-тұжырым Саяси мағынаға ие мәселелер не ќысќартылып, не көзделген маќсатќа

“Әсіресе Есіркегеннің (өнер, білім ќуған, орысша оќыған жас жігіт – Н.Р.) ќабағынан ќан жауған. “Россияға бағыну керек деймін. Ондағы ойым ұлы халыќ, мәдениетті халыќ, өзімен бірге мұратќа жеткізеді деп сенуімнен шыќќан арман. Ал бағанағы ауылға істегені не? Мүмкін мен ештеңеге түсінбейтін болармын, аќ патшаның да, оның ќарапайым солдаттарының да арманы біреу-аќ шығар. Тезірек ќазаќты ќұртып, жерін емін-еркін пайдалануға асығатын болар…

…Сондай-аќ өзі секілді Шоќанның да (Шоќан Уәлиханұлын айтып отыр – Н.Р.) Россия мәдениетіне ќанат ќағып, туған халќын сол Россияға тартќанын, біраќ артынан генерал Черняевтің әскері сол халыќты Россия патшасына отар етемін деп ќырғанда, не істерін білмей, ќызметін тастап, Тезек төренің аулына ќашатынын ќайдан білсін.

Есіркеген ќазір шым-шытырыќ жұмбаќ ойдың шешуін таба алмай шатасуда еді. “Расымен мен ќателесіп жүрмін бе? Түбі жауынан ќұтыла алмайтынын білген жаралы жолбарыс тәрізді не болса да айќасып өлем деген Кенесарыныкі дұрыс па? Мәдениет, прогресс, Россиямен біріксек жарыќ күніміз шығады деп жүргенде, халќымыздың еркіндігі түгіл, өзінен айрылып ќалмаймыз ба? Егер ќазаќты өзіне ќосу әдеті үнемі әлгі ауылға істегеніндей бола берсе, өйткен мәдениеті де, келешегі де ќұрсын!.. Онда су ішсем де, суан ішсем де, халќыммен бірге боламын. Тек соның күні көкке жүзсін, соның ғана сәулесі жарќырай түссін”” [522-б.] Осының бәрінің орнына орысшасы, соған орай ағылшыншасы тіпті керісінше былай деп жазады: “Присоединение, которое в будущем принесет великие плоды!.. Да, несмотря ни на что, он будет бороться за это” [493-б], “Oh, he dreamed about the unification with Russia which would be very advantageous for the Kazakhs. And in spite of anything he would struggle for that idea” [524-б.].

484-беттегі Горчаков сөзі: «Біз ќазаќ елін тек отарымыз деп ќана санаймыз. Кімде-кім бұған көнгісі келмесе, оны ќарудың күшімен көндіреміз. «Азаматтармен келісімге келудің ең дұрыс жолы – оларды ќорќытып ұстау». Бұл пікірді соғыс министрі Чернышев мырза да ќолдайды». Мұндай толып жатќан саяси маңызы бар сөйлемдер және ќазаќ ұлтына болысатын сөйлемдер аударылмайды, не болмаса кеңестік цензурадан өтпей қалған. Оларды тізіп шығу мүмкін емес. Мысалдар мына тектес:

• 
  «…Ќазаќ елі батысынан да, шығысынан да тікелей жәрдем ала алмады. Тек өз күшіне сенуге тура келді» [246-б.]
  
• 
  «Иран, түрік, орыс әдебиеттерінде Тәуекел хан деген айбарлы атын ќалдырды» [258-б.]
  
• 
  «Осындай мыңдаған белгісіз батырлардың арќасында ќазаќ елі сан жанталаста жеңіп шығып, ғасырлар бойы өзін аман саќтап келеді» [258-б.]
  
• 
  «Ќазаќтың батыр ќыздарының жауға ќарсы шабуы жаңалыќ емес» [259-б.]
  
• 
  «Бар қазақты бір ханға билетіп, басын қосудың қауіпті екенін ашып айтқан» [397-б.]
  
• 
  «…ќазаќтың атаќты ханының бірі Ќасым соғысты жаќсы көрмесе де, ќарамағындағы бір миллион жанның төрттен бірін атќа ќондырып, найза ұстаттырған екен. Екі жүз елу мың әскері бар Ќасым ханның айбарынан сескеніп, еш жауы оған ќарсы соғыс аша алмаған» [541-б.]
  
• 
  «Ќамығып тұрды Кене жұртын ойлап» [576-б.], т.с.с. жалғастыра беруге болады.
  

Алынып тасталған сөйлемдерден ғана мысал көрсете алу мүмкіндігіміз бар. Өзгеге көзге шыққан сүйелдей сүйкімсіз көрінген көлемі жарты бетті бірден алатын тұтас-тұтас алынып тасталған жерлерді де көрсетер едік, жер-көкке сыйғыза аламыз ба?

Трилогияның соңғы нүктесі қойылған «Ал мынау көш Шыңғыс хан шабуылынан бастап алты жүз жылдан астам өзінің жері, суы, тәуелсіздігі үшін күрескен ќазаќ атты көшпенді көкжалдардың ең соңғы ұлы көші еді» деген сөйлем – үш кітаптың түйіні болатын, оның орысша, ағылшынша кітаптардан ғайып болмауы мүмкін емес-тін.

16-тұжырым

Жақсылықты жасырып, жамандықты асыру көптеп кездеседі
Жалпы есепте 6-тұжырымнан бастап, 21-тұжырымды қоса алғанда, барлық тұжырым дәлелдемесі жақсылықты жасырғандыққа келіп тоғысады десек қате болмайтын тәрізді. Аудармашы мырзаның жолсыздан жол тауып, жанталасып, жамандыќты асырам деген тынымсыз қарекеті де нәтижесіз емес, өзге тұжырымдарды дәлелдеуге келтірілген қаншалаған мысалдар төңірегінде төбесін көрсетіп қалып жатады. Даралай айтатын мысалдар да жеткілікті. Қазаќшада [89-б.]: “Самарќантты бағындырам деп аттанған баяғы алғашќы ұрысында, өздеріне дүрсе ќоя берген үш пілден бүкіл Ќыпшаќ жігіттері жөңки ќашќан. Әскердің арт жағында келе жатќан Әбілќайыр, ұзын тұмсығын оңды-солды сілтеп, кіші-гірім үйдей боп өзіне ќарай тап берген алып пілді көргенде не істерін білмей, ќолындағы найзасын жерге түсіріп алған. Тек ажалдан астындағы жүйрік аќ боз аты ќұтќарған”. Осыны орысшада [83-б.]: “Двадцать пять лет было ему (мұндай сандыќ көрсеткіштерді ќайдан алатынын аудармашының өзі біледі – Н.Р.), когда в первый раз подошел он к стенам Самарканда. Лишь трех слонов (бар болғаны деуіне ќараңыз – Н.Р.) выпустили на него жители города, но все бесчисленное конное войско хана Абулхаира в панике разбежались кто куда. Когда на него самого бросилось, яростно размахивая хоботом, громадное животное, он так струсил, что уронил копье и убежал пешком, бросив коня. Хорошо, что умный конь сам разыскал его в свалке и вынес из битвы” деп аударады. “Жүрегі жарылып сол жерде өлді” деуге де әзір еді, әттең, Әбекең түпнұсќада әзір өлмейді. Не де болса, осы тұста аудармашы ешнәрседен бейхабар оќырманға бір ханды масқара ету мұратына жеткен, мұндай көрініс ағылшын тілді оқырманды да “What a great clown runned the steppe horde!” дегізбей қоймаса керек.

Аудармаларда сол әуелгі соғыста ќандай сайќымазаќ болып көрсетілген болса, Әбілќайырдың өл-өлгенше сондай күлкі болып кеткенін мына сөйлемдердің аудармаларынан көруге болады. «Біраќ жаратылысынан батыр Әбілќайыр «тағдырдың жазғаны осы болса көріп алайын» деп, кейін шегінбеді. Бірінші адамды ат үстінен ұрып түсірді. ¤зі де Бараќтың баласы Шағайдың ќолынан ат жалын ќұшып ќұлады. Жерде сұлап жатќан ханның жанына шапќылап жеткен Бараќ беліндегі ұзын сапты, сүйір ұшты Хиуа ќанжарымен жүрек тұсынан сәл төмендеу жерден ќұлаштап ұрды. Әбілќайыр ышќынып барып, демін алды» [305-б.]. Орысшасы [173-б.]: “Хан Абулхаир самолично зарубил несколько врагов, а потом, увидив скачущего к нему Барак-султана и словно осознав свою судьбу, опустил саблю и закрыл глаза. Подскакавший султан сбил его с коня, прыгнул ему на грудь и вонзил глубоко в седце прямой казахский нож”. Міне, алғашында масќарампаз, ќоян жүрек етіп жасаған кейіпкерінің келбетін аудармашы өлер шағында ќас дұшпанымен бепте-бет келгенге дейін мұќият саќтап, келекелеумен “соңғы сапарына” шығарып салады.

Түпнұсќадағы [504-б.] “Жетпіске таяп ќалған Уәли өзі секілді кілең аќ шашты шалдармен патша сарайының бір салонында карта ойнап отырғанда, бидің дәл ќызу үстінде Айғанымды өз үйіме алып кетіп едім-ау!” дегеннің орысшасы [476-б.]: “Семидесятилетний муж ее Вали-хан днями и ночами не вставал из-за зеленого стола, играя со столь же престарелыми сенаторами. И как-то он, Перовский молодой и блестящий тогда гвардеец, признался ей в любви”, соған орай ағылшыншасы [505-б.]: “Her seventy-year-old husband Vali-Khan spent days and nights at the green table, playing cards with Senators as old as himself was. And Perovsky, a young and brilliant Guard officer then, had once declared his love to her” деп аударылған. Бұл жерде Бірінші Александр патшаның туған күнгі тойында, сол тойға арналған балда болған оќиғаны граф Перовский есіне түсіріп отыр. Туған күн де бір күн, бал да бір күн болса, Уәли ханның аудармаларында ќалайша «днями и ночами» (“days and nights”) «той тойлап» кеткені белгісіз. Жаќсылыќты жасырып, жамандыќты асырғанда да «өтірікшінің» жалған сөздің ќисынынан жаңылыспағаны жөн болатын еді.

«Көшпенділерде» [471-б.] «...қалың қазақ арасына Бұқар жырау айтқан:

деп аударады. Аудармашының шумақты сұмдық қылып шығарғанымен қоймай, бір адам айтты десем, әлсіреп алармын дегендей, Бұқар жырау емес, қалп айтпайтын халық айтқан мақал қылмақ ниетіне не дерсіз (ағ.т. [478-б.])?!

Ары ќарай «…Ел бірлігін тілге тиек еткен нелер әшекейлі толғаулар ортаға салынды. Бір мезет Хаќназар Аќ Орданың басына төнгелі тұрған ќилы-ќилы кезеңдер бар екенін баяндай келіп, Ноғайлының Аќ Ордаға түгел ќосылуын талап етті» деген жолдардың «парафразасын» да аудармашылар өз пайдасына тәп-тәуір шешкен: «…Лишь в конце произнес свою речь сам Хакназар. – Хивинские и бухарские владыки хотят навсегда растоптать наше ханство, – сказал он, указывая на юг. – От наших колен происходят все они, ибо из нашей степи пришли туда Абулхаир и Хромой Тимур. Но такие дети всегда полны неблагодарности, и нечего ждать нам от них пощады. Другая жизнь у них, и другие интересы. Нам некуда уходить из своей степи!». «Ел бірлігі» деген сөз де жоќ, мағына да жоќ, біраќ бір нәрсе көп – ол – осы тұжырымға дәлел болатын мысал.

Түпнұсқаның 424–426-беттерінде Нысанбай жыршының не жырлағаны туралы айтылады, үзіктер алсақ: «...Осыдан соң Нысанбай жыршы әр жүздің әйгілі хандары Әбілмәмбет, Барақ, Нұралыларға қысқа-қысқа сөз тастап, үш жүздің басын қосу жолында күрескенін, кейін Абылай деген атпен хан болған Әбілмансұрға тоқтаған. ... Бірақ Россия қатын патшасы қазақ елінің басын біріктірудің қауіпті екенін ойлап тек өлерінен екі жыл бүрын ғана оны Орта жүзге хан етіп указ бергеніне бір тоқтап, сол Абылайдың жетпіске келгенше ыңғайына қарай біресе Россия иатшасына, біресе Қытай боғдыханына икем көрсетіп, Түркістаннан бастап Есіл, Нүра бойына дейін көшкен қалың қазақтың еркінділігін жоғалттырмай ел ғып сақтап өткенін тағы да бір алуан жыр ғып шырқатты. ... Дауысы қарлығып болдыруға айналған Нысанбай тек ел жатарда ғана Абылайдың қарақалпақ әйелінен туған Уөлидің Россияға қол шоқпар болып кеткенін, қалмақ қатынынан туған Қасым төренің әке жолын қуып, қазақтың басын қосамын деп бәйек болып жүргенін мадақтай келіп, кенет оқшау отырған Кенесарыға қарай...». Оның Кенесарыға қарай не айтпақ болғанын 20-тұжырым еншісіне қалдырайық та, бұл жерден түйгенімізді түйіндейік, қанық бояумен жазылған қатарлардың бірі де аудармаларда берілмейді. Бет алды еркінсіп, аудармашы беттерді өз білгенімен толтырады.

18-тұжырым

Үрей, аяныш тудыратын көріністердің бояуы ќаныќ суреттеледі,

кейде ойдан ќұрастырылады
“Осыдан екі ай бұрын Мұхамед-Шайбани Түркістан жерінде ќазаќ саудагерлері сауда-саттыќ жүргізбесін деп жарлыќ берген. Бұнысы бүкіл Дәшті Ќыпшаќќа зорлыќ еді. Ќаладан керек затыңды алма деу әрине, зор ќиянат” [187-б.] деген сияќты сөйлем кездессе болды, осында тұрған зорлыќ, ќиянат деген сөздердің өзі «Только накануне своей гибели Мухаммед-Шейбани распорядился о недопущении кочевников в степи Дешт-и-Кипчак на базары Туркестана. Тех, кто продавал им что-нибудь, ждало наказание, вплодь до лишения жизни. Так дальше продалжаться не могло. И вот время пришло!» [173-б.] деп, «ќолдан жасалған ќара бұлтты төндіруге» жетіп жатыр.

Түпнұсќаның 236-бетінде: “Содан кейін барып зынданда ќұрт-ќұмырсќа жеп жатќан Тахир сұлтанның басын аламыз” десе, орысшада [227-б.] “… а с ним и султан Тахир, который спит сейчас вместе с крысами-людоедами в зиндане!” дейді, ағылшыншасы осындай [243-б.].

Абылайдың аќ бурасы ғайыптан пайда болып, иесіне ќастандыќ жасайын деп жатќан Мүлікті «желкесінен тістеп ап, жерге алып ұрып, аяғымен тарпып-тарпып жіберіп, үстіне шөгіп…» [341-б.] өлтіреді. Мүліктің денесін әлгілердің ќалай жерлегені туралы ештеңе айтылмайды екен. Сол сәтті пайдаланып, орыс тілді аудармашы «А потом к мертвому телу своего одноплеменника пришел глухонемой раб и унес его останки. Он тут же похоронил их по древним законом своего народа» [323-б.] деп, ойдан ќұрастырып әкетеді. Бұлар Ќоќаннан жіберілген екі ќұл, «своего народа» деп бұл жерде өзбек халќын айтып отыр екен, адамды өлген бойда жерлейтін «заңды» ойдан таңады. Ќазаќшасының өзінде мылжа-мылжасы шыќќан, тісі аќсиып кеткен, сыќылыќтап күліп жатќан адам сияќты деп, онсыз да жеріне жеткізе суреттелген мүрдені «Зубы мертвого Малика были оскалены в страшной улыбке» [322-б.] деумен ќоя салмай, көріністі «асќындыру» үшін «денесінің ќалдыќтарын» алып кетіп, «оларды» сол арада жерледі деп, бөлшек-бөлшек адам ќалдыќтарын жерлегендей, оќырманды түшіркендіреді. Осындай тәсілмен егер оќыс, сұмдыќ оќиғалар мен көріністердің арасы сиреп бара жатса, ондайларды аудармашы ауыќ-ауыќ ойдан ќұрастырып отырады.

Ќазаќшаның 241-бетінде: “…Осыншама өшігердей бұларға (жоңғарларға – Н.Р.) айдалада Түркістанның сұрғылт даласында өзімен-өзі болып, тыныш жатќан осынау еңбекші жұрт не істеді екен?” деген, одан әрі т.с.с. әлсіздің ар-намысын күштінің аяќ асты етуді арман ететіндігі туралы өте үлкен “абзац” аударылмайды, олардың орнын аудармашы “өз есебін” түгелдейтін фантазиямен толтырады. Мәселен, осы беттегі «Зеңбірек оќтары бекініс үстіне кеп, тынбай жарылып жатыр» дегенді “Но это была не камнеметная машина “черный дромадер”, два века назад пытавшаяся сокрушить эти стены. Чугунное крутящееся ядро ударило в самый верх крепости башни, отбив один из зубцов, и комья сухой глины посыпались вниз на толпу. Другое ядро перелетело стену и попало в середину площади, убив привязанного к колышу коня” [231-б.] деп, ќұр зеңбірек атылды деп ќоймай, “ұќыпты” аудармашы оның әрбір оғының түсіп жатќан орнына мұќият зейінмен ќарайды. Мұндағы маќсат – үрей, ќорќыныш, аяныш деген сезімдерді еселеу. Ал түптің түбінде бұл халыќќа деген жиіркеніш сезімін тудыру маќсаты жатса да, таң ќалатын еш нәрсе жоќ тәрізді.

Ќазаќты ќанішер етіп суреттеуді ашатын келесі 19-тұжырым да осы 18-тұжырыммен етене байланысады.
19-тұжырым

“Қазаќ – ќанішер, ќаннан басќа көргені жоќ халыќ” деген ұстаным бар

Ағылшыншасы [292-б.] орысшасымен бірдей.

Түпнұсқаның 205-бетінде «Әбілмансұрдың өткір сұрғылт көздері самай тамырға қадалған алмас қандауырдың ұшындай Бұқар жыраудың бетіне қадала қалды. Бұқар жырапудың бойы шымырлап кетті. «Бәтшағардың көздері қандай өткір еді... Шағатын жыланның көзіндей селт етер емес қой...»» дейтін сөйлемдер бар. Аудармашы: «Юный табунщик смотрел прямо в лицо своими немигающими глазами. По спине у жырау невольно пробежал холодок. «Какие все-таки у него глаза: как у змеи! – подумал он. Так же блестят и то же бесстрастие. Откуда это? Наверное, от вампира-деда, которого не называют иначе, как Аблай-Кровопийца»» деп, өз ойын еркін жазып, құмарын қандырады [191-б.] (ағ.т. [204-б.]).

14-тұжырым дәлелдемесінде келтірілген соңғы мысалдың жалғасы [104-б.]: «Ол (Исан-Бұға – Н.Р.) өзінің сүйген адамының көз алдында ќалай ќаза тапќанын көргеннен кейін, жас жаны енді аяушылыќты мүлдем ұмытып, тірі пендеге аяусыз тасбауыр болып алған (Соңынан алғашќы махаббатының өшін талай ќас-жауынан ќайтарған)» деген бір сөйлем үшін орысша аудармасының бір ғана 99-бетінде «…человеческая кровь сделалось для него такой же обычной влагой, как вода в текущей через город речке» деп бір, «В такие дни приговоры были его самыми жестокими, наказывался правый и виноватый. Палачи знали это и, когда хан возвращался с могилы золотоволосой девочки, применяли самые изощренные методы казни. Это были все те же два палача, которые когда-то перерезали ей горло, и менять их хан ни за что не хотел…» деп екі, «Сегодня Иса Буга побывал уже на могиле золотоволосой девочки, но так и не появилось у него желание увидеть чью-то кровь (бұл – «хан жолының мейрімсіз жол екенін есіне түсіріп, толќуын тоќтататын» дегеннің орнына– Н.Р.), – деп үш, – Слишком много забот свалилось в последнее время на его голову. Кровь лилось потоком по всем границам Моголистана» деп төрт, «Нет, никогда не осилить им тех, кто от века живет на этой земле. Кровью предков полита она» деп бес рет ќан төгу сөзін жан түршігерлік тәсілмен ќолданады. Дәл осы рет ағылшыншаның 106,107-беттерінде ќайталанады. Ал түпнұсќада мұның бірі де жоќ!!!

Бұдан соң өзге мысал келтіріп жатудың өзі артыќ.

«Адам ќаны судай аќты» деген сөз ќолданыс І.Есенберлинде де жоќ емес, біраќ М.Симашконың оны «…сама природа карает его (Аблая – Н.Р.) за грехи, ибо не было дня в его жизни чтобы не лилась потоком человеческая кровь [349-б.]» дегеніндей бірнеше еселеп ќолдануы кәдімгі ќасиетті Ќұран кітаптағы тозаќтың сипатын көзге елестетеді.

15-тұжырымда Әбілќайырдың ең алғашқы жорығында ќалай мазаќ болып көрсетілгеніне көз жеткізген едік. Аударманы түпнұсқамен салыстыра оқыған кісі Кіші жүздің ханының сол күйінше аударма бойына бір абырой алып көрместен, өмірінің соңғы сәттеріне дейін мазақ, қорқақ болумен қор болып өткенін өз көзімен көре алады. Енді (ел тізгінін ұстаған ерлерді түгел тізе алмаймыз) Абылай мен Кенесарыға шығарма аудармаларында «жасалған ќастандыќќа» ќысќаша тоќтап өтеміз.

17-тұжырымда сөз болған Нысанбай жыршының ел бірлігін ойлаған қазақ хандарына айтқан мадағынан соң, оқшау отырған Кенесарыға қарай айтқаны мынау болатын:

«Абылай жолы ауыр жол:

Батыр Кене, біліп қой.

Абылайдай берік бол,

Алам десең абырой, — деп үзақ жырын бітірген» [426-б.].

Қызық үшін осы төрт қатар өлеңнің қалай аударылғанына зер салайық [404-б.]:

Екі ханға да ортақ абырой деген сөзді електен өткізбеудің амалын ұсталықпен тауып аударған (ағ.т. [434-б.]).

Абылай хан аты ќазаќ халќы үшін ќаншалыќты асќаќ болса, аудармаларда соншалыќты керісінше – біржаќты ќанішер, татып алар тартымды ісі жоќ, сүйкімсіз, сұмырай болып сипатталады. ¤мірден озып бара жатќанда Бұќар жырау екеуінің ризаласып отырған сәтіндегі ойдан ќұрастырылған үлкен диологтан үзік келтіреміз [351-б.]:

«–…Но каково твое последнее пожелание, хан Аблай?

– Разве исполнимо оно, мой жырау?... – Губы уже начали светлеть. – Жить я хочу… Ну, а что говорить об этом. Хорошо бы, если бы люди не пугали детей моим именем». Бірден орысшасын бердік, ќазаќшасымен салыстыра беретін түпнұсќада баламалы мәтін жоќ. Бұл – аударма емес, «мен мұны қалай аударсам екен?» деген ой жоқ, ойдың бәрі – «та-a-ак, мен мұны былай жазайын» деген айлакерлік. Бұл – Абылайды ќадір-ќасиеттен жұрдай етіп көрсету үшін ойдан ќұрастырылған диалог, мазмұны тұтасымен керісінше. Соңғы тілегі – оның атымен балаларды ќорќытпасаќ болды, басќа арманы жоќ екен. Біраќ аудармаларында Абылайдың осындай тілек тілейтініндей бар, алдыңғыларын ќозғамай-аќ ќойғанда, осы соңғы диалогтың өзінде-аќ: «В неестественно больших, пронизывающих человека насквозь глазах Аблая он увидел последние искорки жизни», «…умирающий улыбается», «…какая-то умиротворенность появилась на лице этого страшного человека» деп берілетін жерлер бар. Ќазаќшасында осыған ұќсас «Адамның өңменінен өтетін үлкен өткір көздеріндегі нұрдың сөніп бара жатќанын көрді де ең болмаса сөйлесіп ќалайын дегендей, Абылайдың төсегіне жаќындау отырды», «Абылай езу тартќандай болды» дейтін сөйлемдер бар. Біраќ «ќорќынышты адам» деген сөз жоќ еді, осыншама үлкен шығарма бойына ќаралап келе жатқаны жетімсіз болып ќала ма деген күдікпен, мұндай сөздерді де аудармашы озбырлыќпен ќолданады.

Ќазаќ мәтінінде осы үлкен диологтың ортаңғы бөлігінде [374-б.]: «Артыңдағы ұл-ќызыңа айтар ќандай кеңесің бар?» дегенде Абылай хан: «екі айтарым бар, бірі – ќазаќ аз ел ғой, азып-тозып кетпес үшін, ќолдарынан келсе солардың бірлігін саќтасын. Бірлігі бар елді басќару жеңіл. Екінші айтарым – (ќысќартып алғанда) …Аќ патшамен тіл тапќым келді, …Біраќ «битке өкпелеп тоныңды отќа салма» деген, сол аќ патшамен найза арќылы емес, сөз арќылы тіл табуға тырыссын. Бұлай ету өздеріне сүйеніш болады» деген екен. Осындағы екінші тілекті орыс тіліне аудармашы толығымен және ернеуінен асыра аударады [351-б.]: «И все я делал для того, что сблизиться с русскими царями. Они – наша опора, и пусть султаны всегда помнят об этом…» т.с.с. дегендей… Ал біріншісін аударғанда Абылайдың артында қалған ұрпағына қалдырған өсиеті: «Чтобы легче им было управлять народам, пусть сплавят его в единый брусок. Без пощады пусть карают ослушников, каким бы путем ни пошли!…» болып шыққан екен. Аудармасындағы «ќанішердің» аузынан бұдан басќа тілек шығуы да мүмкін емес болатын.

Аудармашы шығарма «фонындағы» экстралингвистикалыќ аќпаратты да «өңдеуден» өткізіп отырады. «Сөзімді ешкім тыңдап тұрған жоќ па дегендей Абылай жан-жағына ќарады. – Мен бұл арада отырсам, мына жұрт хан етіп ќалдырмайды» [372-б.] – «Теперь Аблай не просто оглянулся. Он даже привстал на носки, чтобы посмотреть, нет ли кого-нибудь за ближайшим холмиком. Только после этого он прошептал: «– Если наши аулы останутся здесь, то нас не останется в живых, мой жырау!» [348-б.] – (ағ.т. [372-б.]) –Ханға емес, ұры-қарыға тән мінез-құлықты таңу!

Осылайша сарапшы да емес, тарихшы да емес, жәй ғана аудармашы, не тіл маманы ретінде Абылай, Кенесары сияќты өзге де ќазаќ хандарын аудармада таңылған жаладан арашалап алуға болады (Мұнда келтірілген дәйектер де 15, 16, 17, 19-тұжырымдарға дәлел).