О. К. Иминов tdiu "Statistika" kafedrasi dotsenti, I f. n. M. Ya. Azimov

. C£j*qo) (3ooo-6+4ooo-8) 18000+32000 50000 _im._{oinno/ im}._w

Mehnat unumdorligi darajasi ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini ifodalovchi eng muhim ko’rsatkich hisoblanadi, u to’g’ri va teskari ko’rsatkichlar yordamida baholanadi. To’g’ri mehnat unumdorligi ko’rsatkichi - vaqt birligida ishlab chiqargan mahsulot miqdorini ifodalaydi. Teskari mehnat unumdorligi ko’rsatkichi, mehnat talabchanligi - mahsulot birligiga sarf etilgan ish vaqti birligini ifodalaydi. Bu ko’rsatkichlar orasida teskari bog’liqlik mavjud.

Mehnat unumdorligi darajasini o’rganish muammosi, iqtisodchi-statistiklar orasida diskussiya hisoblanib, juda ko’p fikr va mulohazalar bildirilmoqda. G’arb statistikasida unumdorlik ko’rsatkichlari tizimi ishlab chiqarish nazariyasi asosida tashkil etiladi va bu nazariyaga ko’ra mehnat unumdorligi, unumdorlikning xususiy ko’rsatkichi sifatida qaraladi, chunki sarflangan jonli mehnat, faqat ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida qaralib, texnik taraqqiyot etishi sari uning ahamiyati kamayib boradi va shuning uchun mahsulot yaratishda ishtirok etadigan ishlab chiqarish omillarini ham hisobga olish lozim.

Xalqaro statistikada unumdorlik hisob-kitobida, mahsulot ko’rsatkichi sifatida yalpi mahsulot ishlab chiqarish, pirovard mahsulot, sof mahsulot, yalpi qo’shilgan qiymat, sof qo’shilgan qiymat ko’rsatkichlaridan foydalanish mumkinligi ko’riladi. Mehnat unumdorligi dinamikasi indeks usuli yordamida o’rganilib, bu usul nafaqat mehnat unumdorligi o’zgarishini ko’rsatib, balki turli xil omillar ta’sirini ham aks ettiradi. Mehnat unumdorligi bozor sharoitida natijaviy ko’rsatkichni oshirishning asosiy omili bo’lib hisoblanadi.

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Mehnat unumdorligini xalq xo’jaligi rivojlanishida tutgan o’rni.
   
2. 
   Mehnat unumdorligi darajasini hisoblash usullari.
   
3. 
   Unumdorlikni o’rganish bugungi kun diskussion muammolari.
   
4. 
   Unumdorlikni baholashda qo’llaniladigan natijaviy ko’rsatkichlar.
   
5. 
   Mehnat unumdorligi dinamikasini o’rganish.
   
6. 
   O’zgaruvchan tarkibli indekslarni hisoblash usullari.
   
7. 
   Doimiy tarkibli indekslarni hisoblash usullari va ular orasidagi farq.
   
8. 
   Tarkib siljishli indekslarni hisoblash usullari va ular orasidagi farq.
   

1. 
   Akbarova Z. Mehnat bozori statistikasi. O’quv qo’llanma. - T.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, Toshkent, 2004.
   
2. 
   Под ред. С.Д.Ильенковой. Микроэкономическая статистика. Учебник. - М., 2004 г.
   
3. 
   В.Г.Мишшкин, О.ЛКозaрезовa. Основу теории - М., 2004 г.
   
4. 
   Р.A.Шмойловa и др. npa^^yM по теории стaтистики. Учебной пособие. - М., 2004 г.
   
5. 
   Р.A.Шмойловa и др. Теория стaтистики. Учебник. - М., 2004 г.
   
6. 
   Бaшкaтов Б.И., ^рпухиш Г.Ю. Междунaроднaя стaтистикa трудa. Учебник. - М.: Дело и Сервис, 2001.
   
7. 
   Сиденко А.В., Бaшкaтов Б.И., Мaтaевa В.М. Междунaроднaя стaтистикa. Учебник - М: Дело и Сервис, 1999.
   
8. 
   Бaшкaтов Б.И., ^рпухиш Г.Ю. Междунaроднaя стaтистикa трудa. Учебник. - М.: Дело и Сервис, 2001.
   
9. 
   Сиденко А.В., Бaшкaтов Б.И., Мaтaевa В.М. Междущродшя стaтистикa. Учебник - М: Дело и Сервис, 1999.
   
10. 
    www. euireland. ie
    
11. 
    www.cec.org.uk
    
12. 
    www.eurunion.org
    
13. 
    www. europarl. ie
    

1. 
   Ishchi kuchining qiymati tushunchasi va uning ko’rsatkichlari tizimi
   

Ishchi kuchiga qo’shimcha sarflarning katta qismi taqsimlash tartibida davlat byudjeti orqali amalga oshirilgan. Oylik o’rtacha ish haqi korxonada bor bo’lgan (amalda-belgilangan)umumiy ish haqi fondi va xodimlarning o’rtacha soni asosida hisoblangan. Bunda faqat to’la oy ishlagan ishchi va xizmatchilar hisobga olingan, ya’ni to’la ish haqi yoki kasalligi, haq to’lanmaydigan ta’til yoki boshqa sabablar tufayli maosh olmaydiganlar hisobga olinmagan.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan davlatning roli o’zgaradi, uning bu sohadagi ko’pgina vazifalari bevosita ish beruvchilarga topshiriladi. Ish haqi kasaba uyushmalari bilan ish beruvchilar, shuninigdek, hukumat o’rtasidagi muzokaralar mavzuiga aylandi. Ish beruvchilar ish haqi shakli va moddiy rag’batlantirish shaklini mustaqil belgilaydi, xodimlar tarif miqdorlari va lavozim maoshlarini aniqlaydilar, turli ijtimoiy to’lovlar amaliyotini qo’llaydilar.

XMT ta’rifiga ko’ra, ishchi kuchining qiymati (yoki ishchi kuchini saqlash xarajatlari) ish beruvchilarning ishchi kuchini saqlash va undan foydalanishga aloqador sarflari summasidir. Bu sarflar ikki guruhga: bevosita va bilvosita sarflar guruhiga ajratiladi.

Ishchi kuchiga bevosita sarflarga quyidagilar kiradi: bevosita ish haqi va maosh ishlanmaydigan vaqt uchun to’lov; ish haqi fondiga kirmaydigan mukofot va sovg’alar; ovqatlanish va ichimliklar harakatlari hamda iqtisodiy faoliyat jarayonida natura shaklidagi boshqa to’lovlar.

Ishchi kuchiga bilvosita sarflar quyidagilarni o’z ichiga oladi: ish beruvchi o’z zimmasiga oladigan xodimlarning turar joyga xarajatlari; ishchi kuchiga boshqa xarajatlar, shuningdek, ishchi kuchiga xarajatlar sifatida qaraladigan soliqlar. Analitik maqsadlarda ishchi kuchiga xarajatlarni iqtisodiy faoliyat sohalari bo’yicha va imkoni bor joyda ish haqi bilan maosh oluvchilarning xalqaro standart tariflari yo’qligi tufayli bu kategoriyalarni shu mamlakat statistik maqsadlari uchun eng yaroqli mezonlarni hisobga olib farqlash lozim.

Ishchi kuchiga xarajatlar to’g’risidagi ma’lumotlarni bandlar soniga muvofiq tarzda ish haqi yoki maosh oladigan, ishlab turgan erkaklar va ayollar, shuningdek,





shogirdlar soni ham ko’rsatilgan ma’lumotlar bilan to’ldirish kerak. Ishchi kuchi qiymati ko’rsatkichini hisob-kitob qilish uchun haqiqiy ma’lumotlarni yig’ish ish beruvchilarni tanlab tekshiruvdan o’tkazish asosida amalga oshiriladi. Bu 5 yilda bir marta o’tkaziladi va afsuski, barcha mamlakatlarda emas, bu xalqaro taqqoslashni ancha qiyinlashtiradi.

Natijada mazkur maqsadda amaliyotda, qoidaga ko’ra, faqat soatbay ish haqi to’lash ko’rsatkichidan foydalaniladi. Statistika ishchi kuchi qiymatini o’rganish jarayonida quyidagi vazifalarni hal qiladi:

• 
  ishchi kuchi qiymati darajasi, tuzilishi va dinamikasini hududlar hamda iqtisodiy faoliyat sohalari bo’yicha aniqlash;
  
• 
  mehnat haqi, ayniqsa, ish haqi ko’rsatkichlarini statistik o’rganish, shuningdek, uning darajasi va dinamikasiga turli omillar ta’sirini o’rganish;
  
• 
  xodimlarni bandlikdan oladigan daromadlari ulushini baholash;
  
• 
  aholi foydalanadigan ijtimoiy transportlarning statistik tasnifi;
  
• 
  ishchi kuchining malaka egallash va ma’lumot darajasini oshirishga bog’liq xarajatlar hajmi va dinamikasini o’rganish;
  
• 
  vakant birligi hisobiga ishchi kuchiga o’rtacha xarajatlarni (mehnat sarfi birligiga xarajatlarni) aniqlash.
  

2. 
   Mehnatga haq to’lash ko’rs atkichlari
   

Mehnat haqi aholining pul va natura ifodasidagi barcha daromadlari bo’lib, u iqtisodiy faoliyat jarayonida hosil bo’ladi va ish haqi, choy puli va boshqalarni o’z ichiga oladi. Ish haqi yollanma xodimlarga, qoidaga ko’ra, muntazam vaqt oralig’ida ishlangan va ishlanmagan vaqt uchun pul va natura shaklida to’lanadigan rag’batlantirishdir.

Hozirgi kunda ish haqining darajasi va dinamikasini hisobga olish u yoki bu shaklda amalga oshirilishi mumkin. Ammo turli manbalarda ish haqi to’g’risidagi ma’lumotlar bir-biridan jiddiy farq qiladi: korxonalar (ish beruvchilar)ning ma’lumotlari eng yuqori hisoblanadi; ijtimoiy ta’minot va sug’urta organlari (kasalxona kassalari, nafaqa fondlari va boshqalar)ning ma’lumotlari ancha pastroq; kasaba uyushmasining ma’lumotlari undan ham pastroq bo’ladi. So’zsiz, kasaba uyushmalarining ma’lumotlari ko’proq darajada ishonchli bo’ladi.

Hozirgi kunda ish haqining ikki asosiy shakli: vaqtbay va ishbay turi mavjuddir.

Ish haqi ikki variantda hisoblanadi:

• 
  yalpi (soliqlar va majburiy to’lovlar chegirilguncha);
  
• 
  sof (soliqlar va to’lovlar chegirilgandan so’ng).
  

Asosiy ish haqi haqiqiy bajarilgan ishlar uchun to’lovlardan iborat bo’ladi, qo’shimcha ish haqi esa shu korxonada ishlovchi xodimlarning bilvosita daromadlarini ifodalaydi. Asosiy ish haqi egallab turgan lavozim, ma’lumot va malaka darajasi, staj va bajarilayotgan ishning murakkabligiga bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha ish haqi me’yor (norma)ni oshirib bajarganlik uchun to’lanadigan haq va narx-navoning o’sishi munosabati bilan turmush darajasini saqlash uchun qo’shimcha to’lovlarni o’z ichiga oladi. Asosiy va qo’shimcha ish haqidan tashqari bir oylik maosh miqdorida yilda bir ikki marta taqdirlov puli sifatida beriladigan bonuslar mavjud.

Keyingi yillarda ish haqining umumiy fondida qo’shimcha ish haqining salmog’i asosiy ish haqi ulushining kamayishi hisobiga bo’ldi.

Rivojlangan mamlakatlarda ish haqi fondini shakllantirish asosini tarif miqdorlari tashkil qiladi. Ular ma’lum kasb va ma’lum malaka darajasiga ega bo’lgan xodimning ma’lum vaqt oralig’idagi mehnat haqini qayd etadi. Xodimlarning alohida razryadlari bo’yicha tarif setkalaridan foydalaniladi. Har bir razryaddagi xodim turli normativ xujjatlarda rasmiy mustahkamlangan ma’lumot malaka talablariga javob berishi kerak. Ishlab chiqarish jarayonida ayni bir xil razryadga ega bo’lgan ishchilar haqiqiy bajarayotgan ishlaridan qat’inazar, bir xil tarif miqdorini oladi.

Tarif miqdoriga hududiy omil ham ta’sir etadi. Ish haqi o’rganilganda uning o’rtacha darajasi aholining alohida ijtimoiy-kasbiy tariflari bo’yicha aniqlanadi. U bir xodimga to’g’ri keladigan va bir kishi/soatga to’g’ri keladigan hisobda ham aniqlanishi mumkin. Birinchi holatda ish haqi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:


f


TfT ₌

T -


Ish haqi fondi


o’rtacha xodimlar soni (qilingan ish vaqti)


Bu erda, f - o’rtacha ish haqi.

O’rtacha ish haqi: o’rtacha soatlik ish haqi, o’rtacha kunlik ish haqi, o’rtacha oylik ish haqi, o’rtacha yillik ish haqi bo’lishi mumkin.

Xalqaro statistikada, qoidaga ko’ra, ish haqi bir xodim hisobiga emas, bir kishi/soatiga ko’ra aniqlanadi. Sababi shundaki, dunyo mamlakatlarining ko’pida xodimlarning sezilarli qismi to’la ish vaqtida band bo’lmaydi.Ish haqi dinamikasini o’rganishda ish haqining rivojlanish tendensiyasini aniqlash imkonini beradigan





indeks usulidan keng foydalaniladi.Ish haqi umumiy fondining dinamikasi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:

^Fo Zf„T₀

Bu erda, Fi va F₀ - ish haqi fondlari. F = ^1T

O’rtacha ish haqi dinamikasini ta’riflovchi indekslar esa muhim indekslar hisoblanadi. O’rtacha ish haqi qay darajada o’zgarganligini bilish maqsadida umumiy o’zgaruvchan tarkibli indeks hisoblanadi:

т _ к Zf к. E^f»T„