштириш учун берилади. Интернет маълумотларидан фойдаланиш орқали ўқитилади.

Осмон механикаси фанининг ривожланиш тарихи ва бошқа бўлимлар билан боғлиқлиги. Фанни ўрганишдаги муаммолар, услубий кўрсатмалар. Ушбу фаннинг астрономия ва физика бўлимлари ва бошқа табиий фанларни ўрганишдаги ўрни. Фанни ўрганишда электрон дарсликлар ва мультимедиалардан фойдаланиш. Интернет тизимидан фойдаланиш ва улардан олинадиган маълумотларни ўрганиш ҳусусиятлари. Баҳолаш мезонлари. Замонавий астрофизик тадқиқотларини амалиётга, фан ва техника соҳаларига тадбиқи. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси илмий тадқиқот институтлари хамда олий ўқув юртлари илмий лабораторияларида механика бўйича фан ютуқлари. Фаннинг вазифалари.

Ҳаракат қонунлари. Майдон тушунчаси. Умумлашган координата тушунчаси. Лагранж функцияси. Энг кичик таъсир принципи. Харақат тенгламаларини энг кичик таъсир принципидан келтириб чиқариш. Ўзаро таъсирлашаётган моддий нуқталар системаси динамикаси. Харакат тенгламалари. Гравитацион потенциал хоссалари. Турли геометрияга эга жисмлар потенциали. Мувозанат ҳолатдаги айланувчи жисмлар.

Ҳаракат тенгламаси. Ҳаракат интеграллари тушунчаси. Энергиянинг сақланиш қонуни. Импульснинг сақланиш қонуни. Инерция маркази. Импульс моменти сақланиш қонуни. Марказий майдондаги ҳаракат. Ҳаракат тенгламасини интеграллаш. Кеплер қонунлари билан узвий боғлиқлик. Кеплер масаласи. Кеплер масаласи ечимидаги хусусий ҳоллар.

Барқарор мувозанат ҳолати. Бир ўлчамли эркин ва мажбурий тебранишлар. Резонанс. Кичик махражлар. Кўп эркинлик даражасига эга система тебранишлари. Нормал тебранишлар. Диссипатив функция.

Осмон механикаси ва назарий астрономиянинг ривожланиш босқичлари. Куч функцияси ва унинг хоссалари. Моддий нуқталар системасининг куч функцияси. Абсолют ва барицентрик ҳаракат тенгламалари. Орбита текислигидаги ҳаракат. Ҳаракат траекторияси. Бутун олам тортишиши қонуни. Куч. Бир жинсли шарнинг куч функцияси.

Ўртача ва эксцентрик аномалияни топиш. Орбитани ҳолат ва тезлик бўйича ҳисоблаш. Эйлер теоремаси, Гаусс тенгламасини ечиш формулалари. Ҳисобланган ва кузатилган ёритгичларни ҳолатини солиштириш. Геоцентрик масофани вариация методи.

Уч жисм масаласининг дифференциал тенгламалари ва биринчи интеграллари. Лаплас текислиги. Уч жисм масаласини умумий ечими ва хусусий холлари. Чекланган айланма уч жисм масаласини ҳаракат тенгламаси. Якоби интеграли.

Ғалаёнли ҳаракат назариясининг асослари. Оний элементлар. Эйлер тенгламалари. Лагранж тенгламалари ва уларнинг хоссалари. Ғалаён классификацияси. Асрий ғалаёнлар. Пертурбацион функцияни қаторга ёйиш методлари. Каноник тенгламалар. Гамильтон функцияси ва тенгламалари. Осмон механикасини каноник элементлари ва тенгламалари.

Ернинг сунъий йўлдоши орбитаси элементлари учун тенгламалар ва уларни ечиш усуллари. Сунъий йўлдошга таъсир турлари. Атмосфера эффекти ва Қуёш шамоли таъсирини баҳолаш.

Амалий машғулотларни ташкил этиш бўйича кафедра профессор-ўқитувчилари томонидан кўрсатма ва тавсиялар ишлаб чиқилади. Унда талабалар асосий маъруза мавзулари бўйича олган билим ва кўникмаларини амалий масалалар ечиш орқали янада бойитадалар. Шунингдек, дарслик ва ўқув қўлланмалар асосида талабалар билимларини мустахкамлашга эришиш, тарқатма материаллардан фойдаланиш, илмий мақолалар ва тезисларни чоп эттириш орқали талабалар билимини ошириш, масалалар ечиш, мавзулар бўйича кўргазмали қуроллар тайёрлаш ва бошқалар тавсия этилади.

• 
  Амалий машғулотлар тегишли бўлимлар бўйича масалалар ечиш орқали амалга оширилади.
  
• 
  Хар бир масалани ечишга тегишли назарий билимларга эга бўлиш.
  
• 
  Масаланинг мақсадидан келиб чиқиб, унинг ечиш методикаси билан танишиш
  
• 
  Тўғри натижаларн олиш ва уларни тахлил қилиш
  
• 
  Хисобот жараёнидаги хатоликларни аниқлаш ва сабабларини ўрганиш
  
• 
  Ечилган масалалар бўйича қўшимча маълумотлар тўплаш
  

Амалий машғулотларнинг тавсия этиладиган мавзулари:

1. Моддий нуқта динамикаси.

2. Сақланиш қонунлари

3. Ҳаракат тенгламаларини интеграллаш

4. Кичик тебранишлар.

5. Каноник тенгламалар

6. Қаттиқ жисм ҳаракати

7. Тортишиш назарияси асослари ва икки жисм масаласи

8. Осмон жисмлари эфемеридаларини ҳисоблаш ва ғалаёнланмаган орбитани аниқлаш

9. Уч жисм масаласи

10. Ғалаёнли ҳаракат назарияси ва орбитанинг каноник элементлари

Семинар машғулотлари фанга тегишли бўлимлар бўйича маърузалар қилиш, рефератлар ёзиш ва уларни ҳимоя қилиш орқали амлга оширилиб, қуйдаги мақсадга қаратилган бўлиши лозим:

• 
  Ўқитувчи томонидан тавсия қилинган адабиётлар билан мустақил ишлаш.
  
• 
  Семинар мавзусига тегишли маъруза жараёнида физик қонуниятлар бўйича кенгроқ ва чуқурроқ мулохаза килиш.
  
• 
  Фанга тегишли мавзуларни амалиётдаги ўрни тўғрисида маълумотларга эга бўлиш.
  
• 
  Семинар мавзулари бўйича юқори савияда ва мантиқан кетма-кетликда маърузалар қилиш.
  
• 
  Семинар мавзулари бўйича талаб даражасида рефератлар ёзиш.
  
• 
  Ўзаро савол-жавоб ва мулоқатларда юқори кўрсаткичларга эга бўлиш.
  

1. 
   Сайёралар орбита элементлари ва уларни кузатувдан топиш.
   
2. 
   Тебраниш даврини энергияга боғлиқ ҳолда аниқлаш
   
3. 
   Бир ўлчовли эркин тебранишларда частотани топиш.
   
4. 
   Мажбурий тебранишлар амплитудасини ҳисоблаш.
   
5. 
   Осмон механикасида тебраниш турлари.
   
6. 
   Кеплер тенгламаси ечиш.
   
7. 
   Осмон жисмлари эфемеридаларини ҳисоблаш ва ғалаёнланмаган орбитани аниқлаш
   
8. 
   Эллипс, гипербола ва парабола бўйлаб ҳаракат.
   
9. 
   Орбита параметрини Гаусс методи бўйича аниқлаш
   
10. 
    Каноник алмаштиришлар.
    

Мустақил иш ўқитувчининг талабаларга аввалда бериб қўйиладиган фаннинг мавзулари асосида ташкил этилади. Талаба мустақил ишни тайёрлашда муайян фаннинг хусусиятларини хисобга олган холда қуйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади:

• 
  Амалий машғулотлар бўйича уй вазифалари
  
• 
  Семинарга тайёргарлик кўриш
  
• 
  дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини ўрганиш;
  
• 
  махсус адабиётлар бўйича фан бўлимлари ёки мавзулари устида ишлаш;
  
• 
  фан мавзулари бўйича реферат ёзиш;
  
• 
  фан мавзулари бўйича маъруза қилиш;
  
• 
  танланган мавзу бўйича ўзаро савол-жавоблар ўтказиш;
  

1. 
   Галилей ва Лоренц алмаштиришлари. Саноқ системаси.
   
2. 
   Ньютон теоремасининг исботи.
   
3. 
   Лангранж тенгламаси.
   
4. 
   Кеплер қонунларининг математик ифодалари.
   
5. 
   Каноник алмаштиришлар, уларнинг турлари.
   
6. 
   Моддий нуқтанинг моддий жисм, юза ва кесма томонидан тортилиши.
   
7. 
   Орбитал координаталарни топиш.
   
8. 
   Аномалияни қаторга ёйиш.
   
9. 
   Эфемеридларни ҳисоблаш.
   
10. 
    Параболик орбитани икки ҳолат ва параметр бўйича ҳисоблаш.
    
11. 
    Орбитанинг топиш бўйича Гаусс усули.
    
12. 
    Ойнинг ҳаракат назарияси.
    
13. 
    Нисбий ҳаракат тенгламасининг каноник кўриниши.
    
14. 
    Релятивистик осмон механикаси.
    

Ўқув дастуридаги мавзуларни ўтишда таълимнинг замонавий методларидан кенг фойдаланиш, ўқув жараёнини янги педагогик технологиялар асосида ташкил этиш самарали натижа беришдан келиб чиқиб, тегишли мавзулар бўйича фойдаланиш имконияти бўлган техник воситалар ёрдамида намойиш тажрибалари, кўргазмали материаллар ва янги педагогик технологиялардан фойдаланиш назарда тутилган. Хусусан, фанни ўқитишда диафильмлар, кўргазмали материаллардан фойдаланиш мумкин. Бундан ташқари, фанни ўрганишда Интернет тизими, мультимедия воситалари, диссертациялар, даврий журналлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Дастурдаги мавзуларни ўтишда таълимнинг замонавий методларидан кенг фойдаланиш, ўқув жараёнини янги педагогик технологияларнинг “Ақлий ҳужумлар”, “Танқидий тафаккур”, “Бумеранг” сингари методлари асосида ташкил этиш самарали натижа беради.

1. 
   Гайнуллина Э.Р, Миртаджиева К.Т., Небесная механика ЎзМУ 2005.
   
2. 
   Ландау Л.Д., Лифшиц Е.М. Механика. М: Наука, 1998
   
3. 
   Рахимов А., Отақулов У. Классик механика. 1-Т. Тошкент, Ўқитувчи, 1992
   
4. 
   Дубошин Г.Н. Небесная механика. 1. М.: Наука, 1975
   
5. 
   Гребенников Е.ЯА., Рябов Ю.А. Новые качественные методы в небесной механике, М.: Наука, 1971
   

6. 
   Ольховский И.И. Курс теоретической механики для физиков, М.:Изд. МГУ, 1978
   
7. 
   Голдстейн Г. Классическая механика. М: Наука, 1975
   
8. 
   Каримхўжаев А., Латипов А. Ш. Назарий механика масалаларда. Тошкент, Университет, 1992.
   
9. 
   Коткин Л.Г., Сербо В. Г. Сборник задач по классической механике. М:1977
   
10. 
    Субботин М.Ф. Введение в теоретическую астрономию, М.: Наука, 1963
    
11. 
    Ландау Л.Д., Лифшиц Е.М. Қисқача назарий физика курси, 1 Т. Тошкент, Ўқитувчи, 1975.
    
12. 
    Фозилова Д. Диссер. на соискание уч.степ.кан.физ.-мат. наук, 2004
    
13. 
    Зияханов Р.Ф. Диссер. на соискание уч.степ.кан.физ.-мат. наук, 2006
    
14. 
    Машонкина Л.И., Сулейманов В.Ф., Задачи и упражнения по общей астрономии, http://www.astronet.ru/db/msg/1175354
    

Унинг вазифаси маълумотларни ҳосил қилиш, узатиш, қайта ишлаш ва сақлаш жараёнларидан бошлаб мураккаб радиоэлектрон схемалар ишлашининг физик асосларини ва уларни қўлланишини ўрганишдан иборатдир.

Шунингдек, радиоэлектрон схемаларнинг техника ва турмушда қўлланилишини, ярим ўтказгичли элементларда йиғилган радиоэлектрон қурилмаларнинг асосий параметр ва характеристикаларини тажрибалар асосида ўлчаш, улардаги қонунларни ўрганиш, таққослашни ўргатишдан иборатдир.
Фан бўйича билим, малака ва кўникмага

қўйиладиган талаблар
1. Электр занжирлари, ярим ўтказгичли асбоблар, кучайтиргичлар, генераторлардаги жараёнларнинг физик асослари. Физик катталикларнинг маъносини, бирликларини ва уларни таққослаш. Электр занжирлари учун асосий физик қонун ва принципларни радиотехник схемаларга қўллашни билиши керак.

2 Электр занжирларининг асосий параметр ва хоссаларини экспериментал ўлчаш ҳамда радиотехник ва ўлчов қурилмаларини эксплуатация қилиш. Электр ва магнетизмнинг асосий қонунлари ва уларни радиоэлектроникада қўллаш кÿникмаларига эга бÿлиши керак.

3.. Маълумотларни узатувчи, қабул қилувчи радиоэлектрон қурилмаларнинг асосий блок ва модулларини, улардан ташкил топган лаборатория ишларини созлаш, ўлчашларни бажариш ва натижаларни ҳисоблаш, эксперимент хатоликларини ҳисоблаш ва тажриба сифатини хулосалаш, тажрибаларда ишлатиладиган ўлчов асбобларидан тўғри ва аниқ фойдаланиш; радиоэлектрон қурилмаларнинг ишлаш принципини физик қонунлар асосида тавсифлаш малакаларига эга бÿлиши керак.
Фаннинг ÿқув режадаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва услубий жихатидан узвий кетма-кетлиги
«Радиоэлектроника асослари» фани умумий касбий фанлардан бири бўлиб, 4-семестрда ўқитилади. Мазкур фанни ўрганиш учун талабалар ўқув режадан ўрин олган “Математик таҳлил”, “Аналитик геометрия”, “Информатика ва ахборот технологиялари”, “Молекуляр физика”, “Электр ва магнетизм” фанларидан етарли билим ва кўникмаларга эга бўлишлари талаб этилади. Мазкур фандан олинган билимлар эса “Оптика”, “Атом физикаси”, “Ядро физикаси”, “Назарий механика”, “Квант механикаси” ҳамда ихтисослик фанларидан лаборатория машғулотларини бажаришда кенг қўлланилиб, бўлғуси мутахассисларда кўникма ва малака шаклланишида муҳим ўрин тутади.
Фаннинг ишлаб чиқаришдаги ÿрни

Жамиятнинг социал-иқтисодий ривожланишини жадаллаштириш, ишлаб чиқаришнинг барча кÿринишларидаги техно-иқтисодий ва экологик кÿрсаткичларини тубдан яхшилаш, таълим, фан, техника, медицина, космик тадқиқотларнинг ва телекоммуникацион тизимларнинг ривожланиши замонавий аппаруталар ва радиоэлектрон тизимлар, ахборот-коммуникацион технологияларнинг кенг қÿлланишига асосланган. Дунёдаги етакчи давлатлар ÿзларининг техникавий, молиявий, сиёсий ва харбий устунликларини сақлаб туришида радиоэлектрониканинг ÿрни беқиёсдир. Давлат даражасида электрон ва радиоэлектрон ишлаб чиқаришни қÿллаб-қувватлаш иқтисодиётни кÿтариш ва жаҳон бозорига кириб боришнинг энг эффектив омили ҳисобланади.

Радиоэлектроника фани. Фаннинг вазифаси. Фанининг физиканинг бошқа бўлимлари билан боғлиқлиги. Фанни ўрганишдаги муаммолар, услубий кўрсатмалар. Фанни ўрганишда электрон дарсликлар ва мультимедиялардан фойдаланиш. Интернет тизимидан фойдаланиш ва улардан олинадиган маълумотларни ўрганиш хусусиятлари. Предметлараро боғланиш. Радиоэлектрониканинг физика ва бошқа табиий фанларни ўрганишдаги роли. Баҳолаш мезонлари.

Маълумотлар узатиш системалари. Сигналларни классификацияси. Хабар, маълумот, маълумот манбаи, маълумотни қабул қилувчи манба, боғловчи тизимлар. Сигналларни математик тавсифлаш. Фурье қаторлари. Суперпозиция прнципи. Сигналлар спектрлари. Сигнал спектри кенглиги Спектри чегараланган сигналлар. Сигналларни дискрет қийматлари орқали тавсифлаш.

Электр занжирлари ва уларнинг турлари. Чизиқли. чизиқли бўлмаган, параметрик занжирлар. Электр занжири элементлари ва уларнинг хусусиятлари. Эквивалент алмаштиришлар, эквивалент қаршиликни ҳисоблаш. Занжирнинг ночизиқли элементлари. Ночизиқли залжирларни ҳисоблаш. Аналитик ва график ҳисоблаш усуллари. Дифференциалловчи ва интегралловчи занжирлар. Тебраниш контурлари. Контурларда эркин ва мажбурий тебранишлар. Кетма-кет тебраниш контури. Кучланиш резонанси. Параллел тебраниш контурлари. Ток резонанси. Боғланган контурлар турлари ва улар учун боғланиш коэффициентлари. Турли боғланиш тизимлари учун узатиш коэффициентлари. Боғланган тебраниш контуридаги мажбурий тебранишлар. Узатиш механизми, киритувчи қаршилик. Боғланган контурларда киритилувчи қаршилик ва критик боғланиш. Боғланиш фактори. Боғланган тебраниш контури АЧХси ва ўтказиш соҳасини сунъий ўзгартириш усуллари.

Ярим ўтказгичлар. Зоналар назарияси. Ярим ўтказгичли материаллар. Ярим ўтказгич ҳамда ўтказгичларда ток ташувчилар ва улардаги фарқ. Ярим ўтказгичларда ўтказувчанлик. Яримўтказгичлар турлари: n- тип; р-тип; n-р – ўтиш. Потенциал тўсиқ, ёпилиш соҳаси, n-р – ўтишдан электр токининг ўтиши. Инжекция ва экстракция. Тўғри ва тескари ўтиш. n-р –ўтиш вольт-ампер характеристикаси. Ярим ўтказгичли диод. Диоднинг иш режими. Ярим ўтказгичли диодлар классификацияси. Тўғрилагичлар. Ярим ўтказгичли диодларнинг ўзгарувчи токни тўғрилашда ишлатилиши. Бир ярим даврли ва икки ярим даврли тўғрилагичлар. Тўғрилаш системаларида текисловчи фильтрлар. Тўғрилаш сифатини белгиловчи катталиклар: кесиш бурчаги, пульсация коэффициенти. Транзисторлар. Транзисторлар турлари. Биполяр транзисторларнинг тузилиши, турлари, ишлаши, статик характеристикалари ва параметрлари. Ток ва кучланиш ўзгаришини стабиллаш. Кириш ва чиқишдан бошқарилувчи стабилизаторлар.

Электр сигналларни кучайтириш. Кучайтиргичлар: ишлаши, асосий характеристика ва параметрлари. Турлари: паст, ўрта, юқори частота, доимий ток кучайтиргичлари. қаршиликлардан тузилган кучайтиргични ўрганиш. Ўзгармас ток кучайтиргичи. Кучайтиргичларда бузилишлар: чизиқли ва ночизиқли. Кўп каскадли кучайтиргичлар. Кучайтиргичларда тескари боғланишлар: мусбат ва манфий тескари боғланишлар. Тескари боғланишнинг кучайтиргич характеристика ва параметрларига таъсири. Генераторлар. Схемаси ва ишлаш принципи. Генерация шартлари Гармоник тебраниш генераторлари. LC–генератор. RC-генератор. Релаксацион тебраниш генератори. Мультивибратор. Рақамли техника.

Лаборатория машғулотларида талабалар Радиоэлектроника фанининг муҳим қисмларини чуқурроқ ўрганиш учун керак бўлган радиоэлектрон қурилма тузилиши, схемаси ва ишлаш принципини таҳлил қиладилар, уларни тушунтириш учун керак бўлган тенгламаларни ёзадилар ва лаборатория ишини амалда бажарадилар.

“Радиоэлектроника асослари” фани бўйича лаборатория ишларининг тавсия этиладиган мавзулари.

1. 
   Транзисторнинг тузилиши ва характеристикалари
   
2. 
   Ўзгарувчан токни тўғрилаш.
   
3. 
   Қаршиликлардан тузилган кучайтиргич.
   
4. 
   Кучайтиргичларда тескари боғланиш.
   
5. 
   Эмиттер қайтаргичи.
   
6. 
   Электрон стабилизатор.
   
7. 
   Резонанс кучайтиргич.
   
8. 
   RC-генератор.
   
9. 
   LC-генератор.
   
10. 
    Мультивибратор.
    

Изоҳ: Талабалар семестр давомида 7 та лаборатория ишларини бажаради.

Талаба мустақил ишни тайёрлаши учун фаннинг муайян хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, қуйидаги шакллардан фойдаланиши тавсия этилади:

• 
  дарслик ва ÿқув қÿлланмалар бÿйича фан боблари ва мавзуларини ÿрганиш;
  
• 
  тарқатма материаллар бÿйича маърузалар қисмини ÿрганиш;
  
• 
  автоматлаштирилган ÿргатувчи ва назорат қилувчи тизимлар билан ишлаш;
  
• 
  махсус адабиётлар бÿйича фан бÿлимлари ёки мавзулари устида ишлаш;
  
• 
  янги радиоэлектрон қурилма, аппаратураларни, схемалар ва уларнинг ишлашини ÿрганиш;
  
• 
  талабанинг ÿқув-илмий-тадқиқот ишларини бажариш билан боғлиқ бÿлган фан бÿлимлари ва мавзуларини чуқур ÿрганиш;
  
• 
  фаол ва муаммоли ÿқитиш услубидан фойдаланиладиган ÿқув машғулотлари;
  
• 
  масофавий (дистанцион) таълим.
  
• 
  
  

1. 
   Амалий машғулотга тайёргарлик ва уй вазифаларини бажариш.
   
2. 
   Лаборатория ишларини бажаришга тайёргарлик, ҳисобот тайёрлаш ва лаборатория ишини топширишга тайёргарлик.
   
3. 
   Фурье қаторлари. Функцияларни Фурье қаторларига ёйиш. Фурье алмаштиришлари.
   
4. 
   Спектри чегараланган сигналлар. Сигналларни дискрет қийматлари орқали тавсифлаш. Котельников теоремаси.
   
5. 
   Параллел ва кетма-кет улаш, ўтказгичларларнинг қаршилигини ҳисоблаш. Конденсаторларни улаш.
   
6. 
   Гармоник ўзгарувчан ток. Ўзгарувчан токнинг занжир элементларидан ўтиши..
   
7. 
   Комплекс катталиклар. Комплекс қаршиликлар. Ўзгарувчан ток занжирида қаршиликни ҳисоблашнинг хусусий ҳоллари.
   
8. 
   Ярим ўтказгичларнинг халқ хўжалигида қўлланиши.
   
9. 
   Триггерлар, регистрлар, санагичлар, жамлагичлар. Рақамли сигнални узлуксиз сигналга ва узлуксиз сигнални рақамли сигналга айлантирувчи қурилмалар (ЦАП, АЦП.).