Норбоев Абдулла Ориф ўғли

32 
Bank riskini boshqarish jarayonining ikkinchi bosqichida bank riski son va 
sifat jihatdan baholanadi. Bank riskini sifat jihatdan baholanishi uning darajasini 
belgilanishidan iborat bo’ladi. Ushbu riskning qiymatdagi ifodasi uning son 
jihatdan baholanish jarayoni mahsuli bo‘lib hisoblanadi. 
Bank risklarini baholashning zamonaviy usullari bor bo’lib ular quyidagi 
usullar yordamida baholanadi:
1. Statistik usul; 
2. Risk qiymati VaR (Value at Risk) konsepsiyasi; 
3. Tarixiy modellashtirish usuli (historical simulation); 
4. Monte-Karlo statistik tajribasi (Monte-Carlo simulation); 
5. Senariy tahlili (stress-test asosida); 
6. Ekspertlar bahosi usuli. 
Statistik usul-bank uchun risk hududini aniqlash imkonini beradi. Riskni 
statistik usul tahlili miqdoriy usullar qatoriga kiradi. Statistik usulning mohiyati 
shundan iboratki, u yoki bu sohada mavjud bo‘lgan foyda va zararlar statistikasi 
o‘rganiladi, u yoki bu iqtisodiy hosilaning hajmi va olish davri aniqlanadi hamda 
shularga ko‘ra kelgusi davr uchun eng istiqbolli ehtimol belgilanadi. Statistik 
usulda quyidagi instrumentlar qo‘llaniladi: 
 variatsiya; 
 o‘rtacha kvadratik chetlanish; 
 dispersiya.
Risk qiymati konsepsiyasi. Hozirgi kunda banklar kredit, bozor va likvidlilik 
risklarini aniq ehtimol bilan hisoblanadigan kutilayotgan natijalardan maksimal 
farqlanish (olinishi mumkin bo‘lgan natijalarning o‘zgaruvchanlik darajasi 
kutilayotgan natijaning o‘rtacha miqdoridan qay darajada farq qilinishini 
ko‘rsatadi) tahliliga asoslangan VaR usuli yordamida aniqlaydilar.
Risk qiymati olingan ehtimol davrida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan 
aktivlardagi portfellarning o‘zgarishidan keladigan zararlarni aks ettiradi. Qisqacha 
aytganda, yo‘qotishlar x% ehtimollik bilan n kun davomida u so‘mdan oshib 
ketmasligiga ishonch hosil qilinadi. Masalan, risk qiymati 1 kunlik uchun 95% lik 

33 
ishonch intervali bilan 100 ming pul birligini tashkil etadi, ya’ni bir kun 
davomidagi yo‘qotishlar 95% lik ehtimol bilan 100 ming pul birligidan oshmaydi. 
Xalqaro bank-moliya tashkilotlari (Bazel Qo‘mitasi) bank kapitalining 
yetarligini baholash uchun 99% ehtimol darajasini 10 kunga teng qilib o‘rnatgan. 
JP Morgan kunlik balansini risk qiymatida 95% ehtimol darajasi bilan e’lon qiladi.
Risk qiymati hajmini aniqlash uchun tanlangan interval vaqti davomida foyda 
va zararlarning ehtimollik taqsimlanishini bilish kerak. Risk qiymatini aniqlashda 
ishonch intervali va vaqtinchalik gorizont parametrlari yordamida beradi. Qoidaga 
ko‘ra, yo‘qotishlar ehtimoli 1%, 2,5% va 5% (99%, 97,5% va 95% ishonch 
intervaliga mos ravishda) darajada o‘rnatiladi. Shuni hisobga olish kerakki, 
ishonch intervali ko‘rsatkichi o‘sishi bilan risk qiymati o‘sib boradi: 1% lik 
ehtimol bilan paydo bo‘lgan yo‘qotishlar, 5% lik ehtimol bilan paydo bo‘lgan 
yo‘qotishlardan yuqori bo‘ladi. Vaqtinchalik gorizontni tanlash mazkur aktivlar 
bilan necha marta bitim tuzilishiga bog‘liq. Risk qiymati konsepsiyasiga ko‘ra 
vaqtinchalik gorizont davomida portfel tarkibi va holati o‘zgarmasdan qoladi. 
Portfelni har yangilashda risk qiymatiga tuzatish kiritish kerak.
Tarixiy modellashtirish usuli. Ushbu usul imitatsion usullar qatoriga kiradi. 
Unga ko‘ra, portfeldagi instrumentlardan qiymati, uning qiymatiga ta’sir qiluvchi 
bozor narxlarida va foiz stavkalarida ifodalanishi kerak. Shuningdek, joriy 
portfelga o‘tgan yilda n davr davomida kuzatilgan bozor omilarining real o‘zgarish 
riski ta’sir qiladi. Shuning uchun joriy o‘zgarishlar asosida bozor omillarining 
gipotik n ko‘paytiruvchilari hosil qilinadi. Shu tarzda olingan gipotetik belgilar real 
ma’lumotlarga asoslanadi. Ushbu gipotetik belgilar bilan hisoblab chiqilib, uning 
joriy qiymati bilan solishtirganda bozor omillari ta’sirida foyda va zararlarning n 
hajmi aniqlanadi.
Monte-Karlo statistik tajribalar usuli. Ushbu usulga ko‘ra, minglab bozor 
omillari olinib, ular statistik taqsimlanib chiqiladi. Olingan ma’lumotlar portfel 
qiymatining o‘zgarishiga olib kelgan foyda va zararlar hajmi aniqlanadi. Oxirgi 
bosqichda portfelning foyda va zararlari aniqlanib, risk qiymati topiladi.

34 
Senariy tahlili. Unga ko‘ra portfelning asosiy ko‘rsatkichlari asosida prognoz 
qilinadi. Prognoz qilish jarayonida har bir holat uchun portfel qiymatining bozor 
omillari (foiz stavkasi, valyuta kursi, aksiya narxi) o‘zgarishi haqida gipotezalar 
tuzib chiqiladi. Takliflar asosida portfel qiymati qayta baholanadi. Olingan 
ma’lumotlar potensial yo‘qotishlar qiymatiga teng bo‘ladi. Senariy yondashuvida 
portfelni testdan o‘tkazish ham qo‘llaniladi. Testlar miqdoriy va sifat tahlillarni o‘z 
ichiga oladi. Miqdoriy tahlil makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘zgarishini aniqlash va 
ularning bank aktivlariga ta’sirini baholashga yo‘naltirilgan. Sifat tahlili ikkita test 
vazifalariga asoslangan: 
 bank kapitalining yirik zararlarni qoplash imkoniyatini baholash; 
 kapitalni saqlash va risk darajasini tushirish uchun bank qabul qilishi 
mumkin bo‘lgan qarorlarni aniqlash. 
Test o‘tkazishning quyidagi bosqichlari mavjud: 
 birinchi bosqichda test o‘tkazish uchun asos bo‘ladigan axborotlarni 
ishonchliligini tekshirish; 
 ikkinchi bosqichda ma’lumotlar bazasi tuzilib, kredit portfeli tahlil qilinadi; 
 uchinchi bosqichda risk omillari dinamikasi tanlangan vaqtlar oralig‘idagi 
o‘zgarishlarni aniqlash yo‘li bilan tahlil qilinadi.
Tijorat banklari tomonidan bank riskini rejalashtirish boshqarishning 
navbatdagi bosqichni tashkil etadi. Bu bosqichda bank strategiyasiga muvofiq 
riskni qabul qilish me’yorlari belgilanadi. Ya’ni tijorat banklari agressiv yoki 
konservativ strategiya qabul qilishlariga qarab bank tomonidan qabul qilinadigan 
riskning me’yori belgilanadi. 
Tijorat banklari tomonidan qabul qilingan strategiyaga muvofiq, qabul 
qilingan riskning me’yori belgilangandan so‘ng boshqarishning yakuniy 
bosqichiga-foiz stavkasi riskining chegaralash va uning ma’lum darajada ushlab 
turishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish bosqichiga o‘tiladi. Mazkur 
bosqich foiz stavkasi riskini tahlil etish, chegaralash va nazorat qilishga doir 
hujjatlar, uslublar va usullarni ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi. 

35 
Bank riskining boshqarishga qaratilgan mazkur jarayon tijorat banklar 
tomonidan bir butun yaxlitlikda olib borilishi maqsadga muvofiqdir. Bunday 
yondashuv banklarga nafaqat bank risklarini to‘g‘ri baholash, rejalashtirish va 
nazorat 
qilishga, 
balki 
bankning 
foyda 
va 
risk 
kombinatsiyasini 
optimallashtirishiga ham ko‘mak beradi. 
Risklarni o‘lchash va identifikatsiya qilish bank sektorida risklarni 
boshqarish va nazorat ostiga olishning birinchi bosqichidir. Bankirlar risklarni 
boshqarish jarayoniga muammoni qo‘yish va uni hal qilishning logik davomi 
tariqasida qarashlari kerak. Bank sektorida risklarni boshqarish jarayoni quyidagi 
asosiy bosqichlardan iborat: 
Bankning risklarga ta’sirchanligini o‘lchash va identifikatsiya qilish. Bank 
rahbariyati bankning turli bo‘linmalariga risklarning qanday omillari xavfli 
ekanligini aniqlashi hamda ushbu risklarning hajmi va darajasini qanday 
o‘lchash kerakligi yuzasidan qaror qabul qilishi kerak. 
Bankning har bir bo‘linmasining joriy siyosati va risk omillarining har biri 
adekvat tarzda kompensatsiya qilinayotganligini aniqlash uchun bu 
siyosatning har kunlik amaliyotga joriy qilinishining holati. Bank rahbariyati 
bo‘linmalar faoliyatidagi eng asosiy va jiddiy risk omillarini bartaraf qilish 
uchun joriy faoliyat yoki strategik maqsadlarni o‘zgartirilish zarurati 
mavjudligini (yoki zarurat yo‘qligini) aniqlashi lozim. 
Risklarni boshqarish sohasidaga chora–tadbirlarni tahlil qilish bilan 
bankning qisqa va uzoq muddatli rejalarini muvofiqlashtirish. Bank 
rahbariyati risk faktorlarining boshqarilish darajasi qo‘yilgan maqsadlarga 
mosligini aniqlashi kerak.
Risklarni boshqarish sohasida (har bir hisobot davri davomida va yakunida) 
olib borilgan tadbirlar va qarorlar tahlili. Bank rahbariyati risk omillarini 
to‘liq aniqlab olganligi va ularni bartaraf qilish yuzasidan olib borilayotgan 
ishlar bankning qisqa va uzoq muddatli rejalarida ko‘zda tutilgan 
maqsadlarga erishishni ta’minlay olishiga ishonch hosil qilishi zarur. 

36 
Agar risklarni oldini olishning to‘liq imkoniyati bo‘lmasa, u holda oxirgi 
manba – bu riskni boshqarish usuli, ya’ni riskni qoplash hisoblanadi. 
Riskni qoplash quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 

Banklar tomonidan umumiy va maxsus rezerv fondlarini tashkil qilish; 

Ma’lum yig‘indilarni zararlarga o‘tkazish; 

Kreditlar bo‘yicha foizlar belgilashni to‘xtatish va boshqalar.
Riskni minimallashtirish, ayniqsa kredit riski bo’yicha yuzaga keladigan 
muammolarni hal etishda bank boshqaruvi tomonidan ishlab chiqilgan kredit 
siyosatining ahamiyati katta. Chunki to’g’ri va aniq ishlab chiqilgan kredit siyosati 
bankning joriy moliya yilidagi risni oldini olish, uni bartaraf etish borasida asosiy 
hujjatlardan biri hisoblanadi. 
Risklarni boshqarishda yuqorida keltirilgan usullardan foydalanishda bank 
tomonidan riskka ta’sir etuvchi ijobiy va salbiy omillarni hisobga olishi darkor. 
Aks holda, riskka ta’sir etuvchi salbiy omillar natijasida bank risklarni boshqara 
olmay qolishi va risklar natijasida paydo bo’lgan zararlarni o’z foydasidan 
ajratilgan maxsus rezerv fondlari orqali qoplashga majbur bo’ladi. Bu esa bankning 
barqaror faoliyat yuritishiga, kelgusida amalga oshiradigan operatsiyalariga, 
shuningdek faoliyatini kengaytirishi va xalqaro bozorlarda o’z o’rnini topishiga 
qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun bank risklarni boshqarishda 
nafaqat rikka ta’sir etuvchi omillarni, balki bank faoliyatiga ham ta’sir etuvchi 
omillarni hisobga olishi darkor. Albatta, risklarni boshqarishda yuqoridagi 
usullardan maksimal darajada foydalanish orqali banklar ta’bir joiz bo’lsa o’z 
daromadlarini maksimal darajaga yetkazish imkoniga ega bo’ladi. Bank 
daromadining o’sishi o’z navbatida bankning nafaqat milliy, balki jahon bozorida 
o’z o’rni va obro’sini yanada mustahkamlash uchun zamin yaratadi. 

37 

жүктеу/скачать 0.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: