б) Реттік сандар қосындыларының әдісі

Бұл әдіс, жоғарыдағы әдіс сияқты амортизацияны тездетуге бағытталған. Жабдық құнын түсіру үлестері жыл сайын азайып тұрады, яғни тозудың абсолютты сомалары да төмендейді. Түсіру үлестерін анықтау үшін келесі қадамдар жасайды. Жабдықтың қызмет ету жылдарына реттік нөмірлер қойылады: t = 1,2, ..., л. Бұл нөмірлердің сомасын Q деп белгілейік және ол түсіру үлестерін есептеуге негіз болады.

Бұл тәсілді қаржы есебінде уақыттағы әр қадам сайын қарызды өтеу шамасын азайту мақсатымен қолданады. Берілген әдістің жеке түрі ретінде "78 ережесін" қарастыруға болады. 78 деген бір жылда болатын айлардың реттік нөмірлерін қосқанға тең шама

Келесі теңдеу бәріне де әйгілі

Кейбір елдерде мемлекеттік органдар амортизацияны санауды реттейді. Көбінесе, бұл әдістемелер амортизацияның жалпы мерзімін қысқартуды көздемейді. Олар бастапқы баланстық құнын түсіру үлестерін көрсететін арнайы кестелерді құрастыруға негізделген. Мысалы АҚШ-та он бес жылдық мерзім берілсе, алдыңғы 5 жылға амортизация нормасы 12, 10, 9, 8, 7% құрайды, келесі төрт жыл ішінде ол 6% тең, ал қалған алты жыл ішінде 5% болады. Жою құны есебке алынбайды.

Талдау өлшемі ретінде жабдық құнының жартысы амортизацияланатын мерзімді атауға болады. Бұл мерзімді медианды деп атауға болады.. Бұл шама неғұрлым аз болса, солғұрлым амортизация мерзімі тезірек өтеді. Бұл мерзімді w деп белгілейік. Кейбір жағдайларда оны формула арқылы анықтауға болады, мысалы сызықты модель үшін ол келесі болады:

 

Егер жою құнын ескермесе w = п/2.

Үлестер әдісі үшін w келесі теңдеуден анықтауға болады

Осыдан

Қосындылар әдісі үшін w шамасын баланстық құнының өзгерісін сипаттайтын мәліметтердің интерполяциясын тауып анықтайды.

Баяулатылған амортизацияға келсек, іс жүзінде ол өте сирек кездесетін құбылыс, оны не кестелік әдіс арқылы не жиналған резерв (төменде сипатталған) әдісі арқылы жүзеге асырады.

Амортизация сомасына процентті есептеу арқылы қолданылатын әдістер

г) Жинақталған резерв әдісі

Амортизациялық төлемдер амортизациялық қорда жинақталады және кейін ескі жабдықтың орнына жаңа жабдықты алуға қолданылады деп алайық (іс жүзінде бұл ақша кәсіпорынның ағымдағы активтеріне жатады. Бұл қорға түсетін ақшаға пайыздар саналады. Амортизация мерзімінің аяғында жинақталған ақша сомасы өндірістен шығарылған жабдықтың құнына (жою құнын есебке алып) тең болу керек. Қор жасау үшін қажет салымдар тұрақты деп алайық. Сонда төлемдердің бәрі де тұрақты қаржы рента –постнумерандо ретінде қарастырылады, жинақталған сомасы қажет қор мөлшеріне тең болатын.

Тұрақты рентаның жинақталған сомасын анықтау формуласын жазайық

Осыдан бір реттік салым жасау сомасы:

мұндағы s _n;i— тұрақты қаржы рентаның өсу коэффициенті.

Жыл аяғындағы жүйелі салымдарды және пайыздардың өсімін есебке алып қордың өсу процесін келесі түрде көрсетуге болады

Қор сомасы уақыттағы әр қадам сайын үдейі өсетінін көруге болады. Амортизациялық аударымдар да сәйкес өсу қажет. Сонымен, бірінші жылы тозу көлемі D тең, екінші жылы — D(1+i) және т.с.с. t жылына саналған тозу көлемі келесі формула бойынша анықталады

Берілген сомалар әр жылдың аяғында қалдық құнынан аударылады. Бұл әдіс бойынша амортизация процесі баяулатылған болып табылады. Оның медианалық мерзімін келесі теңдеуден шығаруға болады.

Қорға салынатын бірреттік ақша сомасы сызықты әдіс бойынша анықталған амортизация сомасынан кем болады.

ҚР да қолданылатын амортизация әдістері

Сызықты әдісті көздейтін мемлекеттік органдармен белгіленген орталықтандырылған амортизация нормаларынан басқа амортизацияның басқа әдістерін қолдануға болады, өйткені амортизациялық қорды кәсіпорындар өзінің қызметін дамытуға жіберетін инвестиция ретінде қолдана алады. Мұнда амортизация әдісін таңдағанда ең маңызды фактор ретінде уақыт қолданылады.

Келесі әдістер қолданылады:

• 
  Сызықты тәсіл;
  
• 
  Кемітілмелі қалдық тәсілі;
  
• 
  Пайдалы қолдану мерзім жылдарының реттік нөмерлерінің қосындысы бойынша құнды аудару тәсілі;
  
• 
  Құнды өнім көлеміне пропорционалды аудару тәсілі;
  
• 
  Амортизацияның тездетілген әдісі (сызықты әдіс бойынша аударым құнының 3 еседен артық мөлшерде болмау керек).
  

• 
  Сызықты тәсіл бойынша негізгі қордың бастапқы құнына және амортизация нормасына қарай анықталады;
  
• 
  Кемітілмелі қалдық тәсілі бойынша есепті жылдың басында негізгі қордың қалдық құнына және амортизация нормасына қарай. Мұнда амортизация нормасы берілген қорды пайдалы қолдану мерзіміне қарай анықтайды; бұл тәсілде амортизация әсіресе бірінші жылы тездетіліп өседі.
  
• 
  Пайдалы қолдану мерзім жылдарының реттік нөмерлерінің қосындысы бойынша құнды аудару тәсілі бойынша негізгі қордың бастапқы құнына және жылдық ара-қатысқа қарай анықтайды. Бұл жылдық ара-қатыстың алымында қорды пайдалану мерзімінің аяғына дейін қалған жыл саны болса, бөлімінде қордың қызмет ету мерзім жылдары сандарының қосындысы қойылады;
  
• 
  Өнім көлеміне пропорционалды аудару тәсілі бойынша есепті жылы өнім көлемінің натуралдық шамасына және қордың бастапқы құны мен осы қорды пайдалы пайдалану мерзімі ішінде жоспарланатын өнім көлемінің жалпы көлемінің ара-қатысына қарай анықталады. Бұл тәсіл негізгі тозу факторы пайдалану мерзімділігі болатын активтер үшін қолданылады.
  

Әртүрлі әдістерді салыстыру

Сонымен, тездетілген амортизация әдістері бастапқы кезде өзіндік құнды өсіріп, салық салынатын пайда мөлшерін азайтуға мүмкіндік береді. Ал соңғы жылдары керісінше амортизациялық төлемдер азайып, салық салынатын пайда көлемі өсе бастайды, яғни салық салынатын пайда көлемі уақытта кейінгі мерзімдерге жылжиды. Ақшаның уақыттағы өзгерісін есебке алғанда компанияның ағымдағы салық төлеу шығындары төмендейді.

Кәсіпорынның инвестиция көздері ретінде пайда және амортизация болады. Әртүрлі тәсілдер осы екі көрсеткіштің уақыттағы шамасын өзгертеді, сонда кәсіпорынның «пайдасын» анықтау үшін қорларды пайдалану мерзімі ішінде амортизацияның жалпы сомасын және таза пайда сомасын бір-біріне қосу қажет және ақшаның уақыттағы өзгерісін (дисконтын) есебке алу керек.

 Көрсеткіштердің екі түрі бар:

Жалпылама сипаттама беретін:

• 
  Қор қайтарылымдылығы – негізгі қордың әр бірлігінен шығарылатын өнім көлемі.
  

• 
  Қор сыйымдылығы – өнімнің бірлігіне жұмсалатын негізгі қор мөлшері.
  

• 
  Қорлармен қарулану деңгейі – бір адамға саналған негізгі қор құны.
  

Аорт.т. – өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың орташа тізімдік саны.

2. Негізгі қорларды жеке қолданылуын сипаттайтын көрсеткіштер жабдықтардың немесе өндірістік ғимараттардың жеке топтарын қолдану тиімділігін сипаттайды.

Жабдықты интенсивті пайдалану коэффициенті = Өі.ж./Өпаспорт (өнімділігіне қарай)

Жабдықты экстенсивті пайдалану коэффициенті = Ті.ж./Тнәт (уақытына қарай)

Жабдықты интегральды пайдалану коэффициенті = Ки*Кэ (қуатына қарай)

Нәтижелі уақыт қоры:

Экономикалық есептеулерде 3 түрлі уақыт қоры қолданылады:

1. 
   Күнтізбелі уақыт қоры:T_k=365
   
2. 
   Номинальды уақыт қоры – заң бойынша белгіленген уақыт қоры:
   

3. 
   Нәтижелі уақыт қоры – пайдалы жұмыс істеу уақыты:
   

Сменалық коэффициент = Жұмыс істелінген станко-сменалардың саны/қойылған жабдық саны

Жабдықты тиеу коэффициенті = жоспарды орындауға қажет уақыт қоры/нәтижелі уақыт қоры

Жабдықты күрделі жөндеуден өткізуге кеткен шығындардың экономикалық тиімділігі:

Эк.ж. = Бжаңа – (Шк.ж. + Үқ*Т)

мұндағы Бжаңа— жаңа машинаның бағасы (қайта есептелінген құны); Шк.ж. — берілген машинаны күрделі жөндеуден өткізу шығындары; Үқ — жаңа және ескі машинаны қолданудан түсетін шығын үнемі; Т — жөндеуаралық мерзім (жыл).

1. 
   Айналым қаржысы туралы түсінік.
   
2. 
   Айналым қаржының қалыптасу көздері
   

4. Айналым капиталын басқару

5. Қорларды басқару модельдері

Практикалық сабақ (1 сағат)

Есеп жинағы бойынша берілген тақырыптың 2.1., 2.3 тапсырмаларын орындау, тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру.

1. 
   Дәрістер
   
2. 
   Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и статистика», 2000 г., 198-220 б.
   
3. 
   Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и биржи», 1999 г., 167-194 б
   
4. 
   Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.: «Инфра-М», 1997 г., 165-180 б.
   
1. 
   5. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы), Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 24-36 б
   

/Оқу-тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.: 2005, 19-21 б

Есеп жинағы бойынша берілген тақырыпқа арналған өздік жұмыс есептерін шығару (№1, №2, №3, №4).

Активтер мен пассивтер арасындағы ара-қатысқа байланысты ағымдағы активтерді қаржыландырудың төрт стратегиясын көрсетуге болады: идеальды, консервативты, агрессивты және компромисты. Таза түрде ешқандай стратегияны қолдануға болмайды. Қорларға басқару саясатын оңтайландырғанда келесі есебке алынады:

• 
  тапсырыс жасалғанда қолданылатын қор деңгейі;
  
• 
  қорлардың минимальды мүмкін деңгейі (сақтық қор);
  
• 
  тапсырыстың оңтайлы партиясы.
  

• 
  айналым капиталы - меншік иелерінің қаржысы
  
• 
  пайда — негізгі көзі;
  
• 
  тұрақты пассивтер (өзіндік капиталға теңестірілген қаржы):
  

• 
  -еңбек ақы бойынша қарыз;
  
• 
  -бюджет бойынша қарыз;
  
• 
  -ыдыс бойынша қарыз;
  
• 
  -алдын ала төленген қаржы.
  

• 
  қарызды (несиелер);
  
• 
  мемлекеттік несие;
  
• 
  басқа (мақсаты бойынша пайдаланбағана қорлар мен резервтердің қалдықтары).
  

(3.2)

(3.3)

(3.4)

мұндағы Р — АҚ орташа күндік шығыны; Н_а.ос — АҚ нормасы. Келесі формуланы да қолдануға болады

(3.6)

(3.7)

(3.8)

мұндағы С — бұйымның аяқталмаған өндірістегі орташа құны; П — бұйымның өндірістік өзіндік құны.

Басқа формуласы:

К – шығыны өсімі коэффициенті, М – өнім өзіндік құнындағы материалдық шығындар, С – өнімнің өзіндік құны.

К-ны, көбінесе, өндіріс ортасы нүктесінде анықтайды:

Болашақ мерзімдер шығындарының нормативы

(3.10)

Сондай-ақ келесі формула қолданылады:

Дайын өнім нормативы

1. Бір айналым ұзақтығы (Д_о)

(3.11)

2. Айналымдылық коэффициенті белгілі бір мерзім ішінде АҚ жасаған айналым саны

(3.12)

(3.13)

Абсолютті үнем келесі жағдайда болады

(3.14)

(3.15)

Қорларға оңтайлы басқару жүргізу үшін мыналар қажет:

• 
  жоспарлы мерзімге шикізаттағы жалпы қажеттілікті анықтау;
  
• 
  шикізатқа тапсырыс берудің оңтайлы партиясын және тапсырыс жасау мерзімін мерзім сайын түзетіп тұру;
  
• 
  шикізатқа тапсырыс беруге және оны сақтауға кеткен шығындарды мерзім сайын түзету және салыстырып тұру.
  
• 
  Қорларды сақтау жағдайларын бақылап тұру;
  
• 
  Жақсы есеп жүргізу жүйесін қолдану;
  

• 
  Аяқталмаған өндіріс көлемі өндіріс ерекшелігіне және көлеміне тәуелді болады;
  
• 
  Тұрақты қайталанатын өндірістік процестер үшін айналымдылықтың стандартты көрсеткіштерін қолдануға болады;
  
• 
  Аяқталмаған өндіріс өзіндік құны үш бөліктен тұрады: а) шикізат пен материалдардың тура шығындарынан; б) тірі еңбек шығындарынан; в) үстеме шығындарының бір бөлігінен.
  

• 
  өндірістік цикл аяғы жақындаған сайын дайын өнім өсе береді;
  
• 
  ажиотажды сұраныстың болу мүмкіндігі;
  
• 
  маусымды тербелістер;
  
• 
  жатып қалған және сұранысы аз тауарлар.
  

а) бағалардың өзгеруі;

б) моральды және табиғи тозуы.

«Дәл уақытында» жеткізу жүйесі (just-in time) келесі жағдайда тиімді болады:

• 
  ақпараттық қамтамасыз ету жүйесі жақсы ұйымдастырылған болса;
  
• 
  жабдықтаушылардың сапаны және жеткізуді бақылаудың жақсы жүйелері бар болса;
  
• 
  компанияда қорларды басқарудың жақсы ұйымдастырылған жүйесі болса.
  

• 
  несие беруге болатын клиенттерді сапалы түрде таңдау;
  
• 
  оңтайлы несие беру шарттарын анықтау;
  
• 
  арызды берудің нақты процедурасы;
  
• 
  клиенттердің келісім шартты орындауын бақылау жүйесі.
  

• 
  дебиторларға барлық сұрақтар бойынша мерзім сайын мониторинг жүргізу;
  
• 
  жұмыстарды аяқтау, өнімді жіберу, төлем қағаздарын беру арасындағы уақыт интервалдарын ең аз етіп жасау;
  
• 
  төлем құжаттарын қажет мекен-жайларға жіберу;
  
• 
  клиенттердің төлем жасау жөнінде сұрауларын тыңғылықты қарастыру;
  
• 
  есеп-айырысу және төлемді алудың нақты процедурасын анықтау.
  

5. Қорларды басқару модельдері

Басшылар келесі сұрақтарға жауап беруге тиіс: а) ақшаның және оның эквиваленттерінің жалпы көлемі қандай болу керек? б) олардың қай бөлігі есеп шотында, қай бөлігі тез өткізілетін бағалы қағаздарға аударылу тиіс? в) қашан және қандай көлемде ақша мен тез өткізілетін активтер арасында өзара трансформация жасалыну керек.

Батыста ең кең таралған модельдерге Баумол моделі және Миллер — Орр моделі жатады. Біріншісі В. Баумол (W. Baumol) 1952 жылы, ал екіншісін — М. Миллер (М. Miller) және Д. Орр (D. Оrr) 1966 жылы құрастырды. Бұл модельдерді отандық экономикаға енгізуге келесі факторлар кедергі болып жатыр: инфляция, пайыздық ставкалардың үлкен болуы, бағалы қағаздар нарығының нашар дамуы және т.с.с.

Баумол моделі

Кәсіпорын мақсатқа сай және оңтайлы ақша қорымен жұмыс істей бастайды да оны біртіндеп шығындайды. Тауар өткізуден түсетін ақшаны кәсіпорын толығымен қысқамерзімді бағалы қағаздарға салады. Ақшаның қоры біткеннен кейін, яғни нольге немесе алдын ала белгіленген қауіпсіздік нүктесіне тең болғанда кәсіпорын бағалы қағаздардың бөлігін сатып қайтадан бастапқы ақша көлемін қамтамасыз етеді. Сонымен, ақша динамикасы “ара” тәріздес графикке ұқсайды (сур 1).

Толтыру сомасы (Q) келесі формула бойынша анықталады

(3.17)

мұндағы V — мерзім ішінде ақшадағы болжанатын қажеттілік мөлшері (жыл, тоқсан, ай);

с — ақшаны бағалы қағаздарға конвертация жасау шығындары;

r— қысқа мерзімді бағалы қағаздардың кәсіпорынға оңтайлы, жеткілікті табыс пайызы, мысалы, мемлекеттік бағалы қағаздарға.

Сонымен, ақшаның орташа қоры Q/2 тең, ал бағалы қағаздарды ақшаға айналдыру келісімдерінің жалпы саны (k) былай табылады: к = V : Q                                                                     

Ақшаны басқарудың бұл саясатын іске асырудың жалпы шығындары (ОР) былай табылады:

OP= ck + r Q/2                                                                    

Бұл формуладағы бірінші қосылғыш тура шығындар болса, екіншісі ақшаны бағалы қағаздарға салудың орнына оны есеп шотқа салу нәтижесінде болатын ұтылыс мөлшері.

  Миллер — Орр моделі

Баумол моделі көбінесе, ақша шығындары тұрақты және болжанатын кәсіпорындарда қолдануға болады. Іс жүзінде ондай кәсіпорындар сирек кездеседі, есеп шоттағы ақша кездейсоқ түрде өзгеру мүмкін, және шамамен үлкен тербелістер жасауы мүмкін.

Миллер және Орр құрастырған моделі қарапайым және іс жүзіне сай деп айтуға болады. Ол келесі сұраққа жауап беруге мүмкіндік жасайды: егер ақшаның кірісін және шығысын дәл болжауға болмаса, кәсіпорын ақшаны қалай басқара алады? Миллер және Орр модель құрастырғанда Бернулли процесін қолданды — бұл стохастикалық процесс, мұнда мерзімнен келесі мерзімге ақшаның түсімі және шығыны тәуелсіз кездейсоқ оқиғалар ретінде саналады.

Қаржы менеджерінің іс-әрекеттері сурет 2-де көрсетілген. Ақшаның шоттағы қалдығы кездейсоқ тұрғыда өзгереді, бірақ егер оның мөлшері белгілі бір жоғарғы шекке жеткен кезде кәсіпорын ақшаны қалыпты мөлшерге жеткізу үшін (қайту нүктесі) сәйкес көлемде бағалы қағаздар сатып алады. Егер ақша көлемі төменгі шекке жетсе, кәсіпорын сәйкес көлемде бағалы қағаздарды сатады.
Тақырып 4. Қозғалмалы составтың тасымалдау, техникалық қызмет көрсетуді және жөндеу процесін ұйымдастыру

Дәріс жоспары:

1. Көлік кәсіпорындарының түрлері

2. Жүктерді және жолаушыларды тасымалдауды ұйымдастыру

3. Қозғалмалы составқа техникалық қызмет көрсету мен жөндеуді ұйымдастыру
4.1. Көлік кәсіпорындарының түрлері

Көлік кәсіпорындары өздерінің міндеттері бойынша: көлік, қызмет көрсету, жөндеу

кәсіпорындарына бөлінеді.

Көлік кәсіпорындары кешенді түрдегі кәсіпорындар болып табылады. Ол жүктерді және жолаушыларды тасымалдауды, қозғалмалы составқа техникалық қызмет көрсету мен жөндеуді, сақтауды, қажет жөндеу материалдарымен, запас бөлшектермен жабдықтауды жүзеге асырады.

Көлік кәсіпорындары орындайтын жұмыстың сипаты бойынша: жүктік, жолаушылық,

аралас (жүктік-жолаушылық), арнайы (мед. жедел көмек және т.б.) кәсіпорындарына бөлінеді.

Көлік кәсіпорындары ведомствоға жатуы бойынша: жалпы пайдаланудағы көлік құралдары, ведомстволық көлік құралдарына бөлінеді.

Жалпы пайдаланудағы көлік кәсіпорындары ведомствоға жатуға байланыссыз барлық кәсіпорындар мен мекемелер үшін жүктерді тасымалдауды және қала, қала маңайындағы, халықаралық маршруттағы тасымалдауды жүзеге асырады.

Ведомстволық көлік кәсіпорындары өнеркәсіптік, құрылыс және ауылшаруашылық кәсіпорындарында құрылады және өндірістің технологиялық процестеріне байланысты жүктерді тасымалдайды. Әрбір көлік кәсіпорындарының өзінің белгілі өндірістік қуаты болады. Ол қозғалмалы составтың тізімдік санына және оның жүк көтергіштігіне байланысты. Техникалық қызмет көрсету және жөндеу кәсіпорындарының өндірістік қуаты техникалық қызмет көрсету линиясының, жөндеудің, өндірістің жетекші буындарының ең жоғары қабілетіне байланысты анықталады.

Жүктік көлік кәсіпорындары белгілі жүк түрлерін тасымалдауға (кірпіш, темір, нан өнімдері және т. б.) маманданған. Жолаушылар көлігін біріктіріп ұйымдастырудың өз ерекшелігі бар. Олар негізінен автобус парктерінде және таксомоторлық ұйымдар негізінде құрылады. Жолаушылар көлігін біріктіріп құру, линиядағы қозғалмалы составтың жұмыстық жетекшілігін жақсартуға, оларды техникалық жабдықтауға, ақпараттық қызметті ұйымдастыруға, жолаушыларды тасымалдауды жарнамалауға, материалдық-техникалық жабдықтауды жақсартуға, жабдықты жөндеуге әсерін тигізеді.

Ірі қалаларда тұтас диспетчерлік қызметпен барлық қалалық көлік түрлерін біріктіру тиімді. Кешенді көлік кәсіпорындарымен бірге, қызмет көрсету және жөндеу кәсіпорындары кең таралған. Олар көлік құралдарын сақтау, техникалық қызмет көрсету және жөндеу жұмыстарын жүзеге асырады.

Қызмет көрсетуші кәсіпорындарға: гараж, тұрақтар, техникалық қызмет көрсету станциялары, жанармай құю станциясы, көліктік экспедициялық кәсіпорындар (халыққа және мекемелерге құрылыс материалдарын, отынды, тауарларды жеткізу бойынша қызметтерді орындайды, жүктерді контейнерлермен тасымалдайды және т. б.) жатады.

Көлікті жөндеу кәсіпорындарына: жөндеу, агрегаттық-жөндеу, шина жөндеу зауыттары, шеберханалар, аккумуляторларды зарядтау станциялары, маманданған шеберханалар мен цехтар жатады.

2. Жүктерді және жолаушыларды тасымалдауды ұйымдастыру

Көлікпен тасымалдау жұмыстарының үлкен бөлігін жүкті тасымалдау алады. Ол әртүрлі белгілері бойынша жіктеледі:

1. 
   ұйымдастыру;
   
2. 
   тасымалдау көлемі;
   
3. 
   территориясы және саласы бойынша.
   

1. 
   жалпы пайдаланудағы көлікпен тасымалдау;
   
2. 
   ведомстволық көлікпен тасымалдау.
   

Жүк партиясының көлеміне байланысты тасымалдау жаппай, ұсақ партиялық және жинақталған түрлерге бөлінеді.

Территориялық белгілері бойынша қалалық, қала маңындағы, қала аралық, аудан ішілік тасымалдаулар болады.

Сипаттамасы:

● тасымалдаудың қысқа қашықтығы;

● қозғалыстың жоғары емес жылдамдығы;

● жүк жіберушілер мен жүк алушылардың үлкен саны; ● жүк номенклатурасының әртүрлілігі.

Қалалық тасымалдау үшін конструкциясы мен жүк көтергіштігі әртүрлі қозғалмалы состав қолданылады.

● тиеу-түсіру пунктерінің біршама саны;

● жүк ағынының құрылымы салыстырмалы тұрақты;

● кіші және орташа жүк көтеретін көлік құралдары қолданылады;

● жүкті тасымалдау ұзақтығы 20-100км.

Қала аралық тасымалдау жақсы жетілген, жақсартылған жолдарда жүзеге асырылады.

Сипаттамасы:

● тасымалдаудың ұзақ ара-қашықтығы;

● қозғалыстың жоғары жылдамдығы;

● үлкен тұрақты жүк ағындарының болуы;

● үлкен жүк көтергіш қозғалмалы составты қолдану.

Сипаттамасы:

● уақыттша жүк ағыны;

● тасымалдау ара-қашықтығындағы үлкен ауытқулар;

● тұрақсыз

Бұл тасымалдау үшін қозғалмалы составтың әртүрлі түрлері қолданылады.

Салалық белгісі бойынша жүк тасымалдаулары - құрылыс материалдарын тасымалдау, өндіретін және өңдейтін өнеркәсіп жүктерін тасымалдау, сауда нүктелері, қоғамдық тамақтандыру, коммуналдық шаруашылық, орман шаруашылығы, ауыл шаруашылығына бөлінеді. Тасымалдаудың осы көрсетілген түрлерінің әрқайсысы белгілі эксплуатациялық шарттармен және сәйкес қозғалмалы состав түрімен сипатталады.

Жүк тасымалдаулары орталықтандырылған және орталықтандырылмаған болып бөлінеді.

Ұйымдастырудын ең озық әдісі орталықтандырылған тасмалдау. Жабдықтаушы кәсіпорынның тапсырысы бойынша жүзеге асырылады. Бұл порцеске жүк жіберуші, көлік кәсіпорны, жүкті алушы қатысады. Олардың міндеттері:

● жүкті тиеуді жүк жіберуші өзінің құралдарымен, күшімен жүзеге асырады;

● жүкті тасмалдауды және оларды экспедициялауды көлік кәсіпорны жүзеге асырады;

● жүкті түсіруді жүкті алушы өзінің күшімен, құралдарымен жүзеге асырады.

Осылайша, көлік процесінің қатысушылары өзінің тиісті белгілі функцияларын орындайды. Жүктің барлық тасымалдауларын бір көлік ұйымына бағыттау, қозғалмалы составты қолдануды жақсартуға мүмкіндік береді. Яғни:

1. 
   жүк көтергіштігі мен жүру коэффициентін арттырады;
   
2. 
   тиеу-түсіру жұмыстарындағы тоқтап қалуларды азайтады;
   
3. 
   тасымалдаулар алдын-ала жасалған графикпен жасалады;
   
4. 
   арнайы қозғалмалы состав қолдану мүмкіндігін береді.
   

Жолаушыларды тасымалдау негізінен жалпы пайдаланудағы көлікпен және ведомстволық көлікпен (аз мөлшерде) жүзеге асады. Жолаушыларды тасымалдауды көлік кәсіпорындарын пайдалану қызметі ұйымдастырады. Олар қозғалмалы составты ұтымды пайдалануды қамтамасыз етуі қажет. Көлік кәсіпорындарын пайдалану қызметі қабылданған тасымалдау жүйесіне байланысты басқарылады:

● орталықтандырылған;

● орталықтандырылмаған.

1. 
   жүктік;
   
2. 
   диспетчерлік;
   
3. 
   есептік бақылау.
   

● тасымалдау шарттарын жасайды;

● өтініштер қабылдайды;

● тасымалдауды жоспарлайды;

● жол жағдайын зерттейді;

● қоймалардың тиеу-түсіру пунктерінің жұмыс режимін зерттейді.

● жүргізушіден көлік құжаттарын, жол қағаздарын қабылдайды;

● олардың толтырылу дұрыстығын тексереді, өңдейді;

● көлік жұмысының орындалған көлемін анықтайды;

● өңделген жол құжаттарының негізінде тасымалдауға есептеулер жүргізіледі.

Пайдалану орталықтандырылған жүйесінде көлікті басқаруда 3 бөлімше қолданылады:

1. 
   жүк тобы;
   
2. 
   орталықтандырылған диспетчерлік топ;
   
3. 
   есептеу-бақылау тобы.
   

Басқарудың орталықтандырылған диспетчерлік тобы қозғалмалы составтың тапсырмасын орындайды, жол қағаздарын жасайды, көлік кәсіпорындарына таратады, көлік жұмысын бақылайды. Ал көлік кәсіпорынның диспетчерлік тобы:

● дайын жол қағаздарын алады;

● оларды жүргізуге тапсырады;

● линияға көлік құралдарды шығаруды, қайтаруды бақылайды;

● жүргізушіден жол қағаздары мен көлік құжаттарын қабылдайды;

● олардың жазылу дұрыстығын тексереді;

● басқарудың есептік-бақылау тобына өңдеуу үшін береді.

Нәтижесінде көлік жұмыстарының орындалған көлемі анықталады.Жүк жіберушілермен есеп айырылысады.

4.3. Қозғалмалы составқа техникалық қызмет көрсету мен жөндеуді ұйымдастыру

Көлік кәсіпорынның тиімді жұмысы үшін техникалық жөнделген көлік құралдарының қажетті саны болуы тиіс. Қозғалмалы составты пайдалануға дайындауды көлік кәсіпорынның техникалық қызметті жүзеге асырады. Техникалы қызмет көрсетуді және көлік құралдарына жөндеуді ұтымды ұйымдастыру нәтижесінде, олардың орындалу шығындарын төмендетуге және қозғалмалы составтың тоқтап қалуын қысқартуға болады. Кешенді көлік кәсіпорындарында қозғалмалы составқа техникалық қызмет көрсетудің барлық түрлері орындалыды. Ағымдағы жөндеулер және қажет жағдайда агрегаттарды күрделі жөндеу. Әрбір нақты жағдайда қолда бар өндірістік техникалық базаны және жөндеудің кейбір түрлерін орындауды экономикалық тиімділігі есепке алынады. Техникалық қызмет көрсету және ағымдағы жөндеуді орындаудың экономикалық көрсеткішіне осы жұмыстарды орындауға кеткен өзіндік құнына, көлік құралдарын өз кәсіпорыннан басқа кәсіпорынға тасымалдауға байланысты шығындармен анықталады. Жалпы пайдаланудағы барлық көлік кәсіпорындарында қозғалмалы составты ағымдағы және күрделі жөндеу қажет жағдайда орындалады. Қозғалмалы составты ағымды жөндеу көлік кәсіпорындарында, орталықтандырылған қызмет көрсету базасында немесе техникалық қызмет көрсету станцияларында, ал күрделі жөндеу мамандырылған жөндеу кәсіпорындарында жүзеге асырылады. Техникалық қызмет көрсету мен ағымдағы жөндеуді ұйымдастыру деңгейі кешенді техникалық-экономикалық көрсеткішпен бағаланады. Олардың маңыздылары:

1. парктің техникалық дайындық коэффициенті;

2. техникалық жөндеулерге жұмсалған материалдық және еңбек шығындарының көлемі;

3. техникалық қызмет көрсету мен жөндеу сапасының көрсеткіштері.

Егер пайдалану жағдайлары (климат, жол) өзгермесе, техникалық дайындық коэффициентінің шамасы орта тәуліктік жүруі мен қызмет көрсету посттарында тұру уақытына байланысты қозғалмалысоставқа техникалық қызмет көрсету мен жөндеуді ұйымдастыруда, оладың орындау шығындары, майлау материалдардың шығындары, бөлшектердің шығындары байланысты болады.

Тасымалдауды жалпы өзіндік құнынан жөндеу шығындары 50% артығын құрайды. Сондықтан, көлік кәсіпорындарында оларды төмендету шараларын іздестіру қажет.

Техникалық дайындық коэффициенті және техникалық қызметке көрсетуге жұмсалатын шығындар, қызмет көрсету мен жөндеуді ұйымдастырудың сандық көрсеткішіне жатады. Олармен қатар техникалық жөндеудің сапалық көрсеткіштері болады. Оған линияға техникалық ақауына байланысты кешігіп шығу саны, техникалық ақауына байланысты линиядан уақытынан бұрын қайту жатады. Бұл көрсеткіштер техникалық қызмет көрсету мен техникалық жөндеу сапасына ғана емес пайдалану жағдайларына да байланысты.

Техникалық қызмет көрсету мен жөндеуге байланысты көлік кәсіпорындарында оларды орындаудың қабылданған жүйесіне сәйкес орындалады. Ең алдымен техникалық қызмет көрсеткіші мен экономикалық ұтымды, мезгілік уақытын анықтау қажет. Техникалық қызмет көрсетудің санын өсірген сайын, оларды жүргізу шығындары азаяды, бірақ ағымдағы жөндеу шығындары өседі.

Тақырып 5. Көлік кәсіпорындарында еңбекті ұйымдастыру және нормалау және еңбек ақы

Дәріс жоспары:

1. 
   Фирманың еңбек қорларының құрамы және құрылымы
   
2. 
   Жұмыс күшінің қажеттілігін анықтау әдістері
   
3. 
   Еңбек өнімділігін өсіру мәселелері
   
4. 
   Еңбек ақының экономикалық мағынасы
   
5. 
   Еңбек ақы түрлері, еңбекті төлеу формалары, жүйелері
   

Есеп жинағы бойынша берілген тақырыптың 3.1., 3.3 тапсырмаларын орындау, тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру.

1. 
   Еңбек ақының қандай формаларын білесіз?
   
2. 
   Еңбекті төлеуді ұйымдастыру қандай қағидаларға сүйенеді?
   
3. 
   Мемлекет еңбекті төлеу процесіне қалай реттеу жұмысын жүргізеді?
   
4. 
   Кесімді еңбекті төлеу формасын қолданудың шарттарын және мысалдарын көрсетіңіз.
   
5. 
   Мерзімді еңбекті төлеу формасын қолданудың шарттарын және мысалдарын көрсетіңіз.
   

Есептер жинағы бойынша «Кәсіпорын персоналы» тақырыбы бойынша 3.4. тапсырмасын орындау.

1. 
   Дәрістер
   
2. 
   Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и статистика», 2000 г., 220-230 б.
   
3. 
   Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и биржи», 1999 г., 203-218 б
   
4. 
   Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.: «Инфра-М», 1997 г., 208-223 б.
   
1. 
   5. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы), Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 36-44 б
   

жинағы /Оқу-тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.: 2005, 33-35 б

Есеп жинағы бойынша берілген тақырыпқа арналған өздік жұмыс есептерін шығару (№1, №2, №3), сұрақтарға жауап беру.

ИТЖ – инженерлі-техникалық жұмыскерлер –кәсіпорынға ұйымдастырушылық, экономикалық, техникалық басқарумен айналысатын адамдар.

Қызметкерлер – Құжаттармен айналысатын, есепті, есеп жүргізу, талдау жұмыстармен жұмыскерлер.

КҚП – кіші қызмет көрсетуші персонал.

Оқушылар – Кәсіпорында оқитын және оның тізімінде тіркелген адамдар.

Қорғау бөлімі – қорғаудың барлық түрлері.

Қазіргі кезде ӨӨП саны келесі формула бойынша табылады:


ӨӨП құрылымы деп жұмыскерлердің белгілі бір категориясының жалпы санындағы пайыздық үлестерін айтады.

, мұндағы ч_i –i-й топ жұмыскерлер саны.

Жұмыскерлер сондай-ақ, мамандығына, кәсіби мамандығына және біліктілігіне қарай бөлінеді. Нарықтық жағдайларда жаңа пайда болған мамандықтар: мысалы, брокер, дилер, маклер, дистрибьютор, коммивояжер, т.с.с.

Жұмыскерлер санын анықтағанда олардың келу және тізімдік санын есептейді.

Жұмысшылардың саны келу және тізімдік саны бойынша табылады, қалған жұмыскерлер категориялары тек тізімдік саны бойынша табылады.

Жұмысшылар саны үш әдіспен анықталады:

1. 
   Уақыт нормасы бойынша:
   

N_i –i-й бұйымды өңдіру жоспары.

К_вн – нормаларды орындау коэффициенті

2. 
   Штаттық жұмыс орындары бойынша:
   

R_i – i-й жабдыққа қызмет көрсететін жұмысшылар нормасы, саны.

3. 
   Қызмет көрсету нормалары бойынша:
   

Н_о – бір адам қызмет көрсететін агрегаттар саны, қызмет көрсеті нормасы.

S – сменалар саны.

ИТЖ саны жұмысшылардың жоспарлы саны және басқару нормасы негізінде анықталады. Мамандар және қызметкерлер саны штаттық кестеге қарай анықталады. КҚП саны қызмет көрсету нормалары арқылы табылады. Оқушылар саны кадрларды даярлау жоспарына сәйкес есептейді. Қорғау бөлімінің адам санын қорғалатын территория ауданына, пост санына, жұмыс смендылығына, жергілікті қалыптасқан криминальды жағдайға қарай анықталады. ӨӨП жалпы саны барлық жұмыскерлер категорияларды қосу арқылы табылады.

Кәсіпорындағы еңбек өнімділігі келесі көрсеткіштермен сипатталады:

• 
  өңдірумен (ПТ) – уақыт бірлігінде шығарылған өнім көлемі:
  

• 
  еңбек сіңіргіштікпен – өнім бірлігін шығаруға қажет уақыт:
  

Еңбек өнімділігін келесі үш әдіспен есептейді:

1. 
   Натуралдық: N_t – өнім натуралдық өлшем бірліктермен анықталады. Артықшылығы – қарапайымдылығы, көрнекілігі. кемшілігі – бір түрлі өнімге ғана қолдануға болады.
   

2. 
   Ақшалай: өнім ақшалай түрде анықталады.
   

N_ч – таза өнім. артықшылығы – Есептеуі оңай, барлық өнім түрлерін және жағдайларды есебке алады. Кемшілігі – инфляцияның әсерінен еңбек өнімділігінің өзгеруін дәл анықтауға болмайды.

3. 
   Еңбекті: орындалған жұмыстарды еңбек-сағаттармен есептейді.
   

t_i – i-й жұмыс түрінің еңбек сіңіргіштігі.

Артықшылығы – барлық өндіріс түрлерінде қолданылады, өнім өңдіру нормасын есептеуге болады, бірақ көрнекі емес.

Жұмыс уақытының қолданылатын бірлігіне қарай еңбек өнімділігі келесі болуы мүмкін:

• 
  Сағаттық:
  

• 
  Күндік:
  

• 
  Жылдық:
  

Еңбек ақы – жұмыскерлердің іс жүзінде істеген жұмысы үшін және жұмыс уақытына кіретін уақыт үшін ақшалай және натуральды формада алатын сыйақылар жиынтығы.

Еңбек ақы қажетті өнімнің негізгі формасы болып табылады. Қажетті өнімді еңбек бойынша берілетін төлем (мемлекеттік сектор); жұмыс күші құны бойынша берілетін төлем (кооператив, акционерлік қоғамдар, бірлескен кәсіпорын); акция дивидендтері; жеке еңбек қызметінен түсетін табыс; тұтынудың қоғамдық формалары, сақтық және мейірімділік қорлары ретінде қарастыруға болады.

Еңбек ақы тікелей еңбек нәтижелерімен байланысқан. Оңтайлы ұйымдастырылған еңбекті төлеу жүйесі жұмыс нәтижелеріне жақсы әсер береді, яғни жұмыскерлердің ынтасын көтереді.

Еңбек ақы – тұтынуға жіберілетін қаржының негізгі бөлігі, ұжымның жұмыс нәтижелеріне тәуелді болатын табыстың бір бөлігі болып табылады және жұмыскерлер арасында істеген еңбек көлеміне және сапасына, салған капитал үлесіне тәуелді бөлінеді.

Еңбекті төлеу қорын қалыптастырудың әртүрлі әдістері бар, оның ішінде әсіресе қолайлы әдіс – нормативті әдіс болып табылады. Бірақ, оны қолданудың бірқатар шарттары бар: 1) нормативтер тұрақты, ұзақ мерзімді болу керек, өндіріс көлемінің өзгеруі ұжымның еңбек жағдайларымен байланысты болмайтын факторлар әсерінен ғана болады. 2) нормативтер жеке емес топтық болу керек.

Экономикасы дамыған елдерде еңбек ақыны ұйымдастырудың икемді тәсілдері қолданылады, яғни еңбек ақы мөлшері шаруашылық қызмет нәтижелеріне, өндіріс нәтижелігіне тәуелді болу керек. Оны ұжымды келісім шарт арқылы іске асыруға болады. Бұл келісім шартта еңбекті төлеу ережелері, еңбек ақы деңгейі мен еңбек нәтижелері арасында тура тәуелділікті белгілеу қажет.

Еңбекті төлеудә ұйымдастыру келісіні көздейді:

0. 
   кәсіпорын жұмыскерлерінің еңбегін төлеу формаларын және жүйелерін анықтау;
   
1. 
   кәсіпорын жұмыскерлерінің жеке жетістіктері үшін қосымша берілетін төлемдердің шарттарын және көлемін анықтау;
   
2. 
   қызметкерлердің лауазымдық жалақылар жүйесін құрастыру;
   
3. 
   жұмыскерлерге сый-ақы берудің көрсеткіштерін және жүйесін дәлелдеу.
   

• 
  шығындар және нәтижелер бойынша төлеу қағидасы;
  
• 
  өндіріс нәтижелігінің өсуі негізінде еңбекті төлеу деңгейін көтеру қағидасы;
  
• 
  қоғамдық еңбек өнімділігі өсімінің еңбек ақы өсімінен жоғары болу қағидасы;
  
• 
  еңбек нәтижелегін өсіруге материалдық мүдделіктің болуы қағидасы.
  

Еңбек ақыны тарифтік және тарифсіз жүйелер бойынша ұйымдастыруға болады.