Ниетбаева Гульмира Бекенқызы Қазіргі кезеңдегі студенттердің психологиялық денсаулығының дамуы 6D010300 Педагогика және психология Философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

72 
2 СТУДЕНТТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҒЫНЫҢ 
ДАМУЫН МОДЕЛДЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 
 
2.1 Студенттердің психологиялық денсаулығы дамуының моделі 
Ғылыми модел - бұл зерттеу пәнін кӛрсететін және моделді зерттеуде 
объект туралы жаңа мәлiметтi алуға мүмкiндiк беретін, оның орнын басуға 
теңбе-тең бейнелеуге қабiлеттi, ойша кӛрсетiлген немесе заттық жүзеге 
асырылған жүйе. Моделдеу - бұл моделдерді жасау және зерттеу әдiсi. 
Моделдеудегі басты артықшылық - мәлiмет ұсынысының бүтiндiгi. Моделдеу 
бүтiн жүйелерді мүшелейтiн және олардың жұмыс жасауын зерттейтiн 
синтетикалық бағытқа негізделеді. 
Ғылыми болжам уақиғаларға, құбылыстардың даму заңдылықтарына, 
қызметіне, себептеріне сүйенеді. Моделдеу болжам жасаумен бірлікте болып, 
оның құрамдас бӛлігі болып есептеледі. Моделдеу – кӛп аспектілі зерттеу әдісі, 
таным әрекетінің бір жолы. Шынайы түрде бар үрдістер мен құбылыстардың 
логикалық, информациялық және графикалық құрылымын жасау, яғни 
объектілерді жеңілдетілген түрінде бейнелеу. Моделдеу – түп нұсқаның 
зерттеушіні қызықтыратын қажетті жақтарының дәлме-дәл кӛшірмесін түсіру 
арқылы зерттеу.
Моделдеу кӛп аспекті зерттеу әдісі болғандықтан оны қолдану шексіз. 
Оның негізгі міндеті: ұқсастық негізінде түп нұсқаның қажетті жақтарының 
дәлме–дәл кӛшірмесін, аналогін жасау. Ол ұқсас болса да, түгелдей 
қайталамауы керек, егер қайталанса онда моделдеудің мәні жойылады. 
В.П.Беспальконың пікірінше, моделді құрастыру - арнайы аналогтарды 
жасау жолымен нақты бар жүйені материалды немесе ойша ұқсатуды іске 
асыру. Бұл жағдайда аналогтарда осы жүйенің ұйымдастыру және жұмыс істеу 
принциптері кӛшіріледі [209].
«Модел» ұғымының мәнін анықтауда М.К.Мамардашвили: «эмпирикалы 
түрде байқалатын шындықтың барлық толып жатқан қасиеттері мен 
байланыстары тізілетін сияқты, олар бұл жағдайда тек ғылыми жолымен 
алынады, адам оларға қатысты зерттеуші болады», - деп атап кӛрсетеді [210].
Теориялық зерттеулерінде кӛрсеткендей, «модел» ұғымын В.А.Штофф 
былайша сипаттайды: «Ойша елестетілген немесе материалды жүзеге 
асырылған жүйе, ол зерттеу объектісін бейнелей отыра немесе қайта жаңғырту 
арқылы, оның орнын басуға қабілетті болады, бұл жағдайда оны қарастыру бұл 
объект жӛнінде бізге жаңа ақпарат береді». 
Әдіснамалық тұрғыдан модел ұғымына анықтама беруде Б.А.Глинский, 
Б.С.Грязнов, Б.С.Дынина және Е.П.Никитина т.б зерттеулер жүргізген [211].
Американдық философ М.Вартофскийдің кӛзқарасында моделді болашақ 
әрекетке бағдарланған прототип деп атауды ұсынады. Яғни, модел ретінде 
кейбір мәнді ғана емес, осы мәнді анықтайтын әрекет тәсілін кӛреді. Бұл 
мағынада моделдер - мақсаттарды іске асыру және сонымен қатар, осы 
мақсаттарды іске асыратын инструменттер. Модел бір мезгілде мақсатты 
ескереді және оның жүзеге асуын кепілдейді [212]. 

73 
В.А.Штофф ӛз еңбегінде салыстыруды кӛрсетуде педагогикалық 
энциклопедияда моделдеуді бір жағынан, табиғи немесе әлеуметтік 
шындықтың белгілі үзіндісінің моделдерге-аналогтарға объектілерді зерттеудің 
әдісі ретінде, ал екінші жағынан нақты бар нәрселер мен құбылыстардың 
немесе құрастырылатын объектілердің моделін кұрастыру және қарастыру 
үрдісі ретінде анықтайды. 
Ал, педагогика және психология түсіндірме сӛздігінде моделдеу әдісі 
бірнеше топқа бӛлінеді. Олар белгілерді моделдеу (бейнелік, математикалық, 
сӛздік және т.б.), бағдарламалық моделдер (блок-жүйе, алгоритм, эвристика 
және т.б.), заттық моделдеу (бионика). «Әрбір нақты жағдайда модел ӛзінің 
рӛлін түпнұсқаға ұксас болғанда ғана дұрыс орындай алады» [213]. 
Моделдеудің біртұтас педагогикалык үрдісі жүзеге асырудың маңызды 
бӛлігі зерттеуші-мұғалім үшін моделдеу зерттелінетін құбылыстың идеалдық 
моделін қайта жасаудың тәсілі болады. Практик-мұғалім үшін моделдеу іс-
әрекетінің мақсатына сәйкес, оның жағдайын ӛзгерткісі келетін белгілі бір 
педагогикалық құбылысты немесе үрдісті тұтасымен ойша (алдын-ала) қайта-
құру тәсілі болады. Басқаша айтқанда, моделдеу мұғалім үшін педагогикалық 
теория мен нақтылы практикалық іс-әрекет арасындағы бӛлік. 
Ю.А.Конаржевский моделдеуді: «объектіні жанама түрде практикалық 
немесе теориялық пайдалану әдісі, бұл жағдайда бізге керекті объект тікелей 
зерттелмейді, керісінше, танылатын объектімен белгілі объективті сәйкестілікте 
тұратын кӛмекші немесе жасанды жүйе (квази объект) пайдаланылады, ол 
танымның белгілі кезеңіндс оның орнын ауыстыра алады және оны зерттеуде 
сол моделденетін объекті жӛнінде ақпарат бере алады» дсп анықтайды [214]. 
А.З.Зак моделдеу әрекетін: «қарастыратын объектіні басқамен, сол үшін 
арнайы жасалған үлгімен орын ауыстыру» деп қарастырады. Осы 
белгілеулерден кейін, «педагогикалык модел» ұғымын былайша кӛрсетуге 
болады: педагогикалық модел педагогикалық жүйенің нақтылы феноменінің 
жинақтап қорытындыланған, ұсынылған және моделдеу объектісі жӛнінде жаңа 
білім бере алатын, педагогикалық зерттеу объектісінің маңызды құрылымдық-
фунционалдық байланысын бейнелеп кӛрсетуі [215]. Модел таным объектісінің 
орнын басатын және ол туралы ақпарат кӛзі болып табылатын материалдық 
жүйе деп түсіндіріледі. Моделдер зерттеу мақсатына байланысты әр түрлі 
прициптермен классификацияланады. Солардың ішінен ортақтары ретінде 
келесілерді кӛрсетуге болады:
- таным процесінде қолдану мақсаты бойынша классификациялау 
принципі; 
- түпнұсқа туралы ақпараттың орындалу әдісі бойынша классификациялау 
принципі;
- адамның 
оларды жасау барысында қатысу дәрежесіне қарай 
классификациялау принципі. 
Таным үрдісінде моделдер әр түрлі функцияларды орындайды. Олар 
кейбiр құбылыс немесе теорияның интерпретациясын түсiндiруде құрал ретінде 
қызмет кӛрсете алады. Ғылыми зерттеулердегi үлкен мәнi моделдің болжаушы 

74 
(эвристикалық) функциялары болып табылады. Модел жиi теорияны 
шындыққа тексеру мақсаттарына да қызмет жасайды. Моделдің алуан түрлi 
функцияларын жалпылай отырып, оның бас гносеология функцияларын 
кӛрсетуге болады: модел - бұл мәлiмет кӛзi; модел - бұл ӛнер - бiлiмнiң бекiту 
құралы.
Педагогикалық зерттеулерде моделдеу ӛте күшті құрастыру құралы болып 
келе жатыр. Моделдеудегі басты артықшылық - мәлiмет ұсынысының бүтiндiгi. 
Моделдеу синтетикалық бағытқа негізделеді. Бүтiн жүйелерді мүшелейдi және 
олардың жұмыс жасауын зерттейдi. Дидактикада моделдеуді келесi маңызды 
есептердiң шешiмi үшiн қолданады: 
- оқу материалының құрылымын оңтайландыру;
- оқу барысының жоспарлауын жақсарту;
- танымдық қызметтi басқару;
- оқу-тәрбиелiк үрдісті басқару;
- диагностикалар, болжаулар, оқытуды жобалау [216]. 
Моделдеу - жемiстi әдiс. В.Ф.Шариповтың пікірінше, модел негiзiнде үш 
пайдалы мақсаттарға қызмет кӛрсетедi [217]. Эвристикалық - жаңа заңдардың 
табылуы, белгіленуі, жаңа теориялардың құрастырылуы және алған 
мәлiметтердiң интерпретациясын классификациялау үшiн керек. Есептеуiш – 
моделдер 
арқылы 
есептеуiш 
мәселелердiң 
шешiмдерiн 
шешу. 
Эксперименталды – эмпирикалық тексеру (верификация) болжамын осы немесе 
басқа моделдерді операция жасау арқылы мәселенiң шешiмін табу. Моделдеу 
түрлі функциялар атқарады: эвристикалық, прогностикалық, прагматикалық. 
Моделдеу нәтижелеріне қойлатын талаптар: біріншіден, модел қарапайым, 
ыңғайлы болуға тиіс, екіншіден, объектінің жақсаруына мүмкіндік туғызуы 
керек. Негізіне келесідей талаптар алынады: 1) толықтығы, адекваттылығы,
эволюциялығы; кӛп кӛлемді ӛзгерістерге енгізу, әлеуметтік объектіні, 
құбылысты, үрдістердің кӛшірмесін жасау, 2) шамамен абстрактілі болуы, бірақ 
алынатын нәтиже пайдалы болуға тиіс, 3) белгілі уақыт шеңберінде ӛтуі. 
Моделді бағалаудың әртүрлі критерилері бар: жаңалықтың кӛрінісі 
(интуитивтік кӛрініс, жазбаша сапалық, кӛрнекілік имитация, жүйелік кӛрсету). 
Сонымен, моделдеу – зерттеу объектісі ӛзімен ұқсастық қатынастағы басқа 
бір объектімен алмастырылатын зерттеу әдісі. Бірінші объект тұпнұсқа болады 
да екінші объект оның моделі болады. Зерттеуші моделді зерттеп, алған
нәтижелерін ұқсастық және үйлестік заңы бойынша тұпнұсқаға кӛшіреді. 
Модел мен тұпнұсқа арасында белгілі бір ұқсастық болу керек. Мұндай 
ұқсастық зерттеушінің моделді зерттеу кезінде алған ақпараттарын тұпнұсқаға 
кӛшіруге мүмкіндік береді, ал кӛшіру үшін ұқсастықтың талдау мен жинақтау 
сияқты әр түрлі формалары қолданылады. Моделдің физикалық табиғаты 
тұпнұсқаның физикалық табиғаты сияқты болу керек (тұпнұсқаның толық 
кӛшірмесі болған модел, модел бола алмайды). Моделдің тұпнұсқадан 
айырмашылығы оны зерттеу оңай, алайда оның бойында моделге де, 
тұпнұсқаға да тән негізгі сипаттары мен ӛлшемдері болуы қажет. Модел 
ұқсастық ретінде тұпнұсқа, оны жетілдіру, қайта құру жӛне оны басқару туралы 

75 
білімді 
зерттеу, 
сақтау 
және 
кеңейту 
үшін 
қолданылады. 
Моделдеуде логикалық, физикалық, математикалық, заттық, белгілік болады. 
Моделдің түрін таңдау таным зерттеу объектісінің күрделілігіне байланысты.
Абай атындағы ҚазҰПУ жанындағы Психология ҒЗИ профессор 
Ж.Ы.Намазбаеваның жетекшілігінде қазақстандық ғалымдармен білім алушы 
жастардың психологиялық денсаулығы ерекшеліктерінің эксперименталдық 
зерттеуі жүргізіліп, психологиялық дені сау тұлғаны дамытудың моделі мен 
технологиялары ұсынылған. Сонымен қатар студенттерді тиімді психологиялық 
сүйемелдеудің және денсаулық сақтаушы технологиялардың енгізілу 
жағдайлары кӛрсетілген [218]. 
Аталған еңбекте психологиялық денсаулықтың күшейтілу мен сақталу 
қағидасы психологиялық-педагогикалық әсерге байланысты интегративті 
болып табылады. Яғни, бұл қағиданы ұстану адамның ӛмір салтын жақсарту 
мақсатынан айнымай, ӛзінің бейімделу қорын сақтау және арттыру механизмін 
жетілдіруге әкеледі. Оқушы жастардың психологиялық денсаулығын зерттеп, 
автор ӛз моделін жетілдіріп, ұсынады. Бұл моделде қалыптасқан тұлғаны 
«субъект-субъект» және «субъект-объект» қарым қатынасындағы, іс-әрекеттегі 
белсенді субъект ретінде қарастырады.Тұлға әлеуметтену жағдайында 
тәрбиелеуге мақсатталған іс-әрекетте дамиды, яғни, тұлғаның дамуы және 
тәрбиесі оның табиғи нышандарымен, әлеуметтік ортасымен, оқыту 
жағдайымен, адамдармен ынтымақтастығы және оқушының ӛзінің оқу-
танымдылығымен анықталады. Дамыған және тәрбиелі тұлғаның бойынан 
позитивті 
ӛзгерістер 
байқалады. 
Атап 
айтсақ, 
зияткерлі-танымды, 
эмоционалды, 
қажеттілік 
аясында 
және 
әлеуметтік 
қарым-қатынас 
жағдайындағы кӛрсеткіштерін сапалы және сандық түрде арнайы 
жабдықтардың кӛмегімен белгілеуге болады.
Осыған орай, профессор Ж.Ы.Намазбаеваның жетекшілігімен Психология 
ҒЗИ қызметкерлерімен жетілдірілген үш блоктан тұратын білім алушы 
жастардың психологиялық денсаулығын кешендік дамыту моделі жетілдірілді 
(Сурет 1). 
Сонымен, біз тұлғаның психологиялық денсаулығы мәселесі бойынша 
негізгі ғылыми кӛзқарастарды сипаттап, қазіргі кезеңдегі психологиялық 
денсаулықтың түсініктерін, студенттердің психологиялық денсаулығы
мәселесінің жағдайын талдай отыра, отандастарымыз анықтаған білім алушы 
жастардың психологиялық денсаулығын дамыту моделін негізге алып, 
студенттердің психологиялық денсаулығы дамуының құрылымдық-мазмұндық 
моделін ұсынамыз. 
Біздің ұсынып отырған құрылымдық-мазмұндық моделіміз келесі 
бӛлімдерден тұрады: мақсатты, әдіснамалық және теориялық негіздер, 
компоненттер, студенттердің психологиялық денсаулығын дамыту факторлары, 
шарттары және болжамды нәтиже.
Моделде кӛрсетілгендей, «Студенттердің психологиялық денсаулығы» 
ұғымын жүйелі, кешенді анықтауда келесі құрылымдар анықталып, 4 
компонентті қамтыған құрылым және кӛрсеткіштері нақтыланды:

76 

жүктеу/скачать 2.5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: