Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова

262 
қолданыстағы және басқа да нормативті актілерді пайдалану 
бойынша, сонымен бірге еңбек келісім-шартының (контрактісі-
нің) шарттары бойынша мәселелерге байланысты туындайтын 
еңбек дау-дамайлары. Бұл даулы сипаттағы талас-тартыстар. 
Еңбек дау-дамайларының мұндай түрі үшін оларды шешу- 
дің ерекше тәртібі белгіленген: олар еңбек дау-дамайлары 
бойынша комиссияда және аудандық (қалалық) соттарда қарас-
тырылады.
Кез келген жеке еңбек дау-дамайының өз бастамасы бола-
ды. Заңды әрекеттер, яғни қызметкердің мүдделері мен құқық-
тарына нұсқан келтіретін кәсіпорын әкімшілігі бұйрығының 
пайда болуы, немесе жұмыс берушінің мүддесіне нұсқан кел-
тіретін қызметкердің қылығы (әрекеті), тек дау-дамайлық жағ-
дайды туындатады. Бұл әлі еңбек дау-дамайы емес. Ол пайда 
болуы (басталуы) үшін екінші тараптың (қызметкердің) өзінің 
құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған қарсы әрекет-
тері қажет. Мұндай қарсы әрекет ретінде қызметкердің еңбек 
даулары бойынша комиссияға шағымдануы есептеледі, олар 
кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның жалпы жиналысында (кон-
ференцияда) сайланады.
Ұжымдық еңбек дау-дамайлары 
 
Қазақстан Республикасының Конституциясы қызметкерлер-
дің құқықтарын тек жеке емес, ұжымдық еңбек талас-тартыс-
тарында бекітті.
Ұжымдық еңбек дау-дамайы (талас-тартыс) ретінде қызмет-
керлер мен жұмыс беруші арасында еңбек жағдайларын анықтау 
мен өзгерту (айлық жалақыны қоса алғанда), ұжымдық еңбек ке-
лісім-шарттарын, әлеуметтік-еңбек қатынастары бойынша келі-
сімдерді жасау, өзгерту және орындау мәселелері жөнінде рет-
телмеген келіспеушіліктер түсініледі.
Алайда ұжымдық келісім-шартты анықтау немесе орындау 
бойынша кез келген келіспеушілікті ұжымдық еңбек дау-да-
майы (талас-тартыс) ретінде бағалауға болмайды, өйткені туын-
даған келіспеушіліктерді тараптар – қалыптасқан (қалыптасып 
келе жатқан) еңбек қатынастарына қатысушылар шеше алады. 

263 
Егер де бұл келіспеушіліктер реттелмесе, онда мұндай келіс-
пеушіліктердің болуы пайда болған ұжымдық еңбек дау-да-
майын көрсетеді.
Мұндай дау-дамайлар қызметкер мен жұмыс беруші арасын-
дағы қарсылық себебінен пайда болады, бірақ дау-дамай бары-
сындағы өзара әрекеттесу екі тараптың өкілдерімен іске асы-
рылады.
Мұндай өкілдер болып табылады: 
− қызметкерлердің өкілдері – олардың жарғысына сәйкес 
өкілдікке уәкілетті кәсіби одақ және олардың бірлестіктерінің 
өкілдері, филиал қызметкерлерінің жиналысында (конференция-
сында) құрылған, өз күшімен ұйымдастырылған қоғамдық ор-
гандар, өкілдіктер және соларға уәкілеттілер; 
− жұмыс берушінің өкілдері – ұйым жарғысына, басқа да 
нормативті актілерге сәйкес ұйым басшылары және басқа да 
уәкілеттіөкілдер, жұмыс берушілердің бірлестіктерінің уәкілетті 
органдары, басқа да жұмыс берушіге уәкілетті органдар.
Дәл осы ұйымдар, құрылымдар, тұлғалар ресми, яғни қыз-
меткерлер мен жұмыс берушілердің заңды өкілдері болып 
табылады. Олардан басқа ешкім дау-дамайға қатысушы тарап-
тардың мүдделері мен құқықтарына өкілдік ете алмайды. Өкіл-
дер ерекше мәртебеге ие – тек өкілдік етіп отырған тараптың 
ғана емес, өзінің де мүдделерін көрсетеді.
Сондықтан келіссөздер жүргізу барысында белгілі бір тарап 
атынан алынған барлық міндеттемелер толық көлемде оның 
өкілдеріне таралады.
Ұжымдық дау-дамайлар (талас-тартыстар), жеке дау-дамай-
лар сияқты, әдетте екі түрде болады: 
1. Еңбек шартын анықтау мен өзгертуге байланысты туын-
даған дау-дамайлар. Олар, өз кезегінде, бұрын жасалған ұжым-
дық келісім-шартты жасауға және өзгертуге байланысты туын-
дайтын талас-тартыстар, және басқа да нормативті актілер- 
ді немесе олардың мазмұнында сонымен байланысты өзгеріс-
терді жасау кезінде пайда болған талас-тартыстар болып бөлі-
неді.
2. Жасалған ұжымдық келісім-шарттар мен келісімдерді орын-
дауға байланысты дау-дамайлар. Ұжымдық еңбек дау-дамайла-

264 
рының бұл түріне ұжымдық келісім-шарт актілерінің мазмұнын 
түсіндіру (интерпретациялау) кезінде пайда болатын талас-тар-
тыстарды (дау-дамайларды) да жатқызуға болады, өйткені олар 
осы келісім-шарттарды іске асыру, ондағы талаптарды орындау 
барысында пайда болады.
Дау-дамайдың осы түріне байланысты талас-тартыстар пәні 
еңбек және оның жағдайы мәселелері ғана емес, сонымен бірге 
әртүрлі әлеуметтік-тұрмыстық мәселелер болуы мүмкін, мы-
салы, қызметкерлердің белгілі бір категориясы үшін жеңілдіктер 
белгілеумен байланысты және т.б. 
Елдегі экономикалық жағдайлар еңбек дау-дамайларының 
динамикасына, олардың ерекшеліктеріне де ықпал етеді. Егер 
80-жылдары негізінен өмір деңгейі мен сапасындағы кемші-
ліктерге байланысты әлеуметтік-экономикалық мәселелер қоз-
ғалса, 1980-1990 жылдар аралығында оларға саяси талаптар қо-
сылды. Өндірістік емес сала ұйымдарының ұжымдарындағы 
дау-дамайлар төмен жалақы, оның индексациясын кешіктіруге 
байланысты туындады. Бірақ кейінірек ұжымдық еңбек дау-да-
майларының негізі аренасы өнеркәсіп, ең бірінші кезекте отын-
энергетикалық кешенді өндіруші салалар болды. 
Сонымен, бұл сала кәсіпорындарында 2008 жылы барлық 
ереуілге шығушылардың 60 пайызы ереуілге шықты, бұл бү- 
кіл жылдық жұмыс уақытын жоғалтудың 70 пайызы жоғары 
болды. Орта және жоғары білім беру, денсаулық сақтау, ғылы-
ми мекемелер өкілдері де шетте қалмады. Біртіндеп еңбек дау-
дамайларына машина жасау, өңдеуші салалар, көлік және авиа-
циялық диспетчер қызметкерлері де қатысты. Осы кезде жеке 
кәсіпорындарда еңбек дау-дамайлары іс жүзінде болған жоқ 
деуге болады [33, 34].
Бүгінгі таңда еңбек дау-дамайларының негізгі себептері 
мыналар болып табылады: 
− айлық жалақыны төлеуді кешіктіру; 
− ұлғайып отырған инфляцияға байланысты айлық жалақы 
индексациясының болмауы; 
− еңбекке ақы төлеу мөлшеріне қанағаттанбау; 
− өндіруші-кәсіпорын мен тұтынушылар арасында өзара 
төлемеушіліктер; 

265 
− еңбек заңдылығын іске асыруға байланысты заң бұзушы-
лықтар (қызметкердің қабылданған міндеттемелерін бұзуы, ба-
сшының еңбек туралы заңды бұзуы, ұжымдық келісім-шартты 
екі тараптың да бұзуы); 
− бюджеттік ассигнациялауды жүйелі кешіктіру; 
− еңбек қорғаудың нашарлауы және өндірістік жарақаттар-
дың ұлғаюы; 
− жекелеген құрылымдық бөлімшелер қызметкерлері мен 
басшылары арасындағы ақпараттық байланыстың кемшіліктері.
Төлемдерді кешіктіру бюджеттік саланы ұзақ уақыт жеткі-
лікті қаржыландырмау және төлемеушіліктер дағдарысынан, 
сонымен бірге жалақыны кешіктіру мемлекеттік те, сондай-ақ 
жеке кәсіпорындарда жоғары табысты бизнеске айналдыру орын 
алғаны туралы фактіге назар аудара кету керек. Статистика 
бойынша Мемлекеттік комитет деректеріне сәйкес әр үшінші ірі 
және орта кәсіпорында жалақыны уақытында төлемеу және 
үлкен қарыз болған. Сонымен, 2006 жылы жеті айында 89 мың 
кәсіпорындар мен ұйымдар тексерілген, онда еңбек қорғау 
бойынша 45 мыңнан астам заң бұзушылықтар анықталған.
Соңғы жылдары қызметкерлердің өздерінің заңды мүдделері 

жүктеу/скачать 1.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: