Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегіндегі мөлшер
жүктеу/скачать 5.92 Mb. Pdf көрінісі
|
|
1. М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегіндегі мөлшер семантикалы лексикалық бірліктер М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегі контекстік материал емес, сөздік болғандықтан, ондағы тілдік деректер көбіне лексикалық бірліктер. Сондықтан сөздікте мөлшер семантикасының берілуінде лексикалық деңгей негізгі тәсіл саналады. Басқа деңгеймен салыстырғанда мөлшер семантикасын білдіретін лексикалық бірліктер әлдеқайда көп. Мөлшерлік лексемалардың өзін әлденеше микромөлшерлік ұғымдарға топтастыруға болады. Біз көне түркі ескерткіштерінде мөлшер семантикасын білдіретін лексикалық бірліктер айтарлықтай көп болмағандықтан, тіл деңгейлері шегінде жинақтай қарастырғанбыз, «мөлшер» ұғымының микроөрістері түрлі тәсілдер аясында атап өтілген. Ал бұл ретте арнайы тоқталамыз. Сөздікте мөлшер семантикасын білдіретін лексикалық бірліктерді қашықтық, уақыт, салмақ, көлем, аудан, сыйымдылық, құн мөлшері сынды микроұғымдарға топтастыруға болады. Аталған ұғымдардың ішінде лексемалардың саны жағынан ең көбі – «қашықтық» ұғымы. «Қашықтық» – жазықтықтағы және кеңістіктегі екі нүктенің арақашықтық шамасын білдіретін «мөлшер» ұғымының үлкен бір саласы және математика, геометрия, география, физика сынды бірнеше жаратылыстану ғылымдарының басты ұғымдарының бірі әрі зерттеу нысаны. «Қашықтық» ұғымы биоденелердің ұзындығы мен физикалық құбылыстардың арақашықтығын, географиялық, кеңістік нысандардың қашықтық шамасын білдіреді. «Қашықтық» ұғымы ұдайы түзу бағытта бола бермейді, кейде «ұзындық» ұғымы ретінде сипатталғанда қисық (қисық кесінді), айналма бағытта да (дөңгелек, үшбұрыш, төртбұрыш, көпбұрышты – периметр) болады. Сондықтан аталған ұғым өз ішінен тағы да ұзын / қысқа, биік / аласа, алыс / жақын, қалың / жұқа, терең / тайыз (таяз), жуан / жіңішке, кең / тар сынды көлденең, тік және бағыттағы тіресімдік (оппозициялық) шамаларға жіктеледі. Мұндай шамалар тілдік кеңістікте түрлі тәсілдер арқылы сипатталады. «Диуани лұғат-ит-түрікте» де «қашықтық» ұғымының аталған семантикалық топтарын білдіретін тілдік бірліктер кездеседі. Сөздікте тік бағыттағы қашықтық саналатын «биіктік» ұғымы бірнеше лексикалық формалар арқылы беріледі. Бұларды ғалым сөздіктің әр тұсында көрсетеді де, мағынасын былайша түсіндіреді: – Иоқ // биік, жоғары: «иоқ иер // биік жер», дөң (МҚ, Т 3 -12); – Иүксек // (биік): «иүксек тағ // биік тау». Биік хәм ұзын нәрсенің бәрін «иүксек» дейді. Бұл құс қауырсыны, құс қанаты мағынасындағы «иүк» сөзінен туындатылған. Өйткені ұшу, биіктік – құстың жаратылысына тән қасиет. Сондықтан биік нәрсенің бәрін соған орайластырып атаған (МҚ, Т 3 -65). 77 Сөздікте берілгендей, иоқ сөзі белгілі нысанның немесе жер бедерінің қалыпты деңгейден жоғары кеңістікте орналасуын білдіреді. Қашықтық мөлшері жалпылама сындық мағынада берілген. Тік бағытта белгілі деңгей орталық меже ретінде алынады да, айналадағы заттардың орналасуы сол межемен салыстырылады. Соның нәтижесінде тік бағытта жоғары немесе төмен екені салыстырмалы түрде анықталады. Орталық меже мен орналасу биіктігі арасындағы қашықтық шама қашықтық мөлшердің болжалды шамасы саналады. Мұнда иоқ сапалық сын есімі жоғары (қазақша), yukarı (түрікше), иұқры (ұйғырша) сөздерінің түбірі сияқты. Ал иүксек сөзі – асқар, заңғар мағыналарын білдіретін туынды сын есім сөзі. Ол метафоралық тәсілмен жасалған. Құс қанатының көкте, жоғары кеңістікте самғау қызметі биіктік семантикасы ретінде заттық мағынадан бөлініп, дербес семантика ретінде қалыптасқан. Бұл екі сөз де «биіктік» ұғымын географиялық кеңістікте визуалды түрде сипаттайды. Сөздікте «биіктік» ұғымын білдіретін, өзара жақын дыбысталатын тағы мынадай сөздер кездеседі: – Eziz, едзіз // биік, әр нәрсенің биігі (МҚ, Т 1 -152); – Әziz, әдзіз // әзіз: әдіз иер // биік жер. Басқа әзіз нәрселерді солай дейді: жүктеу/скачать 5.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|