О. К. Иминов tdiu "Statistika" kafedrasi dotsenti, I f. n. M. Ya. Azimov

1. 
   Vazn davri tovar aylanishining haqiqiy hajmi bo’yicha:
   

• 
  ishchi kuchiga qilinadigan boshqa xarajatlar, shuningdek, ishchi kuchiga xarajatlar sifatida qaraladigan soliqlar.
  

kiritiladi:

1. 
   Ijtimoiy ta’minotga majburiy (qonun bilan belgilangan) badallar (qarilik,
   

shikastlanganlik uchun tovonlar; ishsizlik nafaqalari; oilaviy nafaqalar).

2. 
   Ijtimoiy ta’minot va sug’urtaning xususiy fondlariga jamoaviy
   

nogironlik va boquvchisini yo’qotganlik nafaqalari fondlariga; kasallik va bola tug’ish munosabati bilan to’lovlar; ishlab chiqarishda

shikastlanganlik uchun tovonlar; ishsizlik nafaqalari; oilaviy nafaqalar).

3. 
   Xodimlarga bevosita to’lovlar:
   

• 
  kasallik tufayli ishda yo’q bo’lgan, bola tuqqan, yo’qotilgan ish haqini qoplash maqsadidi ishlab chiqarish jarohati olgan hollarda;
  
• 
  boshqalar (ijtimoiy ta’minot doirasida nafaqa hisoblanadigan);
  

4. 
   Tibbiy xizmatlar va shunga o’xshash xizmatlarga xarajatlar.
   
5. 
   Dam olish nafaqalari (ijtimoiy ta’minot doirasida xarajat hisoblanadigan).
   

davlat o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning murakkab tizimi hisoblanadi.

• 
  ish haqi darajasiga ko’ra davlat nafaqasidan;
  
• 
  korxonalarning nafaqa rejasi bo’yicha nafaqadan;
  
• 
  xodimning shaxsiy nafaqa rejasi bo’yicha nafaqadan.
  

Korxonalardagi nafaqa fondlari tadbirkor va xodimlar mablag’ lari hisobiga ham quyidagicha tashkil etiladi: tadbirkor soliqni majburiy tartibda to’laydi. Bundan tashqari, xodim ish haqining boshqa sug’urta tashkilotlariga ixtiyoriy ajratishi mumkin.

Nafaqaning umumiy miqdori pirovard ish haqining miqdoriga bog’ liq bo’ladi. Bu^k Britaniyadagi nafaqaxo’rlarning deyarli 90%i nafaqani pirovard ish haqiga bog’liq tarzda oladi. Pirovard ish haqi ish haqining o’rtacha darajasi bo’lib, iqtisodiyotning turli tarmoqlarida turli tamoyillar asosida aniqlanadi:

• 
  nafaqaga chiqish vaqtidagi ish haqi bo’yicha;
  
• 
  oxirgi ish yilidagi o’rtacha ish haqi bo’yicha (ko’shimcha);
  
• 
  oxirgi uch yildagi o’rtacha ish haqi bo’yicha;
  
• 
  oxirgi o’n yillikning istalgan besh yilidagi o’rtacha ish haqi bo’yicha.
  

Agar xodim nafaqaga chiqqunga qadar vafot etsa, merosxo’r bevosita nafaqani u nafaqaga chiqishi lozim bo’lgan vaqtdan boshlab olish huquqini saqlab qoladi. Nafaqaga chiqish vaqtida nafaqaxo’rlar 2 oylikdan 12 oylik maosh miqdorida bir yo’la beriladigan nafaqani oladi. Xodim nafaqaga chiqish vaqtigacha vafot etgan holatda, uning merosxo’rlari 2 oylik maosh miqdoridagi bir yo’la nafaqani u nafaqaga chiqishi lozim bo’lgan vaqtdan oladi.

Kasbiy tayyorlash xarajatlariga tashqi tashkiliy va o’quv ^rtlaridan jalb etilgan instruktorlarning qalam haqlari va boshqa to’lovlar, shuningdek, xodimlarga kompensaoiya - o’qish uchun to’lov kabi sarflar va boshqalar kiradi.

Tadbirkor o’ z zimmasiga olgan xodimlarning turar joy sarflarini qoplash: korxonaga qarashli turar joyni saqlash; ijaraga olingan turar joy haqini to’lash (subsidiyalar, ustamalar va b.)ni, shuningdek, kommunal xizmatlar uchun haq to’lashni o’z ichiga oladi.

Ijtimoiy xizmatlar xarajatlariga quyidagilar kiritiladi:

• 
  oshxonalar va shunga o’xshash xizmatlami saqlash;
  
• 
  ta’lim va madaniy muassasalarni saqlash, shuningdek muvofiq keluvchi xizmatlami ko’rsatish;
  
• 
  kredit tashkilotlarga subsidiyalar va xodimlarga xuddi shunday xizmatlar uchun xarajatlar.
  

Qisqacha xulosalar

Ishchi kuchi qiymati kategoriyasi, faqat bozor iqtisodiyoti sharoitida mavjud bo’lib, oldingi rejalashtirilgan iqtisodiyot sharoitida ish kuchi bebaho deb, mehnat miqdori va sifatiga ko’ra haq to’lanadi shiori ostida haq to’langan. Ish kuchi qiymati talab va taklifga bog’liq bo’lib, bunga turli jihatlar ta’sir ko’rsatadi: geografik, tarmoq va kasbiy kabilar.

XMT ta’rifiga ko’ra, ishchi kuchi qiymati ish beruvchilarning ishchi kuchini saqlash va undan foydalanishga aloqador sarflari yig’indisidir.

Ishchi kuchiga qo’shimcha sarfning katta qismi taqsimlash tartibida davlat byudjeti orqali amalga oshiriladi.

Bozor munosabatlariga o’tish bilan bu savolni hal etishda, davlatning roli o’zgardi, bu sohadagi ko’pgina vazifalar bevosita ish beruvchilarga topshiriladi.

Mehnatga haq to’lashni o’rganish mehnat statistikasining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi, chunki mehnat miqdori va sifatiga ko’ra, bir xil mehnatga haq to’lashdagi jiddiy farqlanish, aholi moyilligini kuchayishining muhim omili hisoblanadi.

Mehnat haqi aholining pul va natura ifodasidagi barcha daromadlari bo’lib, u iqtisodiy faoliyat jarayonida hosil bo’ladi va ish haqi, choy puli va boshqalarni o’z ichiga oladi.

Ish haqi yollanma xodimlarga, qoidaga ko’ra, muntazam vaqt oralig’ida ishlangan va ishlanmagan vaqt uchun pul va natura shaklida to’lanadigan rag’batlantirishdir.

Ish haqi haqida umumiy ta’rifga ega bo’lish maqsadida o’rtacha ish haqi va uning dinamikasi indekslar yordamida o’rganiladi.

Ish haqi dinamikasini o’rganishda muhim ahamiyatga, uning nominal va real ish haqi dinamikasiga bo’lib o’rganish hisoblanadi.

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Ishchi kuchi qiymati kategoriyasi - bozor munosabatiga xosligi.
   
2. 
   Ishchi kuchi qiymatini o’rganish yo’nalishlari.
   
3. 
   Mehnat haqi - ishchi kuchi qiymatining asosiy elementi.
   
4. 
   Ish haqi turlari.
   
5. 
   Ish haqi fondi haqida tushuncha.
   
6. 
   O’rtacha ish haqini hisoblash usullari.
   
7. 
   Ish haqi dinamikasini o’rganish.
   
8. 
   Ishchi kuchiga bilvosita xarajatlar statistikasi asosiy ko’rsatkichlari.
   

1. 
   Akbarova Z. Mehnat bozori statistikasi. O’quv qo’llanma. - T.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, Toshkent, 2004.
   
2. 
   ^д рeд. С.ДИльeнкoвoй Микрoэкoнoмичeская статистика. Учeбник. - М., 2004 г.
   
3. 
   В.Г.Минашкин, O.ЛКoзарeзoва. Oснoвы тeoрии статистики. - М., 2004 г.
   
4. 
   Р.А.Шмoйлoва и др. Практикум ш тeoрии статистики. Учeбнoй пoсoбиe. - М., 2004 г.
   
5. 
   Р.А.Шмoйлoва и др. Teoprn статистики. Учeбник. - М., 2004 г.
   
6. 
   Башкатов Б.И., Карпухина Г.Ю. Международная статистика труда. Учебник. - М.: Дело и Сервис, 2001.
   
7. 
   Сиденко А.В., Башкатов Б.И., Матаева В.М. Международная статистика. Учебник - М: Дело и Сервис, 1999.
   
8. 
   www. euireland. ie
   
9. 
   www.cec.org.uk
   
10. 
    www. eurunion. org
    

1. 
   Turmush darajasi tushunchasi va uning ko’rsatkichlari tizimi
   

Aholining moddiy ehtiyojlariga: oziq-ovqat, kiyim kechak, tura rjoy, uy- ro’zg’or buyumlari, birlamchi ehtiyoj predmetlari kabilar kiritiladi.

Aholining madaniy-ma’ishiy ehtiyojlariga: bilimga, saviyasi oshishiga, maishiy va kommunal xizmat sifatini oshishi kabilarga bo’lgan ehtiyojlar kiritiladi.

Aholining turmush sharoiti ehtiyojlariga: mehnatkashni mehnat qilish, dam olish, mehnat sharoitini yaxshilash, bo’sh vaqtini - salomatligini yaxshilashga, mehnat qilish qobiliyatini SAqlashga, madaniy saviyasini oshirishga qaratilishi tushiniladi. Mehnat qilish qobiliyatini yo’qotganda va boshqa sabablarga ko’ra muxtoj bo’lib qolgan paytda ijtimoiy ximoyalash kiritiladi.

Mehnat va mehnat munosabatlari sohasida sodir bo’layotgan hodisa hamda jarayonlarni baholash juda muhim ahamiyat kasb etadi. Buning sababi shundaki, aholi mehnatga haq to’lash, shuningdek, turli ijtimoy fan va dasturlarini shakllantirish imkoniyati turmush darajasiga bog’liq bo’ladi. SHuning uchun turmush darajasi yuqoriroq bo’lgan mamlakatlar xorijiy ishchi kuchini qabul qiluvchi(importyor)lar bo’lsa, kam rivojlangan mamlakatlar bu ishchi kuchini etkazib beruvchilar hisoblanadi. Aholining moddiy va boshqa ehtiyojlarini qondirish darajasi bilan aniqlanadigan turmush darajasi murakkab iqtisodiy kategoriya bo’lib, uni qandaydir bir ko’rsatkich vositasida tavsiflab bo’lmaydi.

BMTning Statistika komissiyasi aholi turmush darajasini baholash uchun ko’rsatkichlaming quyidagi kichik guruhlarini ajratishni tavsiya qiladi:

• 
  aholining demografik tavsifi (tug’ilish, o’lim, kasallanish, uzoq yashash va boshqa ko’rsatkichlari);
  
• 
  aholi daromadlarining ko’rsatkichlari (real va nominal);
  
• 
  aholi xarajatlari va jamg’armalari ko’rsatkichlari;
  
• 
  aholining moddiy boylik va xizmatlami iste’mol qilish ko’rsatkichlari;
  
• 
  aholining turaijoy va uzoq muddat foydalanishga mo’ljallangan ashyolar bilan ta’minlanganlik ko’rsatkichlari;
  
• 
  bandlik va ishsizlik ko’rsatkichlari;
  
• 
  aholining mehnat qilish shart-sharoitlari ko’rsatkichlari; bo’sh vaqt ko’rsatkichlari;
  
• 
  ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat, jismoniy tarbiya va sport, turizm va dam olish ko’rsatkichlari.
  

YAIM hajmi, aholi jon boshiga YAIM hajmi oshishi albatta aholi daromadlariga bevosita, uzviy bog’liqlikda o’z ta’sirini ko’rsatadi.

«Mehnat statistikasi» doirasida aholi daromadlariga turmush darajasining eng muhim ko’rsatkichi sifatidagina emas, balki aholining bandlik darajasi, ishchi kuchining migrasiyasi va taklifi hajmini aniqlovchi omil sifatida ham qaraladi.

Aholining daromadlari ko’rsatkichlariga pul va natura shaklidagi daromadlarning barcha turlari, ularning manbalaridan qat’inazar kiritiladi.

• 
  ish haqi yoki maosh;
  
• 
  mashg’ulotlardan olinadigan ish haqi shaklida bo’lmaydigan daromadlar (choy puli va vositachilik haqi, qalam haqi, shaxsiy yordamchi xo’jalikdan olinadigan daromadlar);
  
• 
  korxonalardan olinadigan, ish haqi shaklini egallaydigan tushumlar (moddiy yordam, korxonadan bo’shab ketishda beriladigan to’lovlar va
  

• 
  nafaqalar, stipendiya, kompensasiyalar va zararlarni qoplashlar;
  

1. 
   O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo’mit asi ma’lumotlari.
   
2. 
   Osnovno’e polojenie vneshney torgovli za 2004 g. - T.: 2005, 2,3,24 - betlar.
   
3. 
   Osnovno’e pokazateli razvitiya narodnogo obrazovaniya i podgotovki kadrov za 2004 g. - T.: 2005, 3-b.
   

Majburiy to’lovlarga joriy soliqlar (daromad solig’i, er, mulk, meros solig’i), etkazilgan zarar uchun kompensasiya to’lash, mol-mulk musodarasi, to’langan jarima va peniyalar, turli rasmiy yig’im va boj (poshlina)lar kiritiladi.

Ixtiyoriy to’lovlarga turli a’zolik badallari, ijtimoiy tashkilotlarga to’lovlar, xayriya badallari, sovg’alar, o’z puli hisobiga homiylik qilish va boshqalar kiritiladi.

Umumiy daromadlar bilan ixtiyoriy, majburiy to’lovlar o’rtasidagi farq ixtiyoriy daromadlarda daromadlar ko’rsatkichi tarzida ifodalanadi. Aholi qo’lidagi daromadlar muvofiq keluvchi tovar va xizmatlar bilan ta’minlanishi lozim bo’lgan to’lovga qodir talabning umumiy miqdorini ifodalaydi. Aholi qo’lidagi daromadlar yoki pirovard iste’mol yohud jamg’armaga ishlatilishi mumkin. Agar aholi

qo’lidagi daromadlar umumiy summasidan aholi olgan bepul va imtiyozli xizmatlar qiymati chegirilsa, qo’ldagi shaxsiy daromadlar ko’rsatkichiga ega bo’linadi. Aholining moddiy farovonlik darajasiga ko’ra tabaqalashni o’rganish usullaridan biri aholi jon boshiga to’g’ri keladigan pul daromadlari darajasi bo’yicha taqsimlash hisoblanadi. Bunda o’rtacha jon boshiga pul daromadlari hisobot davridagi pul daromadlari umumiy summasini mavjud aholi soniga bo’lib aniqlanadi.

1997-2004 illarda davlatning siyosati umumiy iqtisodiy rivojlanishga bog’liq holda aholi daromadini ortishiga qaratilgan. Aholini real daromadlari 1996

Kelgusi besh yillikda minimal ish haqini 3,5 barobar ko’tarish va aholining o’rtacha daromadi darajasi 1,8-2,0 barobar oshirish vazifasi qo’yilgan.

daromadlar darajalarining taqsimlangan standartlari asosida amalga oshiriladi. Bu standartlar muntazam ko’rib chiqib turiladi. Uning tuzilishi, qoidaga ko’ra, yosh, oilaviy ahvoli, bandlik maqomi va ijtimoiy-kasbiy tarkibga bog’liq tarzda aholining ko’p sonli guruhi kesmasida amalga oshiriladi. Aholining tabaqalashuvini aniq tavsiflashdagi afzallik shundaki,uni pul daromadlari darajasi bo’yicha emas, balki xarajatlar darajasi bo’yicha taqsimlashga beriladi.

Aholini jon boshiga o’rtacha pul daromadlari darajasi bo’yicha taqsimlash va uni tirikchilik qilish uchun zarur narsalar miqdoriga qiyoslash asosida quyidagi ko’rinishga ega bo’ladigan kambag’allik koeffisienti aniqlanadi:

^Kkamb ^Sm^{: S}umum

Bunda: S_m - tirikchilik qilish uchun zarur narsalardan kam daromad qiluvchi shaxslar soni;

S_umum - aholining umumiy soni.

Tirikchilik qilish uchun zarur iste’mol qiymatlari miqdori qiymat o’lchovida o’lchanib, o’z ichiga oziq-ovqat mahsulotlarining (parxez cheklovlari va zarur kaloriyalar miqdorini minimal darajada ta’minlaydigan) natura shaklidagi to’plami, shuningdek, nooziq-ovqat tovarlar hamda xizmatlar, soliq va majburiy to’lovlarga aholining kam daromadli guruhlari byudjetlarida bu maqsadlarga mo’ljallangan sarflar ulushlaridan kelib chiqib, hisoblanadigan xarajatlarning qiymat bahosidir. U tirikchilik qilish uchun shart-sharoitlardan kelib chiqib aniqlanadi va iste’mol narxlari dinamikasiga ko’ra doimiylik tartibida qayta ko’rib chiqiladi.

1. Sosialnoe razvitie i uroven jizni naseleniya v Uzbekistane. 2000. Stat. sbornik. - T.: 2001, str. 52.

2. 
   Uzbekistan v sifrax 2003. Stat. sbornik. - T.: 2004, str. 61.
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo’mit asi ma’lumotlari.
   

Xarajatlarni tahlil qilish jarayonida ularning miqdori va daromadlar miqdori o’rtasidagi bog’liqlik aniqlanadi. Ular o’rtasidagi farq jamg’armalar ko’rsatkichi bo’lib, u pul va natura shaklida bo’lishi mumkin. Pul jamg’armalari aholi qo’lidagi pulning ortishi, moliya jamg’armalariga qilingan qo’yilmalarning ko’payishi va qiymatli qog’ozlar (aksiya, sertifikat, obligasiya va b.)ga qo’yilmalarni o’z ichiga oladi. Natural shaklidagi jamg’armalar aholiga tegishli bo’lgan er, asosiy kapital (turar joy, transport vositalari va b.), moddiy zaxiralar qiymatining o’sishi ko’rinishida ifodalanadi.

Aholining jamg’armalarga moyilligini tavsiflash maqsadida jamg’armalar koeffisienti aniqlanadi. U aholi pul jamg’armalari yoki aholi ixtiyoridagi umumiy daromadlar yoki ixtiyoridagi pul daromadlariga nisbatini ifodalaydi. Statistika aholi xarajatlarini o’rganishda xarajatlar darajasi bilan uni aniqlovchi omillar o’rtasidagi o’zaro aloqani belgilash imkonini beradigan korrelyasion tahlildan keng foydalanadi. Bunday omillar sifatida aholi pul daromadlarining miqdori, aholi jamg’armalari, aholi soni va milliy daromaddan foydalanadi.

2. 
   Aholining moddiy boylik va xizmatlarni iste ’mol qilish ko’rs atkichlari
   

• 
  savdoda xarid qilingan mahsulot;
  
• 
  mehnat haqi ko’rinishidagi natura shaklidagi daromadlar;
  
• 
  ishlab chiqaruvchi xo’jaliklarida ishlab chiqariladigan va iste’mol qilingan mahsulot;
  
• 
  jamoa iste’moli (armiya, kasalxona, qariyalar uylari, bolalar muassasalari, nogironlar uylari iste’moli);
  
• 
  boshqa manbalar hisobiga iste’mol (natura shaklidagi sovg’alar, insonparvarlik yordami, hayriya va b.).
  

Iste’mol hajmini pul ifodasida aniqlashda natura shaklida berilganlar yoki tannarxi bo’yicha shu mahsulot bozorida amalda bo’lib turgan tortilgan narxda baholanadi. Aholi tomonidan iste’mol qilingan eng muhim oziq-ovqat va nooziq- ovqat tovarlarning turlari butun aholi va alohida ijtimoiy-kasbiy guruhlar uchun aholi jon boshiga go’sht, parranda, baliq, tuxum, non va bulochka mahsulotlarining yillik o’rtacha iste’moli ko’rsatkichlarini aniqlash yo’li bilan amalga oshiriladi.

Bunda oziq-ovqat tovarlarining iste’moli faqat miqdor nuqtai nazaridan emas, balki sifat nuqtai nazardan ham ko’rib chiqiladi. Bu maqsadda iste’mol qilinayotgan oziq-ovqatning energetik qiymati (kaloriyalik) ko’rsatkichlari va uning kimyoviy tarkibi (tarkibida oqsil, yog’ va uglevodlarning borligi) hisoblanadi. Ammo xalqaro statistika amaliyotida bunday ko’rsatkichlar zarur axborotning yo’qligi tufayli juda kam hollarda hisoblanadi.

Iste’mollarni qondirish koeffisienti moddiy boyliklarni iste’mol qilish miqdori va tuzilmasi to’g’risidagi ma’lumotlar asosida hisoblanib, u quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:

Bunda: I_h - aholi jon boshiga moddiy boyliklar berilgan turning haqiqiy iste’moli;

Aholi jon boshiga moddiy boyliklar iste’moli dinamikasi indeks usuli yordamida o’rganiladi. Aholi jon boshiga ayrim moddiy boyliklar iste’molining individual indekslari natural shaklida va qiymat ifodasida, shuningdek, moddiy boyliklar aholida guruhlari bo’yicha yig’ma indekslar qiymat ifodasida hisoblanadi.

Aholi iste’molini statistik tahlil qilish yo’nalishlaridan biri uning hajmining qator omillar va eng avvalo, aholi daromadlarining darajasi hamda jins-yosh tuzilmasiga bog’liqligini o’rganish hisoblanadi. Jumladan, iste’molning daromadlar darajasiga bog’liqligini tavsiflash maqsadida quyidagi formula bo’yicha hisoblanadigan elastiklik koeffisientidan foydalaniladi:


^Kelast


_A^,*AY,_AXAY


X, Yj








Bunda: X, - iste’mol boyligining i turi;

Y_T - jon boshiga o’rtacha daromadning i darajasi.

Elastiklik koeffisienti, agar daromad darajasi 1%ga ko’paysa, shu moddiy boylik turining iste’moli necha foizga ortishini ko’rsatadi.

Pulli xizmatlar iste ’moli o’z ichiga quyidagilarni oladi:

- komunal-maishiy xizmatlar;

• 
  transport va aloqa xizmatlari;
  
• 
  ta’lim va sog’liqni saqlashning pulli xizmatlari;
  
• 
  aholining madaniy, jismoniy tarbiya va sportga xarajatlari;
  
• 
  sanatoriya, kurort muassasalari xizmatlari va turistik xizmatlari;
  
• 
  huquqiy tusdagi xizmatlar;
  
• 
  boshqa xizmatlari (pulli qo’riqlash, qidiruv, o’yin muassasalari va b.).
  Bepul xizmatlar iste ’moliga quyidagi xizmatlar kiritiladi:
  
• 
  aholiga xizmat ko’rsatish bo’yicha notijorat tashkilotlar;
  
• 
  bepul ta’lim va sog’liqni saqlash;
  
• 
  bolalar va qariyalarga bepul qarash.
  

• 
  xizmatlar fizik hajmi indeksida:
  

Bundan tashqari, kompleks iqtisodiy-statistik tahlil o’tkazishda daromadlar

3. 
   Chakana tovar aylanishi statistikasi
   

• 
  savdo birliklarining mulkchilik shakllariga ko’ra (davlat, munisipal, jamoa yoki shirkat, xususiy, aralash va xorijiy);
  
• 
  sotuvlar hajmining natura-ashyoviy tarkibiga ko’ra (oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari).
  

_ZglPo . Z^0_Z^0 . Z-⁵!

⁵ Z^s0 ЪоРо X^so

Bunda: ^ tovar aylanishi fizik hajmining indeksi;