Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5.92 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1. XIII–XIV ғасыр қыпшақ ескерткіштеріндегі мөлшер семантикалы лексикалық бірліктер
| 2.3
Мөлшер категориясының XIII–XIV ғасыр қыпшақ ескерткіштеріндегі функционалды-семантикалық өрісі Орта түркі дәуіріне тиесілі (X–XV ғғ.) қыпшақ жазба ескерткіштері біршама мол. Сондай-ақ олардың тілдік ерекшеліктері де әртүрлі. Белгілі түркітанушы, қыпшақтанушы ғалым Ә.Құрышжанұлы орта түркі дәуіріне жататын ескерткіштерді тілдік ерекшелігіне қарай былайша жіктейді: «Қыпшақ жазба ескерткіштері әдеби тілде және халықтың ауызекі сөйлеу тілінде жазылған. Бірінші топ шығармалары екіге бөлінеді: а) дәстүрлі әдеби тілде жазылған еңбектер; ә) жергілікті халықтың әдеби тілінде жазылған Орта Азия мен Еділ (Алтын Орда) ескерткіштері» [176, 45 б.]. Мұнда дәстүрлі әдеби тіл дегені – көне түркі кезеңінен бері жалғасын тауып келе жатқан, бүкіл түркі халықтарына ортақ жазба тіл (А.Н.Самойлович). Ә.Құрышжанұлы осы жіктеуі бойынша Рабғузидің «Қиссасу-л-Ән-бия», Құтыбтың «Хусрау уа Шірін», Хорезмидің «Мұхаббатнаме» ескерткіштерін дәстүрлі әдеби тілге жатқызады. Біз ғалымның бұл тұжырымдарын толықтай қуаттаймыз және ескі қыпшақ тілі кезеңіндегі мөлшер категориясының тілдік табиғатын сөз еткенде, осы дәстүрлі әдеби тілде жазылған аталған үш ескерткішті дереккөз ретінде аламыз. Өйткені тарихи кезеңдер үшін тілдің әдеби нормаға айналған үлгісін зерттеудің маңызы жоғарылау. 112 1. XIII–XIV ғасыр қыпшақ ескерткіштеріндегі мөлшер семантикалы лексикалық бірліктер Қыпшақ ескерткіштерінде 5 мөлшер семантикасы лексикалық деңгейде кеңінен көрініс табады. Оны сөз таптары шеңберінде нақты көрсетуге болады. Ескерткіштерде мөлшер семантикасы, ең әуелі, сын есімдер арқылы беріледі. Сын есімдердің кейбір мағыналық топтарының мөлшер семантикасын білдіру қызметі түркі тілінің барлық тарихи кезеңдеріне және орта ғасыр түркі тілінің барлық топтарына тән. Тілдер тобында жекелеген сөздердің морфологиялық тұлғасы мен қолданыс аясында өзгешеліктер болғанымен, сын есімдердің жалпы семантикалық жүйесі ұқсас. Сондықтан түркі тілінің бір бұтағына (тобына) тән семантикалық жүйе екінші бұтағына да тән деп айтуға болады. Мұны аталған кезеңдер мен тілдер тобы бойынша жүргізілген зерттеулер де көрсетеді. Айталық, Мәмлүк қыпшақтары тілінде (оғыз тобының тілдік элементтері көп) жазылған, «Китаб Муқаддима» ескерткішін арнайы қарастырған Қ.Садықбеков аталған ескерткіште кездесетін сапалық сын есімдерді семантикалық ерекшелігіне қарай: «Заттың түр-түсін білдіретін сын есімдер, заттың көлемін, аумағын білдіретін сын есімдер, заттың мөлшерін білдіретін сын есімдер, заттың сапа, сыр-сипатын білдіретін сын есімдер», – деп төрт топқа бөледі [202, 48-49 бб.]. Мұнда төрт топтың екеуі мөлшер семантикасына тікелей қатысты. Демек, сын есімдердің семантикалық өрісінің едәуір бөлігін «мөлшер» ұғымы құрайды. Ал біз дереккөз ретінде алған қыпшақ ескерткіштеріндегі мөлшер семантикасының сын есімдер арқылы берілу ерекшелігі төмендегідей: «Адам Ата мен Хауа Ана» қиссасында мөлшер семантикасын білдіретін көп, чандан сын есімдері кездеседі. Бұлар бірнеше есім, етістік сөздермен анықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста тіркесіп келіп, бірде іс-әрекеттің уақыт жағынан созылыңқылығы мен мөлшер жағынан көптігін (көп йығладылар (АХ, 211/40) // көп жылады), бірде деректі заттардың (алар көпдур (АХ, 185/19) // олар көп) немесе абстрактілі заттық ұғымдардың (көп михнат // көп бейнет) көптігі семантикасын, енді бірде адами іс-әрекеттің шектен тыс белең алуын (көп забандаразлық (АХ, 195/11) // көп сөзділік) білдіреді. Тіпті кейде көп сөзі күшейткіш үстеу қызметін де атқаратыны байқалады. Мысалы: Хазрат Адамни жүктеу/скачать 5.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|