Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова
жүктеу/скачать 1.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| Харизматикалық билік немесе өнеге билігі – мысал (үлгі) би-
лігі. Ол саналы сенім мен қисынға емес, дәстүрге және көшбас- шының жеке сапаларының күшіне негізделген. Бұл қызметтік емес, тұлғалық ықпал. Харизматикалық тұлғаның төмендегідей типтік сапалары атап көрсетіледі [35]: – өз энергиясымен қоршағандарды зарядтау (энергиямен алмасу); – күшті сырт типі – көбінесе санадан төмен деңгейде бо- латын әдеттен тыс айқын сапалар; – мінездің тәуелсіздігі; – шешендік қабілеттілік; – өз тұлғасына таң қалуды қабылдау (олар өздерін басқалар шын мәнінде бағалаған кезде ғана жайлы сезінеді); – өзін сенімді және текті ұстау мәнері. Харизматикалық биліктің жақын ұғымдары әлдеқайда жал- пы «эталондық билік» ұғымымен біріктірілген. Заңды (дәстүрлі) билік. Жетекші оның мәртебесінде заңды бекітілген, атқарушыларға әсер етудің құқықтық, өндірістік ті- ректер жүйесіне ие. Жетекшілер мен қарамағындағылар ара- сындағы өзіндік «келісімге» сай биліктік қарым-қатынас ор- найды. Ақпарат билігі. Жетекші, әдетте, қарамағындағыларға қара- ғанда көбірек ақпаратқа ие, сондықтан тиімді мінез-құлық үшін объективті үлкен мүмкіндіктері бар. Басқалардың алдында бұл оның биліктік шамасын арттырады, оның сараптық және эталон- дық билігін күшейтеді. Кім ақпаратқа ие болса, сол жағдайды бақылайды. 201 Жетекші іс-әрекетінде, әдетте, биліктің қарастырылған бар- лық формалары сабақтасады. Оның аса маңызды кәсіби сапасы – осы формаларға кешенді сүйену және оларды жағдайға бай- ланысты «дозалау». Осы сапаның өзі интегралдық басқару түзі- лімінің жетекші беделінің қалыптасу негізі қызметін атқарады. Бедел тек жетекшінің биліктік өкілеттері мен тұлғалық сапа- ларының қорытылған, интегративтік байқалуы ретінде ғана емес, жетекші мен атқарушылардың ұзақ уақыт бірлесе істеуінің өнімі болып табылады. Сондықтан жетекшінің беделді қалып- тастыру мен күшейтуге бағытталған мінез-құлық тәсілдері бас- қару іс-әрекетінің маңызды жағы және реттеуіші болып табы- лады. Арақашықтық бедел. Жетекші өзімен және қарамағында- ғылармен арадағы арақашықтық неғұрлым үлкен болса, оларға ықпал ету соғұрлым күштірек болады деп есептейді. Мейірімділік немесе кішіпейілділік беделі. Қарамағындағы- лармен мұқият қарым-қатынастың мәнін жалған түсіну (басқаға жақсылық жасайды). Бұл бедел оларға деген төмен талап қоюға негізделеді. Сатып алу немесе сыбайластық беделі. Қарым-қатынас «сен маған – мен саған» принципі бойынша орнайды (сен маған жақ- сылық жаса, мен саған жасаймын). Іскерлік қарым-қатынас же- келікке айналады, жеке берілу формасын қабылдайды. Резонерстік бедел. Жетекші көңілсіз оқыту мен үздіксіз ақыл айту оның адамдарға деген ықпалын күшейтеді деп есептейді. Педантизм беделі. Жетекшінің майда қамқорлыққа, атқару- шылар жұмысының іске қатысы жоқ тетіктерін қатаң реттеуге бейімділігі (майда-шүйделерді жинап, бедел жинауы). Менмендік бедел. Жетекшінің бұрынғы еңбектеріне, даңқ- құмарлығы мен үстем мінезділігіне құрылады (өзін мақтағанды жақсы көреді). Басым (басымдылық) бедел.Мұндай беделге жетуге, әдет- те, мәдени деңгейі төмен жетекшілер ұмтылады, билікті пер- маненттік үрей орнату мақсатында қолдану қаупі олардың басты қаруы болып табылады (мен сені құртам, жоям деп қорқытады). А.С. Макаренко оны «ең қауіпті және жабайысы» деп санады. 202 Адамдар қарым-қатынас барысында өзара түсінісіп, ақ- парат алысып қана қоймайды, олар іс-әрекеттерін жоспар- лайды, бір-бірімен әрекет, қимыл алмасады, өзара әрекеттің түрі мен нормаларын анықтайды. Бұл әрекетке бір сәтте көп адамдардың қатынасуы әркімнің өз үлесін қосуын талап етеді. Өзара әрекет жасағанда адамдар әртүрлі мотивтерді мақсат тұтады. Солардың ішіндегі маңыздылары: – кооперация – жалпы ұтысты көбейту; – индивидуализм – өз ұтысын көбейту; – конкуренция – салыстырмалы ұтысты көбейту; – альтуризм – өзгенің ұтысын көбейту; – агрессия – өзгенің ұтысын азайту; – тепе-теңдік – ұтыстардың айырмашылықтарын азайту. Осыларға әлеуметтік өзара әрекетке түрткі болатын мотивтің барлығы енеді, өйткені қарым-қатынастың құралдары, нәтиже- лері, адамдардың қатынастары қатынасушылардың мотивтерінің сипатына тәуелді. Қарым-қатынастың мақсатына қарай тиімді және тиімсізін ажыратуға болады. Адамдардың мақсаттары сәйкес келген жағ- дайда қатынас нәтижелі болмақ (кооперация). Ең ұтымсыз мо- тивтер – индивидуализм және агрессия, қарым-қатынаста өз серіктерінің қызығушылығы мүлдем назарға алынбағандықтан, оның да қорғану стратегиялары қоздырылады. Тұлғааралық өзара қатынаста қатысушылардың әлеумет- тік мотивтеріне қарай бес негізгі стратегиясын белгілеуге бо- лады: – қарсыласу – бұл өз ұтысын көбейту мотивіне сәйкес. Адам тек өз мақсатына бағытталып, өзгенің мақсатын есепке алмайды. «Саған емес, маған»; – қашу – өзгенің ұтысын азайту мотивіне сәйкес. Шынайы өзара әрекеттен қашу, байланыстан бой тарту, өзгенің ұтысын азайту үшін өзінің де мақсатына жетпеу. «Саған да емес, маған да емес»; – жол беру – өзгенің ұтысын көбейту мотивіне сәйкес. Өз- генің мақсатына жету үшін өз мақсатын құрбандыққа салу. «Саған, маған емес»; 203 – компремисс – ұтыстардың айырмашылықтарын азайту мо- тивін жүзеге асырады. Шартты теңдік үшін өз мақсаттарына то- лық жетпейді. «Саған қанша болса, маған да сонша»; – ынтымақтастық – кооперация мен бәсекелестік мотив- терін жүзеге асырады. Бірлескен әрекетке қатысушылардың әлеуметтік қажеттіліктерін толыққанды өтеу. «Барлығы – саған да, маған да». жүктеу/скачать 1.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|