Demak, besh kunlik ish haftasi bo’yicha o’rtacha belgilangan ish kuni uzunligiga 7,9 soatga teng.
Belgilangan ish oyi, yilining davomiyligini hisoblashda maksimal imkoniyatli vaqt fondi o’rtacha ro’yxatdagi xodimlar soniga bo’linadi. Haqiqiy ish davrining davomiyligi quyidagicha hisoblanadi:
Ish oyi va haftasining uzunligi:
kunlarda ^a^a ) davomida ishlangan ish kunlar ishchilaming oy (hafta) lik o' rtacha soni ’
. , oy (hafta)da ishlangan barcha kishilar soatlari
soatlarcla= 5
ishchilarning oy (hafta )lik o'rtachasoni
Ish vaqtidan foydalanish
Kishi kun
Haqiqiy ishlangan
126000
Kun davomida bo’sh turish
120
Ishga kelmagan - jami
32100
SHu jumladan:
Navbatdagi ta’til
6200
Bayram va dam olish kunlari
40200
Kalendar va maksimal imkoniyatli ish vaqti fondidan foydalanish ko’rsatkichi 7,3% km. kishi/kun.
Jonli mehnat sarflari xodimlaming o’rtacha ro’yxatdagi soni yoki ishlangan kishi/kunlari kishi/soatlari soni ko’rsatuvchilari bilan ifodalanadi.
O’tgan asrning 50-yillari oxirigacha sosialistik davlat statistikasining mehnat unumdorligini hisoblashda ishchilar mehnat sarfigina hisobga olingan, 60-yillardan boshlab, ishlab chiqarish xodimlarining barcha toifalari (sanoatda-sanoatning ishlab chiqarish xodimlari, qishloq xo’jaligida chorvachilik va dehqonchilikda band bo’lgan xodimlar: qurilishda qurilish-montaj ishlarida, yordamchi ishlab chiqarishda band bo’lganlar va ularning mehnat safarlari e’tiborga olina boshladi.)
Ish vaqti balansi
Ish vaqti balansini tuzish ish vaqti manbalari va ulardan qay darajada foydalanilganligini yaqqol ko’rsatib beradi. Bu balans ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qismda ish vaqti manbalari keltiriladi, ikkinchi qismda ish vaqti fondi qanday ishlatilganligi ko’rsatiladi.
YUqoridagi masala sharti bo’yicha ish vaqti balansi quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
Ish vaqti manbalari
Haqiqiy ishlangan л/a ishlanmagan vaqt
Ko’rsatkichlar
kishi
soatlar
foy dalanish
kishi/ soat -lar
%
Kalendar vaqt fondi (73000*6,6)
481800
Haqiqiy ishlangan (53200*6,6)
351120
-
Uzrli sababga ko’ra ishlanmagan kunlar
270606
-
Bayram va dam olish (12000*6,6)
79200
SHu jumladan:
o’quv ta’tili (1500*6,6)
9900
-
Navbatdagi ta’til
2880
homiladorlik ta’tili (1300*6,6)
8580
-
(3600*6,6)
23760
kasallik sababli (900*6,6)
5940
-
qonun bo’yicha ruxsat etilgan 400*6,6
2640
-
Uzrli ishlanmagan kishi soatlar
360
-
SHu jumladan,
-
kasallik sababli
170
-
go’dak bolali onaga imtiyoz
100
-
davlat majburiyatini bajarish
90
-
Ish vaqtining yo’qotilishi
-
Jami :
300
-
SHu jumladan,
-
to’liq ish kunining yo’qotilishi (30 kG’k*6,6)
198
-
ish kuni ichida yo’qotilgan kishi soatlar
102
-
SHu jumladan,
-
smena almashishi orasida bo’sh turishlar
12
-
kech qolish
20
-
erta kelish
36
-
Kech kelish mehnat intizomini buzish
34
-
Erta ketish
100
-
Mehnat intizomini buzish
300
-
Ish vaqti balansi korxona, birlashma, tarmoq doirasida tuzilishi mumkin. Ish vaqti balansi maksimal imkoniyatli ish vaqti fondidan foydalanishni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega: haqiqiy ishlangan ish vaqti, uzrli ishlanmagan ish vaqti, ish vaqtining yo’qotilishi. Bunday tahlil dinamikasi vaqt o’zgarishi bilan maksimal imkoniyatli ish vaqti fondidan foydalanishda qanday o’zgarishlar bo’lganligini ko’rsatadi.
YUqoridagi masala shartiga binoan tuzilgan balans shuni ko’rsatadiki, maksimal imkoniyatli ish vaqti fondi (351120 k/k : 378840 k/k) 92% kam foydalanilgan. Uzrli sabablarga ko’ra, foydalanilgan ish vaqti (27420 k/k : 378840k/k) 7,2% ni tashkil etgan. Ish vaqtining yo’qotilishi (300 k/k : 378840k/k) 0,8 % bo’lgan.
Tahlilning keyingi bosqichida shu ish vaqtining yo’qotilishi qanday zarar keltirganligini aniqlash mumkin bo’ladi va uni bartaraf etish yo’llarini izlash kerakligiga chorlaydi.
Qisqacha xulosalar
Ish kuchidan to’laroq foydalanish maqsadida, ish vaqti o’rganiladi. Agar mehnat uning davomiyligi bilan o’lchansa, ish vaqti esa kalendar vaqtning bir qismi bo’lib, ishchining shu kalendar vaqtida ishlagan vaqtini ifodalaydi. Mehnat statistikasi amaliyotida ko’proq ishlangan ishchi/kun va ishchi/soat o’lchov birliklaridan foydalaniladi.
Ish vaqti fondlari: kalendar, tabel va maksimal imkoniyatli vaqt fondlariga bo’lib o’rganiladi. Qay darajada shu vaqtlardan foydalanish darajasini o’rganish maqsadida nisbiy ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Bu nisbiy ko’rsatkichlardan faqat maksimal imkoniyatli ish vaqti fondidan yuz foizga foydalanish mumkin, agar ishni tashkil etish yuqori o’rinda bo’lsa, ish vaqtidan foydalanishni o’rganishda, belgilangan ish davrining (kun, hafta, oy, yil) davomiyligi va haqiqiy ish davrining davomiyligi hisoblanadi. Bu ko’rsatkichlar bir-biriga nisbatan, qay darajada belgilangan ish davri davomiyligidan foydalanilganlikni ko’rsatadi.
Ish vaqtidan foydalanishni o’rganishda ish vaqti balansi as qotadi. Bu balansda ish vaqti manbalari va ulardan foydalanish ko’rsatiladi, bu esa foydalanilmagan ish vaqtini aniqlash va buning natijasida keltirilgan zarur miqdorni baholashga yordam beradi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Ish vaqti haqida tushuncha.
Ish vaqti o’lchov birliklari.
Ish vaqti fondlari va ulardan foydalanish ko’rsatkichlari.
Belgilangan ish vaqti davomiyligini hisoblash.
O’rtacha ish vaqti davomiyligi.
Haqiqiy ish vaqti davomiyligi.
Ish vaqti davomiyligidan foydalanish ko’rsatkichi.
Ish vaqti balansi va uning mohiyati.
Asosiy adabiyotlar
Akbarova Z. Mehnat bozori statistikasi. O’quv qo’llanma. - T.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, Toshkent, 2004.
Пoд рeд. С.ДИльeнкoвoй Микрoэкoнoмичeская статистика. Учeбник. - М., 2004 г.
В.Г.Минашкин, O.ЛКoзарeзoва. Oснoвы тeoрии статистики. - М, 2004 г.
Р.А.Шмoйлoва и др. Практикум пo тeoрии статистики. Учeбнoй пoсoбиe. - М., 2004 г.
Р.А.Шмoйлoва и др. Teoprn статистики. Учeбник. - М., 2004 г.
Башкатов Б.И., Карпухина Г.Ю. Международная статистика труда. Учебник. - М.: Дело и Сервис, 2001.
Сиденко А.В., Башкатов Б.И., Матаева В.М Международная статистика. Учебник - М: Дело и Сервис, 1999.
www. euireland. ie
www.cec.org.uk
«Iqtisodiyot va statistika» fakulbteti
O’qitiladigan fan nomi:
Mavzu 6
« Statistika» kafedrasi
Mehnat statistikasi
10-soat
«Statistika» ta’lim yo’nalishi
7-semestr
Talabalar soni:
Muallif
O’qituvchi
25 tadan ko’p emas
Аkbarova Z.
Akbarova Z.
O’quv mashg’uloti formasi
Tematik ma’ruza
Ma’ruza rejasi:
1. Mehnat unumdorligini statistik o’rganishning nazariy
asoslari
2. Unumdorlikning statistik ko’rsatkichlari tizimi
3. Mehnat unumdorligi dinamikasi
O’quv mashg’ulotining maqsadi
Mehnat unumdorligini bozor munosabatiga o’tish sharoitidagi tutgan o’rnini to’la yoritish, mehnat unumdorlik ko’rsatkichini miqdoriy baholash yo’llarini o ’rganish, mehnat unumdorligini o ’zgarishi - natijaviy ko’rsatkichga, ya’ni, yalpi ichki mahsulot o’zgarishiga ta’sirini tahlil qilishni o’rgatish, mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi multiplikativ va adiptiv modellar yordamida baholashni tushuntirish
Pedagogik vazifalar:
O’kitish faoliyatining natijalari:
- fanning maqsadi va vazifalari bilan tanishtirish, uning o’quv mashg’ulotlari tizimidagi o’rni va rolini ko’rsatish;
- fanning maqsad va vazifalarini bilish;
- fanning tarkibini ko’rsatish va tavsiya etilgan o’quv-metodik qo’llanmalarni baholash;
- fanning tarkibini o’rganish, tavsiya etilgan adabiyotlarni guruhlarga ajratish va o’rganishni boshlash;
- mehnat statistikasi
- ko’rsatkichni hisoblashni rasmiy ma’lumotlardan foydalanib hisoblashni bilish;
- fan doirasida ishlashning uslubiy va tashkiliy tomonidan o’ziga hos hususiyatlari, baholashning formalari va muddatlarini talabalarga etkazish;
- fanni o’rganishning o’ziga hos hususiyatlarini bilib olish, talabalar bilim saviyasini baholashning forma va muddatlarini bilib olish va unga qattiq rioy a qilish;
Ishlash
bosqichlari
Faoliyat mazmuni
O’kituvchi
O’kuvchi
1 bosqich mavzuga kirish (30 min.)
1.1. Mavzu nomini to’liq va aniq aytadi v a rejasi yoziladi.
Asosiy adabiyotlar ro’yhatini keltiradi (ilova 1).
Talabalar y ozadi
1.2. «Miya janggi» (ilova 2) usulini qo’llab talabalardan mehnat unumdorlik tushunchasini yoritish bo’yicha savol beriladi.
Talabalar javobi eshitilib, muhokama qilinib, har bir talaba o’z fikrini aniqligini isbotlash natijasida muxokama qilinadi
1.3. U haqda birlamchi to’liq tushuncha beradi, kategoriyani o’ziga hos uslubiy va tashkiliy hususiyatlarini ochadi.
Talabalar tinglaydi
1.4. «Miya janggi» (ilova 2) usulini qo’llab kategoriyani o’rganish ahamiyati haqida savol beriladi.
T alab alar o ’z fikrlarini bayon etib, muhokama qilinadi
1.5. Talabalarni fikrini umumlashtirib, qo’shimcha qirralarini yoritib, oydinlik kritadi.
Talabalar tinglaydi
2-bosqich Asosiy bosqich (30 min.)
2.1. «Miya janggi» usulini qo’llab (ilova 2) talabalarga qanday qilib kategoriyani miqdoriy baholash mumkinligi bo’yicha savol beriladi.
Talabalar javobi eshitilib, muhokama qilinib, har bir talaba o ’z fikrini aniqligini isbotlash natijasida muxokama qilinadi
2.2. Talabalarni fikrini umumlashtirib, qo’shimcha qirralarini yoritib, oydinlik kritadi.
T alabalar tinglaydi va yozadi
2.3. SHu savolni yoritish maqsadida namunaviy misol beriladi va uni echish yo’llanmasi beriladi.
Talabalar miso ln i o’rganib chiqib, mustaqil 3 daqiqada echishadi
2.4. Echilgan javoblarni umumlashtirib to’g’ri echimi beriladi
Har bir talaba o’zi y o’l qo’ygan xatoligini aniqlaydi
3-bosqich Asosiy bosqich (40 mm.)
3.1. Tarqatilgan ma’ruza matnlarida keltirilgan (Ilova 3) G’arb statistikasidan mehnat unumdorlik kategoriyasi darajasini hisoblashda natijaviy ko’rsatkich sifatida qo’llanadigan kategoriyalarga ta’rif beriladi (Sur’at ko’rsatkichlari).
Talabalar tinglab har bir ilovadagi keltirilgan sur’atdagi tavsiya etilgan ko’rsatkichlar bilan tanishishadi
3.2. SHu muammo bo’yicha talabalarga o’z fikrini aytishi uchun savol beriladi.
Sh u ko’rsatkichlar bo’yicha o’z fikrini aytadi
3.3. Tarqatilgan ma’ruza matnlarida keltirilgan (Ilova 3) G’arb statistikasidan mehnat unumdorlik kategoriyasi darajasini hisoblashda natijaviy ko’rsatkich sifatida qo’llanadigan kategoriyalarga ta’rif beriladi(Maxraj ko’rsatkichlari).
Talabalar tinglab har bir ilovadagi keltirilgan sur’atdagi tavsiya etilgan ko’rsatkichlar bilan tanishishadi
3.4. SHu muammo bo’yicha talabalarga o’z fikrini aytishi uchun savol beriladi.
SHu ko’rsatkichlar bo’yicha o’z fikrini aytadi
4-bosqich Asosiy bosqich (60 min.)
4.1. «Miya janggi» usulini qo’llab (ilova 2) dinamika ma’nosini yoritish haqida savol beriladi.
T alab alar o ’z fikrlarini bayon etib, muhokama qilinadi
4.2. Talabalarni fikrini umumlashtirib, qo’shimcha qirralarini yoritib, oydinlik kritadi.
Talabalar tinglaydi
4.3. Mehnat unumdorlik individual indeksini hisoblash maketi va asosiy kategoriyalar belgisi beriladi.
Talabalar shu maketga binoan hamma berilgan kategoriyalar bo’yicha 5 minut maboynida barcha indekslarni tuzishadi.
4.4. Doskaga bir talaba chiqib, bajargan ishini to’g’ri indeks tuzilishini o’qituvchi raxbarligi ostida yozadi.
T alab alar o’z xato larini to’g’irlashadi va savollari bo’lsa bu savo llarg a javob oladilar
4.5. Indekslar orasidagi bog’liqlikni plakatda ko’rsatib tushuntiriladi (ilova 4).
Talabalar boshqa indekslar bo’yicha shu bog’liqliklarni tuzishadi.
4.6. Bir jumlalik misol beriladi.
T alabalar hisoblash yo’lini aytib beradi
4.7. Kamchiliklarini tushuntiradi.
Talabalar yozadi
5-bosqich Asosiy bosqich (60 min.)
5.1. Mehnat unumdorligini umumiy indeksini tuzishni o’qituvchi doskada ko’rsatib beradi.
Talabalar yozadi
5.2. Mehnat unumdorligini o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni ta’sirini indeks yordamida o’rganishni doskada yozib beradi.
Talabalar yozadi
5.3. Indekslar orasidagi mulbtplikativ va adiptiv bog’liqlik modelni ko’rsatib beradi.
Talabalar yozadi
5.4. Namunaviy misol doskada beriladi, uni ishlash uchun tavsiya beriladi.
Hamma talabalar o’z daftarida mustaqil, bir talaba doskada o ’qituvchi rahbarligi ostida hisoblaydi
5.5. O’qituvchi ko’rib o’tilgan shu bosqichdagi usullarga yakun yasaydi.
Talabalar tinglaydi
6-bosqich Asosiy bosqich (60 min.)
6.1. Mehnat unumdorligini umumiy indeksini qisman usul bo’yicha tuzishni o’qituvchi doskada ko’rsatib beradi.
Talabalar yozadi
6.2. Mehnat unumdorligini o’zgarishiga qisman usul bo’yicha ta’sir etuvchi omillarni ta’sirini indeks yordamida o’rganishni doskada yozib beradi.
Talabalar yozadi
6.3. Indekslar qisman usul bo’yicha orasidagi mulbtplikativ modelni ko’rsatib beradi.
Talabalar yozadi
6.4. Namunaviy misol doskada beriladi, uni ishlash uchun tavsiya beriladi.
Hamma talabalar o’z daftarida mustaqil, bir talaba doskada o ’qituvchi rahbarligi ostida hisoblaydi
6.5. O’qituvchi ko’rib o’tilgan shu bosqichdagi usullarga yakun yasaydi.
Talabalar tinglaydi
7-bosqich Asosiy bosqich (60 min.)
7.1. Mehnat unumdorligini teskari ko’rsatkich yordamida tuzilgan umumiy indeksini tuzishni o’qituvchi doskada ko’rsatib beradi.
Talabalar yozadi
7.2. Mehnat unumdorligini teskari ko’rsatkich yordamida tuzilgan o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni ta’sirini indeks yordamida o’rganishni doskada yozib beradi.
Talabalar yozadi
7.3. Indekslar teskari ko’rsatkich yordamida tuzilgan orasidagi mulbtplikativ modelni ko’rsatib beradi.
Talabalar yozadi
7.4. Namunaviy misol doskada beriladi, uni ishlash uchun tavsiya beriladi.
Hamma talabalar o’z daftarida mustaqil, bir talaba doskada o ’qituvchi rahbarligi ostida hisoblaydi
7.5. O’qituvchi ko’rib o’tilgan shu bosqichdagi usullarga yakun yasaydi.
Talabalar tinglaydi
8-bosqich Asosiy bosqich (60 min.)
8.1. Mehnat unumdorligini uch xil usuli bo’yicha tuzilgan indekslar orasidagi birlik va farqi tushuntiriladi va doskada yozib ko ’rsatiladi.
Talabalar yozadi
8.2. Mehnat unumdorligini har uchala usulning amaliyotda foydalanishi bayon etiladi.
Talabalar yozadi
8.3. Natijaviy ko’rsatkichga ekstensiv va intensiv omillar ta’siri tahlil qilinishi bir misolda ko’rsatiladi.
Talabalar yozadi
8.4. Namunaviy misol doskada beriladi, uni ishlash uchun tavsiya beriladi.
Hamma talabalar o’z daftarida mustaqil, bir talaba doskada o ’qituvchi rahbarligi ostida hisoblaydi
8.5. O’qituvchi ko’rib o’tilgan shu bosqichdagi usullarga yakun yasaydi.
