Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова
жүктеу/скачать 1.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| фрустрация, қобалжу, т.б.); іс-әрекет түрлері бойынша (ойын,
оқу, еңбек); тон бойынша (оң, теріс, амбивалентті); іс-әрекетке әсер ету сипаты бойынша (позитивті және негативті). 180 Кез келген күйдің құрылымы екі: мазмұндық және серпінді компоненттерден тұрады. Іс-әрекеттің орындалу тиімділігіне күйдің мазмұны да, оның қарқындылығы да үлкен ықпал етеді. Іс-әрекеттің орындалуын қоштайтын энергетикалық фонды бел- сенділену деңгейі ұғымымен белгілейді. Ол кең ауқымда өзге- реді, оны белгілеу үшін психологияда «активация континуумы» немесе сергектену деңгейлерінің шкаласы ұғымы қолданылады. Келесі күйлер мынадай деңгейлер ретінде қарастырылады: ес- түссіздік (кома), терең ұйқы, жеңіл ұйқы, жай сергектік, бел- сенді сергектік, қауырт сергектік, стресс. Жетекші іс-әрекетінің тиімділігі белсенділену деңгейіне бай- ланысты болады: ол тым жоғары және тым төмен деңгейлерде төмендейді. Бұл тәуелділікті алғаш рет американдық ғалымдар Р. Йеркс пен Д. Додсон байқады. Ол «Йеркс-Додсон заңы» не- месе «оптимума активации» заңы деп аталады. Сондай-ақ пси- хикалық күйлердің деструктивтік (негативтік) ықпал дәрежесі мен олар осы ықпал ететін процестердің күрделілігі арасында да байланыс бар. Мысалы, торығу немесе күйзеліс әсерімен интел- лектуалдық функциялар, ал сонан кейін едәуір аз шамада әл- деқайда қарапайым моторлық, атқарушылық функциялар төмен- дейді. Басқару іс-әрекетінде эмоциогендік факторлардың қуатты тобы тұлғааралық қатынастармен байланысқан. Бұл іс-әрекеттің күрделілігі, оны жүзеге асырудың қиын шарттары оның нәти- желеріне деген жауапкершілікпен сабақтаса келе, басқару іс- әрекетінің сипаттамаларының тұрақты симптомдық кешенін тү- зеді. Міне, дәл осындай іс-әрекет еріктік процестердің үнемі қосылуын талап етеді. Басқару іс-әрекеті психологиясында оны ұйымдастыру үшін әлдеқайда мәнді эмоционалдық-еріктік рет- телудің әлдеқайда типтік аспектілер шеңберін атап көрсете- ді. Бұл – стресс, фрустрация проблемасы, «шұғыл іс-әрекетке дайындық» құбылысы, жетекшінің эмоционалдық резистенция- сы ұғымы, дисфункционалдық күйдің когнитивтік реттелу ерек- шеліктері, басқару іс-әрекетіндегі экспрессивтік процестердің заңдылықтары. 181 Стресс және оны жетекшінің іс-әрекетінде басқару «Стресс» (ағылш. stress – қысым, кернеу) ұғымы әртүрлі экстре- малдық әсерлерге – стрессорларға жауап ретінде туындайтын жоғары кернеу күйлерінің кең ауқымын білдіреді. Басқару іс- әрекетіндегі стрессорлар саны өте үлкен, олар өз мазмұны бойын- ша өзінше ерекше. Ақпараттық жүктелу факторы. Басқару іс-әрекетінде ақпа- рат көлемі мен оны өңдеуге қойылатын талаптар адамның психи- калық мүмкіндіктерімен қарама-қайшылыққа кіреді. Сондықтан ақпараттың осындай көлемімен шартталатын когнитивтік жүктеме күйзеліске соқтыратын негативтік фактор ретінде болады. Ақпараттық айқынсыздық факторы. Жетекші ақпараттың тым артықтығына қарамастан, жетпейтін ақпаратты іздеуге не- месе айқынсыздық, тәуекел жағдайларында қимылдауға мәжбүр. Ал бұл болса – күшті стрессогендік фактор. Жауапкершілік факторы – жетекші іс-әрекеті үшін барынша байқалатын негізгі және шешуші фактор. Уақыт тапшылығы факторы, тұлғааралық және тұлғаішілік кикілжіңдер факторы, басқару іс-әрекетінің полифокустылық факторы, сыртқы орта факторлары жүйесі (бәсекелестік, крими- налдық орта, макроәлеуметтік және макроэкономикалық серпі- ліс тұрақсыздығы) – осылардың барлығы басқару іс-әрекетінің стрессорлары болып табылады. Стрестік күйлер іс-әрекетке тұтастай және оның жекелеген процестеріне біртекті ықпал етеді. Стресс дамуының негізгі үш кезеңі бар: жүктеу/скачать 1.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|