Онегин назму бла жазылгъан роман

ЕВГЕНИЙ

и чувствовать спешит.

«Ата къарындашым – адил

Адам, ауруп, тёшек болду.

Алай бла амал этип,

Ол кесине эс бурдурду.

Иги юлгюдю ол амал;

Алай, къыйматы уа – осал:

Кече, кюн да анга къарап

Турмакълыкъ – кемсиз ауара:

Ёлеменнге кёл этдире,

Тёшек-жастыкъ алышдыра,

Дарманларын табышдыра

Кечиниуге ким бюсюрер,

Ичингден да аны жаный,

Теркирек чыкъсын деп жанынг!»
II

Ол оюмда бир жаш эрке,

Жол букъулата шингиси

Келеди – Тейри онг этген,

Жууукъларыны ориси.

Людмила бла Русланны

Тенглери, сизге мен аны

Танытайым иги, терен,

Кесигиз этерсиз тергеу:

Онегин шуёхумду бек.

Туугъанды Нева бойнунда,

Сизде да, окъуучум, анда

Туугъаныгъыз болса керек;

Мен да андан эдим, алай

Кетгенме, шимал жарашмай.
III

Кедей атасы уа – жарлы,

Башы борчха къалып эди,

Юч той-оюн къурай жылгъа,

Бар ырысхысын тюгентди.

Евгенийге уа бир къатын

Эмчек анача къарады,

Сора Габбе – французлу

Келди, аталыгъы болуп.

Уллу кёллю эди француз

Окъуууна, къылыгъына.

Жаш – жукъ алмай акъылына,

Юйретгени да – къарыусуз:

Къылыкъ этсе да, – къайгъырмай,

Керпеслетеди аямай.

IV

Евгений адам къураннга

Къаукъалакъда бишди ангы.

Бош болгъанды Онегиним,

Сен тапхыенг этмегенин:

Къатылып омагъына да,

Жашаууна къагъылады.

Французча къан устады,

Сёлеше, жаза да билип.

Жумушакъды сёзю, тили.

Тепсеуню сын къатдырады,

Башха зат жокъду эсинде, –

Жамауат къошду кесине.
V

Къайсы бирибиз да бирер

Затха тюзеле кетгенбиз,

Адепге, Тейри, онг берип,

Тюбегенбиз, юйреннгенбиз.

Онегин а – эл ауузда

Бизден эсе кёп да уста,

Алай махтанчакъды кемсиз,

Артда эслерсиз кесигиз.

Сёзю-неси да – тынгылы,

Сакълыкъгъа бёледи эсин,

Тыя да биледи кесин,

Уяллыкъ болса, тынгылап;

Тикрал айтады назмула,

Алданыр ючюн хур къызла.
VI

Унутула баргъан латынь

Тилде да, тюзюн айтайыкъ,

Ол кёп затны ангылатыр,

Эртте болгъанны къайтарып,

Хапарын да Ювеналны

Айтыргъа онгу бар аны,

Энеиданы да эки

Тизгинин айтады эркин,

Тарыхха уа терен кирип

Къыйнамагъанды ол кесин,

Анга бурмагъанды эсин

Аудурма десенг - эсирик,

Ромулдан окъуна башлар,

Жукъ билмейин андан башха.
VII

Назмучулукъда хунерин

Кёргюзталмады кеси да:

Ямбдан айырмай хорейни,

Не бек кюрешдик эсе да.

Ол, Гомерни, Феокритни

Сёгюп, окъуйду Смитни.

Малны, мюлкню аяугъа бек

Юйреннгенди – болма ишек:

Къалай байыгъады къырал,

Неси иги, неси – осал;

Ашы-азыгъы тап болса,

Къалгъан затха сансыз къарар.

Ёз атасы уа – кечине,

Жюкге салып бар жерчигин.
VIII

Евгенийни уа билгенин

Айтып бошар заманы жокъ;

Хар неден да бек сюйгени, –

Юйге жыйылмай жашау жол.

Жашлыкъдан иши, кючю да

Ол болуп – бар юлюшю да,

Къайтсыз этген умуту да,

Эл уста билген къуту да,

Женгиллик, саякълыкъ эди,

Назон иш да жырын такъгъан,

Ёмюрюн алай тауусхан –

Айланчюк жашаугъа кетип

Молдаван эл тыгъырыкъда,

Италиясындан узакъда.
IХ

-------------------------------

-------------------------------
Х

Жашлыкъдан окъуна аман

Акъыллы эди ол алай:

Табар ишин этер амал,

Гыз-гызы къурумагъанлай.

Ёхтем да, жууаш да болур,

Жандауурлу жаш да болур,

Сёз жутуучугъа да ушар,

Сёлешсе, хар сёзю учар.

Сюймеклик къагъыт жазса да,

Ёлеме сени ючюн дер,

Кёзюр къарамы дам излер, –

Алдау къош алай жасайды.

Ниетин терен асырар,

Керек болса, жилямсырап.
ХI

Уста эди – кюнде-кюнде

Терилтирге жаш къызланы,

Унамасанг, ёллюкме дей,

Ётюрюклени къазаныр,

Сёз нёгерин эритирге,

Умутларына жетерге,

Хапары бла кёз байлап,

Аперим табаргъа, алдап,

Тилеп, симсиреп, жалынып,

Бойсундурургъа къызны терк,

Жумушагъанлай а жюрек,

Ташагъа тартыргъа аны,

Сора анга бетден-бетге

Жашау дерсле юйретирге!
ХII

Эртте тюзелди – къызланы

Жюреклерин эритирге!

Жашырыр ючюн ызларын,

Къаргъашын кери этерге:

Къара сабанла сюреди –

Хыйла къалала сюейди.

Сиз а, ийнаныучу эрле,

Аны тутасыз нёгерге.

Алданнган эр, сыйлап аны,

Фобласны уста шекирти,

Къарт – айтханын сунуп керти,

Жаш да – билмей алданнганын,

Берилгенча иги жазыу, –

Къатынларына ыразы.
ХIII. ХIV

------------------------------------

------------------------------------
ХV

Бир бирде, эрттен къалкъыудан

Уяннгынчы окъуна да,

Излейдиле къонакълыгъын

Юч жерде – ол къууанады.

Бирини – тою, бирсини –

Туугъан кюню сабийини.

Къайсындан башласын алгъа? –

Да неди да башхалыгъы? –

Ол барына да жеталыр.

Юсюн-башын, согъуп-къагъып,

Тап этер, киер къалпагъын,

Эрттен орамгъа жайылыр,

Безирер, жюрюр, айланыр,

Тюшге чакъыргъынчы аны.
ХVI

Ингир болду. Ол, чанагъа

Къонуп: «Хайда, хайда!» – деди.

Къар хапу къабурчакълагъан

Къундуз жагъасын эледи.

Ашханасында Талонну

Каверин сакълапды аны.

Кирсе уа, шеша буштукъла,

Чартлайдыла, къауал окълай.

Саладыла эт, бишеклеп,

Французлулача къуууруп,

Сора – ол сюйген бауурну,

Страсбургдача да – бёрекле,

Бузмайды къанганы аз да

Алтын бетли ананас да.
ХVII

Жылы ашны тигелетир

Чагъырчыкъ келир сагъатда

Къонгуроу тауушчукъ жетди –

Той атлады босагъадан.

Театр – жюрек дарманы,

Артистлени терк алдаргъа

Уста болгъан Онегиннге

Берилди да той эркини,

Атылып чыкъды ортагъа,

Фёдрагъа, Клеопатрагъа да,

Къарсла – хауагъа тагъыла.

Моинуну излей бирле, –

Кеслерин бир кёргюзтюрге.
ХVIII

Аламат жер! Бир заманда

Чамны махталгъан устасы

Фонвизин тургъанды анда,

Княжнин да алай – хатасыз;

Анда Озеров да халкъны

Ыспас тереклерин къакъды

Жаш Семёнова бла бирге;

Фахмусун Корнелни бизге

Катенин этгенди туура;

Кюлкю пьесачы Шаховской

Ненчасын жазды – айтмай къой,

Дидло да – атын айтдыра.

Жаш заманым ётдю анда –

Сахна жабыу ауанада.
ХIХ

О, къайдасыз хур къызларым?

Нечик тансыкъма сизге мен!

Эшитигиз ауазымы –

Болмай турамысыз кёчмен?

Кёрюрмеми хораланы,

Ол орус Терпсихораны

Учуннганын, тепсегенин?

Огъесе: кёрмезми мени

Кёзюм сахна танышланы?

Башхалагъа ахым кетип,

Сора анга ажым этип,

Бар умутла къатышланып,

Жалан эсгерлигим къалып

Къалырмамы, бош аралып?

ХХ

Театр толупду халкъдан.

Жыгъал-мугъулду бар болгъан,

Жабыу ачылды, шырылдап.

Ариулугъу от жандыра,

Сазны макъамын чакъдыра,

Сюеледи ортасында

Хур Истомина сахнада.

Бир аягъы, – ёрге чартлап,

Бирси - хайнухлана полда.

Къуу учхан кибик Эолдан,

Бийик учду, женгил атлап,

Къаймишлене, илгиклене,

Къагъышдыра инчиклерин.
ХХI

Онегин тизгинле ара

Бла, аякъланы малтап,

Ёз жерине ётюп бара,

Жангы къызла кёзюн алдап,

Олтургъучланы къармады,

Тёгерек-башха къарады,

Жан атарчасын кёрмеди,

Саламлашды, къол бермейин,

Эси сахнада – умутсуз.

Артха бурулуп, эснеди,

Ачыусунуп, былай деди:

«Бу тепсегенле – бир къутсуз,

Балет да – бош. Бу Дидло да

Эрикдирди, аны къой да!»
ХХII

Сахна жабыуу ачылып,

Шайтан, жин – булжута халкъны.

Эшик аллында чагарла, –

Халкъны жайылырын сакълап.

Тохтамайдыла дауурла –

Жётел этген, къарс урулгъан;

Кече къарангыны урлай,

Ёчюлмейдиле финарла;

Туякълары бузлап, атла

Тепчийдиле адыргылы,

Арбачыла эте къылыкъ,

Сакълатханланы налатлап.

Онегин а, хылыф чыгъып,

Кетди юйюне, ашыгъып.
ХХIII

Суратлаялмазма сизге

Энчи отоуун мен аны,

Ол омакълыкъны бек сюйген,

Кийим сайлай къыйналгъанын.

Анда болмагъанны тап сен –

Лондондан келгенми дейсе

Не Балтий жагъаладанмы,

Бири къалмаз кёз алдамай;

Парижчиле бюсюреген

Кийимлени сайламасы

Не бар эсе да, – барысын

Табарыкъса, жангылмай, сен

Отоучугъунда хар нени

Онсегижыллыкъ алимни.
ХХIV

Желим ташлы юллеле да,

Чын аякъ, турч да – столда.

Багъалы духла, неле да –

Мёлек мияла – кёз алдап.

Таракъла, къурч быхчыла да

Анга уллу къууанчхады,

Томпачыкъла, мисеуекле, –

Тиш, тырнакълагъа керекле.

Базыкъ кёллю Грим, иш этип,

Уялмайын тырнакъларын,

Тазалайды кесип, къырып –

Руссо анга сейир этди.

Да азатны жакъчысы – ол

Тюз оюм этмеди бу жол.
ХХV

Не бек тирнекли эсенг да,

Кесинги сымарларгъа – не,

Заман, сюйсенг, сюймесенг да,

Бой салдырыр адетине.

Евгений, Чадаев кибик,

Бек айыртлай эди кийим,

Адамла не айтырла деп,

Тап кийинмей чыкъмаз юйден.

Сюеледи бек азындан

Кюзгю аллында юч сагъат,

Юйден чыкъса уа, олсагъат

Чолпан къарарча ызындан,

Эр киши кийимле кийип,

Тойгъа тейри келген кибик.
ХХVI

Сизге шекелин айталсам,

Сюерик болур эдигиз.

Жазалыр эдим, кюч салсам,

Ийнаныгъыз онгума сиз.

Къыйын болса да кертиси,

Суратлар эдим хар несин,

Алай: панталон, фрак, жилет –

Жокъ орус тилде бу сёзле.

Алайсыз да, тыш къыраллы

Тилледен кёп сёз къазанып,

Айыпды тилни бузгъаным,

Кёп сёзлюкге да къарадым, –

Болушалмады бир тюк да

Алимле жазгъан сёзлюк да.
ХХVII

Къой, ол хапар бюгюн неди.

Андан эсе – хайда, тойгъа.

Ары учханды Онегин,

Минип омакъ фоэтоннга.

Жукъланнган юй къатларында,

Тынчайгъан жол жанларында

Чыракъла-финарла жанып,

Орамла болдула жарыкъ.

Бир юйде уа, терезеле

Орам жанларын жарыкълай,

Анда уа окъажыйрыкъла –

Ауаналары сизиле,

Тепсейдиле – тепсегенле,

Жаш да, къыз да – той сюйгенле.
ХХVIII

Хылыф жете келип, тири

Жигитибиз, эшикчини

Сансыз этип, суху кирди

Той баргъан юйню ичине.

Чачын-башын тапчыкъ сылап,

Чыкъды тойну ортасына.

Халкъ – мазуркагъа къаныгъып,

Музыка – арып, къарыгъып.

Жашланы чурукълары - жим,

Кокала да – кокалана,

Жаны сюйгеннге алына,

Иги къууум биче хар ким;

Къуш-мушларын бийчелени

Къобуз таууш ёчюлтгенлей.
ХХIХ

Жашлыгъымда мени жаным

Той болгъан жерледе эди.

Несин букъдурайым аны,

Ачылайым сизге энди.

Хурметли ата-анала,

Айтырыгъымы ангылап,

Эсигизни этип азат,

Туурагъызда болсун бу зат:

Сиз жетген къазларыгъызгъа

Сакъ болугъуз, эринмейин,

Сёзюм оспар кёрюнмесин, –

Узакъ иймей къатыгъыздан.

Аны билеме кесимден,

Гюняхым жокъду юсюмде.
ХХХ

Алгъын мен да къаукъалыкъгъа,

Мардадан озуп, эс бёлдюм.

Заран этмесе къылыкъгъа,

Энтта да тыйылмаз эдим.

Сюйгенме жаш чёпеликни,

Оюн, кюлкю, телиликни.

Женгсиз герхан жыйрыкъланы,

Узун ариу аякъланы.

Алай Россейде не хазна

Тапхын юч ариуаякъны,

Бири бар эди да, аны

Ёмюрюмде унутмазма.

Не тюшюмде, не тюнюмде

Бир кетмейди да эсимден.
ХХХI

Къайда унутурса, къачан,

Телимай, ол аякъланы?

Ариула, сиз, жаухарданча,

Къайда малтайсыз гокканы?

Къыбылада ишленнгенле,

Шимал къарда юшюгенлей, –

Къоймай кетдигиз да бир ыз,

Къуу кюйюзле сайладыгъыз.

Не заман: сизни ючюннге,

Ишими-кючюмю къоюп,

Бар муратларымы жоюп,

Ата жеримден кёчгенли?

Аякъ ызларыгъыз къалай

Тас эселе, мен да – алай.
ХХХII

О, ёшюню Диананы!

О, Флораны – жаякъчыгъы!

Да мен а Терпсихораны

Сайлайма аякъчыкъларын.

Ол, къарамынга жутула,

Сора ичинге къутула,

Къозгъайды, билмей ёзгени,

Тыйдырмагъан сезимлени,

Эльвина, бил, жаным – анда:

Стол жабыу тюбюнде да,

Жаз тала этегинде да,

Къышда от жагъа аллында,

Юй паркетни кюзгюсюнде,

Тенгиз къая юслеринде.
ХХХIII

Нечик сукъланады жаным

Тенгиз толкъуннга, – жайыла

Келип, онг табады аны

Аякъчыкъларын жаларгъа!

Толкъун жалагъан аягъын

Уппа этерге биягъы

Бек кюседим! О, жашлыгъым –

Къайнар къазаннга ушагъан!

Не жаш Армидлени излеп,

Не – гюл бетли жаякъланы

Къабылламагъанды жаным,

Терпсихораны бек кюсеп.

Бир заманда да сюймеклик

Къыйнамагъанды алай бек.
ХХХIV

Эсимдеди башха заман!

Бир бирледе иги къууум

Учундура эди хаман,

Аякъчыкъгъа «жетип» къолум;

Сора, къозгъалып сезимим,

Кеси кёрюнюп кёзюме,

Бёле башлайды жюйрюгюн

Аны излеген жюрегим.

Болду. Аланы керексиз

Салып турдукъ назмулагъа,

Бош къоратханбыз алагъа

Жюрек кючюбюзню да биз.

Мёлекле – алдау бары да:

Аякълары, жанлары да.
ХХХV

Онегин а? Теке къалкъыу

Эте, келеди юйюне.

Тынгысыз Петербург, халкъы,

Уянып, ишге кийине.

Азыкъчы, сютчю, тюкенчи –

Баргъан кибик бары кёчюп,

Базар таба юрюлюуде,

Къар хыбыртлай аякъ тюпде.

Тангны хычыуун – даууру.

Немисли ётмекчи да – ма,

Гыржыныны барды дамы,

Ожакъ тютюн – ёрге уруп,

Къагъыт къалпагъын башына

Сюеп, сатыуун башлады.
ХХХVI

Той-оюн дауурдан арып,

Тангнга буюруп кечесин,

Уюпду жаш, жукъу тарып –

Жубанч жашауну эркеси.

Тюшден ингирге уяныр,

Кюйю тюненеча барыр,

Тангнга дери, биягъыча,

Кюнден-кюннге болгъаныча.

Насыплы уа болурму бу:

Башына бош, жаш заманы,

Не этсе да, хорлам аны

Сайлагъан Евгений, табу?

Таб а болурму къылыгъы,

Саулугъуна да сакълыгъы?
ХХХVII

Угъай, тейри: эртте-кюнден

Эрикдирди женгиллиги.

Энди кокала да – кенгде,

Тынчыкъды ол эркинлиги.

Аланы алышдырыу да,

Тенглени къатышдырыу да

Эрикдирди, шампанны да

Кёкге бёркдюрюу, – аны да

Къойгъанды. Башы да ауруп,

Кетип сёз чемерлиги да,

Келмей сёлешириги да,

Сиркиулюк тини да къуруп.

Атыш-тутушну, сермешни

Этмезча болгъанды ишин.
ХХХVIII

Ауруу эди: бичимсизлик,

Ишсизлик – сылтауу аны;

Эринчеклик – ингилизде,

Тауча айтсакъ – салпыланыу.

Этмегенлей соруу-оруу,

Жабышды анга ол ауруу;

Ол кеси кесин ёлтюрмей

Къойду эсе, шукур дейме.

Жашаугъа уа арт бурупду,

Чайлд-Гарольдха ушап – мудах,

Киши эс бурмазча, мулжах,

Сюймеклик ышан къурупду.

Бир зат кёрюнмей кёзюне,

Эси кетипди тюзюне.
ХХХIХ. ХL. XLI.

---------------------------------

---------------------------------
ХLII

Да сизни да, чанка серле,

Къойгъанды, ангыласагъыз.

Жашау кеси да – бир тюрлю:

Бир мыстысыз, магъанасыз;

Десем да, бардыла тапла

Ол Сейн бла Бентамны

Бизге айтып бераллыкъла,

Юлюшлерин алаллыкъла;

Намысларына да бир сакъ,

Кеслерин жюрютгенлери,

Акъыллары эм эслери

Алай тазадыла, айтсакъ, –

Кюнтиймезлей кокаланыу

Бек тюшюреди санланы.

XLIII

Сары танг ала кетиучю

Айбатла, сизни да къойду,

Арыгъанды, жокъду кючю

Евгенийими. Энди ол

Оюнладан жуугъанды къол;

Юйюнден чыкъмай, къолуна

Алгъанды къанат къаламны.

Жазар умут этди, алай

Анга ол къыйын иш эди,

Ол хунер анга тыш эди,

Андан да къалды ол къурлай.

Сёкмейме жазыучуланы,

Мен бирлериме аланы.

Иши жокъ, хайранды башы.

Не этерге билмегенден,

Китап жазыуну башлады,

Урлап, тырнап биреуледен.

Окъуйду, чыкъмай тышына,

Жугъ а кирмейди башына:

Хар китапха бирер чурум

Тапханлай турады къуру;

Эски китапла да – аман,

Жангысы да – эскилеча,

Китап тапмай, бюсюрерча,

Къызгъанды анга да заман;

Китаплагъа жабыу тартып,

Ол ишин да къойду жарты.
XLV

Керексиз жюгюн заманны,

Ол этгенча, атып кери,

Халларын жаратып аны,

Мен болгъан эдим нёгери:

Муратларына берилип,

Къылыгъы иш да тюрленип.

Ол да, мен да бир къужурла –

Жашауубузгъа къажаула.

Эркеликни экибиз да –

Ахыр чегине жетгенле,

Тинибиз да тюгеннгенле,

Жашауубуз белгисизди;

Эл да, насып да арт буруп,

Жашлыкъ муратла да къуруп.
XLVI

Сюйгенича жашагъаннга

Эл да эриши кёрюнюр,

Сюймекликни ышыгъында

Озгъан кюнлеге ёкюнюр:

Бир зат да аллай адамны

Амалы жокъду алдаргъа,

Кюйдюргюч, хыйла къылыгъы

Кесини алыр тынчлыгъын;

Ол заманда аны сёзю

Эс бурдурады кесине,

Аны тели-мелисине

Кёп тынгылагъанма, тёзюп,

Бош безиреулерине да,

Назму кибиклерине да.
XLVII

Кёп кере биз кёп кюнледе:

Жарыкълыкъ бийлеп дунияны,

Кече Нева – ёкюллюкге –

Суу суратын Диананы

Къойнуна алып тургъанда,

Эсгериуге кетип, анда

Эски сюймекликге кетип,

Башыбызны хайран этип,

Кечени бёлляуларына

Бёленебиз жангыдан биз,

Акъылыбызда экибиз,

Къайтып, тепсеу сырларына,

Тутмакъда туруп, жангыдан

Къутулгъан кибик жарыкъгъа.
XLVIII

Сокъураныу бийлеп башын,

Евгений Нева эрнинде,

Кеси жангызлай, сагъышлы

Сюеледи бир ингирде.

Кече шошду. Сакълауулла,

Бир бирлерине дауурла

Этген болмаса эди, зат

Бёлмейди, акъылы– азат.

Жалан да уюпду, къалкъа,

Къайыкъ шош сууну юсюнде.

Толкъун, селейип, сюйюне,

Согъа жел да сууда окъа.

Бизге уа закий Торкватны

Жыры береди къууатлыкъ.
XLIX

Адриатика толкъунлары,

Энтта да тюберле къызгъан

Илхамымы толкъунлары

Тамаша ауазыгъызгъа.

Туудугъуна Аполлонну

Ол кемсиз сыйлыды толу.

Эски макъамладан аны

Билеме. Италияны

Мен кечелерин татарма

Венециан къыз бла бирге,

Ойнакълаша хар ингирде,

Зауукъ сезимге батарма;

Атар, анда къалып ангым,

Петрарка айтханча, тангым.
L

Къачан жетер азат чагъым? –

«Заманды!» деп чакъырама.

Тенгиз боюнуна чыгъып,

Аны аллына къарайма.

Тенгиз толкъуннга эрише,

Къаты жел бла демлеше,

Къачан кетерикме азат

Жолума – бу халдан узакъ?

Африканы сай кёгюню

Тюбюнде мудах Россейни –

Сюймеклигим кюйген жерни,

Жашлыкъ дуниямы кёгертген

Жерими – сагъышын этер

Заман манга къачан жетер.
LI

Онегин да мени бла

Кетерден эди да бирге,

Биз сакъламагъан бир палах

Жол бермей къояды бизге.

Атасы ёлюп къалды да,

Борч жюгю ахын алды да,

Жыйын болдула боршчула,

Бири бирине къошула.

Къаугъаны-сёзню сюймеген

Онегин, бар ата мюлкюн

Берип, борчну жулду ол кюн.

Акъылы-ангы сёнгмеди:

Ата къарындашы да кёп

Бармазлыгъын толу эслеп.
LII

Кертда, къуугъун къагъыт келди,

Жазады аны ашыргъан:

Ата ахлунг – ёлемеде,

Излейди саламлашыргъа.

Ол, жазыуну окъугъанлай,

Къууулады ары эрлай,

Почтачы арбагъа минип,

Тюйрелип къалып эсине

Ахчачыкъ тюшюрюр къайгъы;

Мугурайтып кёзюн-къашын

(Романны окъугъуз башын),

Ёхчеге болуп шорайгы;

Келсе уа, ахлусу – къатып,

Къанга гулласында жатып.
LIII

Адамла толу арбазда,

Тийре-къоншудан келгенле:

Жауу, шуёху да – анда,

Бар быллайгъа юйреннгенле.

Жерге салдыла ёлгенни,

Къабып хазыр этилгенни

Бабасы, къонагъы – бары,

Жайылдыла бирер жары.

Онегин энди – элли жаш:

Иеси агъачны, жерни,

Бир заманлада – эсирик,

Уллу мюлкге болады баш.

Ол къууанып къалды, жолну

Жангысына тюшген болуп.
LIV

Эки кюнню сейирине

Къалып турду бауларына,

Агъач кёленкелерине,

Шаудан зынгырдауларына.

Ючюнчю кюн а – сабан къош,

Агъачы, бауу – бары бош

Кёрюндю да, хайда сора:

Эски къапха кирди, сормай.

Болмагъанлыкъгъа элде карт

Оюну, айбат орамы,

Жокъду зат – кёзюнг къарарыкъ,

Кёлюнг тартынмайды жукъгъа.

Эригиу, – ауана болуп,

Жабышханды анга толу.
LV

Мени жазыуум эди эл.

Аны шошлукъ къууатында

Анда сыр согъады газел,

Илхам тюш да келип анда.

Мен а – керексиз жубанчха

Табылып, жукъ билмей башха,

Къуубаш болуп кёл къатында, –

Ол адетим болуп къалды.

Уянсам – ийнар зауукъгъа,

Кёп жукълайма, окъуйма аз,

Киши манга бермей ууаз,

Алданмагъанлай бир жукъгъа,

Жаш заманымы да алай

Оздурмадымы да – къурлай?
LVI

Сюймеклик, гюлле, оюнла,

Эл жашау – сюйген къылыгъым.

Айтайым Онегин бла

Ортабызда башхалыкъны,

Мени окъуучум, айыплап,

Не китапханачы, жаулап,

Аны шартын кёрюп менде,

Жаймаз ючюн ётюрюкле;

Кеси жойгъанды кесин, деп,

Аман сёзню сюрмесинле,

Ёхтем Байронну кесинлей

Этип къоймасынла эртте:

Кесини юсюнден, деп, жаш

Тырнауну этип къойду баш.
LVII

Не букъдурлугъу: поэтле –

Шуёхлары сюймекликни.

Тюшлерими берекетлеп,

Мёлекле сюйдюле мени;

Жюрегимде сыфатлары

Уяланып, терен тарып,

Таулу къызгъа жырла жаздым,

Салгирлилеге да – назму.

Сорасыз энди манга сиз:

«Сени таралгъан илхамынг

Къайсы жанына тартханын

Билдир бизге ачыкъ, дейсиз.

Урияланы къайсына

Атадынг макъамны, сайлап?

LVIII

Ийнакъ сёзле айта кетип,

Сени сагъышлы макъамынг?

Ол кимни насыплы этди?»

Кишини да угъай, антым!

Мени сюймеклик къууаты.

Къууандырмагъанды артыкъ.

Сыйлы сюймекликге къатып

Тургъан Петраркагъа ушап,

Жюрек талпыуун, адыргы

Этдирмей, толу къандыргъан –

Ма ол поэтди тауушлукъ.

Мен а – не! Мен – сюймекликден

Гулай болуп къалгъан тентек.

LIX

Озду, кетди бар сюймеклик,

Азатма да, энди бирлик

Излейме сёзде, сагъышда.

Жазама. Жюрегим – рахат,

Къаламыма келгенди хат:

Унутханды хур къызларын,

Суратламай аякъларын.

Сууугъан кюл от тиргизмез.

Жарсыйма, алай – тёземе,

Тура-тура, жан, излемей,

Сюймеклигим да тирилмез:

Анда жазарма аз-аздан

Жыйырма беш жырлы дастан.
LX

Аны сагъышын да этдим,

Романымы ал кесегин

Бошагъынчы. Ат изледим

Баш жигитиме кесими.

Къарай, напчалай кетдим да,

Жартылыкъла кёп керти да,

Тюзетмейме, алай къалсын,

Тинтиучю да хакъын алсын,

Газетле да къадалсынла,

Анча жыллыкъ къыйынымы

Сёксюнле, тутуп къыйырдан,

Жангы жазгъанымы, сынап.

Аман, иги да айтылыр

Бары да кесимде къалыр!

Кишинёв, Одесса.

Экинчи башы
O rus!..

Hor.*

О Русь!
*О деревня!... Гораций (лат.)

Гораций
I

Евгений тохтагъан элни

Табийгъаты тап жер эди.

Ахы кетип хар келгенни,

Аллахха шукур, дер эди.

Бир да бир къолайлы журтну

Адам кёзю къояр жутуп,

Орналыпды суу бойнунда,

Желни тыйгъан тёш къойнунда.

Ууакъ элле анда-мында,

Жашил талалада – малла,

Жюрекге – хычыуун бола,

Сабанлада – алтын будай.

Дунияны монглугъун ача –

Эски уллу терек бахча.

Юй а юймюдю! Къадама!

Къадамагъа тийишича,

Къоллары уста адамла

Ишлегендиле эскича.

Бийикчорбат отоулары,

Обойлу къабыргъалары,

Патчахланы суратлары

Айбатлап аланы барын.

Алай, иесизлик тарып,

Онгнгандыла, эскиленип,

Заман букъудан кирленип,

Шуёхну да жокъ хапары.

Керекмиди да ол анга –

Кюнюн кечлеп айланнганнга.

III

Жашап тургъанды бир элчи,

Ачхышчыны гыр-мыр бла

Безитген болуп бар иши.

Юй а – бир тап: чынар полу,

Эки ышкафы, устолу,

Жумушакъ тахта да – бары

Таза – адам кёзю къарар.

Бир ышкафда тапды эсеп

Тефтер, бирсинде уа – ичги,

Алма суудан толу бир чин

Аякъ. Рузлама – не дерсе…

Башха китаплагъа батар

Заманы жокъ эди къартны.

Кеси жангыз къалып, уллу

Иелигинде Евгений,

Заман ашырырдан болуп,

Тюрлендиреди хар нени.

Хакъсыз ишлеген къуллары

Хакъ алырча этди барын,

Ыразы болдула ала.

Сагъаядыла къоншула:

«Неди бу этгенлери?» – деп,

Бири бирине тарыгъып,

Мадар излерге къаныгъып,

Тауусум этдиле бирден:

Телиликди этгенлери,

Андан турайыкъ керирек.

V

Ала – излеп, бу – тапдырмай,

Кетсе да, арбазны бармай,

Артла бла бугъуп кете,

Уллу жолда кетип баргъан

Чагъын кёрюп, гузабагъа

Къаладыла да къоншула,

Арт бурдула къонушуна:

«Къоншубуз – жахил, адепсиз.

Бар билгени – чагъыр ургъан,

Хурмети жокъ тиширыугъа,

Сора андан не излейбиз,

Сёлеширге жокъду амал»...

Деп, къоюп къойдула артал.

VI

Ол кезиуде келип къалды

Ол да бир буруш акъыллы

Кёрюндю къоншуларына.

Владимир Ленскийди аты,

Назмучу, шекирти Кантны,¹

Жашды, келбетлиди кеси,

Кючню-къарыуну иеси.

Туманлы Алманияда

Окъуп, терен билим алгъан,

Азат ниетге ал бургъан,

Ушагъыулу, ёхтем адам.

Къалын, узун бурма чачы,

Сёзю – кескин, кёлю – ачыкъ.

VII

Алыкъа бой салдырмагъан,

Тенглерини ушакълары,

Жашлыгъы да къууандыргъан –

Ол адам, алай болса да

Жашау сынаудан узакъды,

Жангы эл, къоншу-тийре да

Жангы оюмла тюйрей да,

Жангы муратла туудура,

Жюреги – хош, жаны – рахат.

Келир кюню да – мархабат,

Жомакъды бары, аудурма.

Ол къуууму кёллендирип,

Сакълайды сейир кюнлерин.

Ол толу ийнанып эди:

Муратыны толлугъуна,

Ол сууал аны эрттеден

Тёзюп сакълап тургъанына;

Аны ючюн нёгерлери

Жанларын берликлерине,

Душманыны этип артын,

Сюелликлерине къаты.

Шуёх дегенинг – Аллахны

Буйругъундан болгъанына,

Бирликни багъалыгъына,

Кетип эди ахы аны.

Шуёх бирлиги – кюн таякъ,

Ол жылыуун къоймаз аяп.
IХ

Мудахлыгъы, ачылгъаны,

Сюймекликни татлы къылы,

Асыл жюгю да махтауну –

Жоргъалатхандыла къанын;

Къыдыргъанды элни-жерни,

Гётени бла Шиллерни

Жазгъанларына къаныгъа,

Къыйырда къала къайгъыла;

Искусстволаны хурларын

Къууандыргъанды кертиден:

Жазгъанларында баш эте

Адамлыкъны ышанларын.

Жаш муратлары ниязлы

Учуннгандыла аязда.
Х

Сюймекликде эди жаны –

Жыры, жашауу да битеу.

Таза эди сыры аны,

Сабий тюшюне эди тенг;

Ай кибик ачыкъ кёкледе,

Нюзюрю ачыкъ кёрюне,

Айырылыу, тюбеую да

Аны жырыны ёнюдю.

Эскериуле дуниясы

Узакълагъа элтип аны,

Туура этди сынагъанын,

Ашлана эски жарасы;

Онсегиз жылында ол жаш –

Ёмюрле сюргеннге ушаш.
ХI

Евгений эди къаласы –

Ол аны бир да атмайды.

Къоншу эллиси къылыкъсыз

Болгъанын а жаратмайды;

Сюймейди бош хапарланы:

Бичен ишлени, чагъырны,

Ахлуларыны, итлени

Юслеринден бош сёзлени.

Кеси да тюйюлдю мёлек:

Жокъду бир фахму жилтини,

Акъылдан кериди тини,

Кишиге болалмаз билек.

Тиширыу сёзлени да бир

Къабыл кёрмегенин да бил.

ХII

Сюе эдиле, эслесек,

Къызлары болгъанла бары

Аны киеу этерге бек –

Жарты оруслу адамгъа –

Анга хар ким да алданыр.

Кеси да жангызлыгъына

Тарыгъа кюн озмай хазна.

Чакъырадыла, къубула,

Чай ичерге хар ингирден.

Дуня шапаны терилтип:

«Дуня, – деп, – ал муну къолгъа!»

Ол къыл къобузун согъады:

Кел, алтын къалам сакълайды.¹
ХIII

Айхай, Ленский юйленирге

Сюймейди – турлукъду къаты,

Онегин бла игирек

Танышыргъады мураты.

Тюбейдиле: толкъун эм таш,

Буз бла жалыннга ушаш;

Бирин бирине тартдыргъан

Илишан къыйынды тапхан.

Алай, тюбей кетип, ала

Болдула керти нёгерле,

Кюн сайын да хар ингирден

Ачыкъдан сёлешип ала..

Ма алай – ишлери жокъла

Болуп къалдыла шуёхла.
ХIV

Кертилиг а болду чола.

Тюзлюкге эс бурмай уллу,

Бар бирсиле болмачыла,

Хар ким кеси уа – болумлу.

Хар бирибиз Наполеон,

Экиаякъ бёрю – миллион.

Кесебиз, залимле болуп,

Адамлыкъны сыйлы жолун.

Евгений эди башхаракъ,

Ол кёплени таный эди

Бир бирлени энчи этип,

Сюе эди артыгъыракъ.

Алай да бола келгенди –

Барын бирча ким сюйгенди.
ХV

Ленскийге, ичинден кюле,

Тынгылайды поэтгеча,

Акъыл энди кире келген,

Кёзлери жана, жинклеча.

Онегин быллайны къайда

Кёрсюн – хапар айтма къойду,

Бир сёз бла тыяр жерде

Жаншап турургъа онг берди.

Бу учунууун тауусур

Заман менсиз да келликди,

Бюгюн жашауу эркинди,

Турсун алай боллукъ сунуп.

Жашды алыкъа – кечейик,

Анга иги жол бичейик.
ХVI

Орталарында кёп затла

Къозгъап турдула даулаш да:

Миллетле, ууакъ тайпала,

Илму, ачыу да, къуунч да,

Низам, къылыкъ да, адет да,

Ёлюм, жаханим, жаннет да.

Жашау-турмушну да была

Тирменлейдиле, сакъ бола.

Даулаш къызыуун унутуп,

Ол, ачып поэт сарыуун,

Къыздырып ауаз къарыун,

Башлайды поэма айтып.

Евгений а, жашлыгъына

Бет этип, тыймайды аны.

ХVII

Ишде эди акъыллары.

Онегин – тюйюлдю эссиз, –

Ахыр айырып араны,

Айтады, жарсый, кючсюне:

Насып жол ишлер кесине

Аладан айырылалгъан,

Аланы танымай къалгъан:

Сюйгенинден узакъ кетип,

Халалындан юлюш алмай,

Юйюне къайтып, уялмай,

Жаууну да сёзюн этип,

Аталаны къолайларын

Суугъа атып къоялгъанла.

ХVIII

Не бек тинтип къарасакъ да,

Хапарлары бек узакъды

Жашаудан, ойдан да – къуру;

Къарагъанлай кёзлерине,

Ол болмачы сёзлерине

Тынгылайбыз амалсыздан,

Тыяргъа да къала аздан;

Кёрюннгенчадыла ала

Бир бирледе хычыуун да.

Къарт сакъат, бар ачыуун да

Къоюп, сагъаяды алай,

Сибирткиууатладан келген

Сёзлеге, ичинден кюле.
ХIХ

Бир игилиги жашлыкъны –

Туура этип къояр ичин:

Къаргъашлыкъгъа, къоргъашлыкъгъа,

Гъашыкъгъа да – эте бичим.

Гъашыкълыкъда къарыусузгъа

Чыгъып, Онегин, ауузгъа

Чапмай, тынгылайды жашха,

Поэтге – тасхасын ачхан,

Кимге болса да ич сёзюн

Айтып къояды ол адам.

Билди ол жашны ма андан

Онегин, сормай, хар несин.

Не да болсун, – аллай кюйю

Жангы тюйюлдю бу юйде.

ХХ

От эди ол сюймекликге, –

Ол, хорлатмай экиликге,

Атады жюрегин алгъа.

Къайда да бирди акъылы, –

Юзмезге сюймеклик къылын.

Сюймеклик отдагъы жанын

Суууталмайдыла аны:

Арада болгъан узакълыкъ

Неда кёлюне тийгени,

Не жангыдан тюбегени,

Не илму, не жашау тахлыкъ.

Тюрлендирмейди ол кесин –

Сюймекликдеди бар эси.
ХХI

Ольганы кёргенлей, – балсып,

Сюймекликден кюймеген жаш,

Кюню – кюн тюйюлдю ансыз,

Ольга ойнатады кёз-къаш.

Танг эрттен, ингир алада

Айырмайды жанын андан,

Аталары да аланы

Огъурайдыла ол халны.

Тынчлыкъда уюгъан элде

Гюняхсыз оюнла бла

Ёсе эди ол къыз бала,

Башха болмай раушан гюлден.

Не гёбелек, не бал чибин

Кёрмейдиле аны чимдип.
ХХII

Ол поэтге саугъа этди,

Жашлыкъны хычыуун тюшюн,

Аны сартындан бийледи

Жаш жюрекге тамам тюшюп.

Тоймайды ол оюнладан

Къалын агъач къармаулада,

Жашны жанын дыгъыллайды

Кечеги жулдуз да, ай да, –

Биз да, сюйюнюп, къараучу

Толгъан айгъа, чыракъгъача,

Бизни ары чакъыргъанча,

Ингир къарангы – арачы.

Энди бизге бети айны –

Жизги жарыгъы чыракъны.
ХХIII

Чыкъмайды чырт адебинден,

Танг жарыкъ – бетине кийим,

Кюню – поэт адетинде,

Сюймекликни кеси кибик.

Кёзлери – кёкню къауданы,

Къалын кекели – къодана,

Атлашы, ауазы саны, –

Бары аламат Ольганы.

Къайсы жазманы алсанг да,

Барды аны ол сураты,

Мен да сюйгенме бек къаты,

Бюгюнлюкде сууусам да.

Окъуучум, сенден – кечгинлик,

Таматасына кёчейик.
ХХIV

Эгечи аны Татьяна…

Болалмайбыз бу романда

Ол ариу атха таянмай

Ариулукъ керек заманда.

Да – не? Бек хычыуун атды,

Алай дагъыда бир зат да

Барды бу атда: бурун биз

Артыкъ эс да бёлмегенбиз,

Адам атны ариулугъун

Багъаларгъа сюймегенбиз,

(Биз анга юйренмегенбиз)

Билмей ол керек боллугъун.

Уллу кёллю эдик алгъын,

Жашлыкъда олмуду къайгъы.
ХХV

Айтдым да, аты – Татьяна.

Хоралыгъы эгечине,

Не кюрешсенг да аямай,

Тенг тюйюл эди, кечгинлик.

Мудах, тынгылауукъ, кийик,

Къоркъакъ, агъачда жур кибик,

Тап, кесини юйюрюнде

Къоншу сабийча кёрюннген.

Атасындан, анасындан,

Сылансынмай, турур узакъ,

Тенг сабийлерин иш сорсанг,

Къатышмайды – ойнасала.

Кеси жангызлай олтуруп,

Терезеден къарап турур.
ХХVI

Мудахлыкъды жол нёгери

Туугъанлы бери да аны,

Эл жашану адетлери

Къозгъай ариу муратланы.

Тюзелмеди жукъ этерге –

Не эшиуге, не тигиуге.

Ишге юйренмеген къолу

Бир налтех тюймеди толу.

Баш болургъа итиниую

Гинжини жюрютгенинде,

Юйде муркку этгенинде

Кёрюнюп турду кертилей.

Къылыгъындан дунияны

Бир хапары жокъду аны.
ХХVII

Татьяна гинжилеге да

Бермегенди кёп магъана,

Эл адетге жегилгенди,

Кесин тартханды аумагъа.

Туура, сабий къылыкъгъа да

Алданмай бир ауукъгъа да,

Къышда къарангы кечеле

Жюрекчигин эхчедиле.

Эмчек анасы, Ольганы

Тенг къызчыкъларын жыйгъанда,

Хауада оюн къургъанда,

Чыгъаралмагъанды аны.

Сабий дауурну сюймейди,

Анга да акъыл бёлмейди.
ХХVIII

Хапары болмай къалкъыудан,

Жулдузла букъгъан кезиуде

Танг жарыгъына балконда

Тюберге сюйюучю эди.

Ылызмылана жер этек,

Танг, сериуюн салкъын эте,

Жарый келеди кюн аз-аз.

Къышда уа кюн терк уянмаз:

Кёп жерни кече ауана

Бийлеп, танг кечирек атса,

Юйреннгенича уятса

Ол уяныучу заманы,

Сора, шамчыракъ жандырып,

Жукъламайды андан ары.
ХХIХ

Айырылмайды китапдан,

Алай нек жутсун сууну да,

Къоймай эди бир да, тапса,

Ричардсонну¹, Руссону² да.

Атасы – бир халал адам,

Карыусуз – китап окъууда,

Ол китапдан хата, хайыр

Барды деп билмейди ахыр.

Къайгъы жокъ аны сартындан:

Не китап окъуйду къызы,

Жастыкъ тюбюнде да къайсы

Китап болур танг атарда.

Къатыныны да – ол санда –

Жаны-тини Ричардсонда.
ХХХ

Нек сюеди Ричардсонну –

Жазгъаны ишмиди керек,

Неда сюйюп Грандисонну³

Ловласдан эсе бегирек?

Алинагъа – къыз бийчеге

Айтып болгъанды эгечи

Ма аланы юслеринден.

Тилеген а ол кезиуде

Шёндюгю эри болгъанды,

Къызны жюреги уа башха

Эслирек, табыракъ жашха

Берилип, сюйюп къалгъанды.

Бу Грандисон – ариу, ачыкъ,

Гвардиячы сержантчыкъ.
ХХХI

Аны сюйгенин букъдурмай,

Сымарлайды кёзюн, къашын.

Алай къызгъа, сора турмай,

Сайлап къойдула башханы.

Аны жарсыгъанын кёрген

Эри алып кетди элге,

Къайгъыларын чачар эсе

Деп, иги къарайды кеси.

Жаш келин а жашлыкъ этди:

Жиляп, сёзге тынгыламай,

Эри бла айырылмай

Болмазча, алай юйренди.

Юйренип, жарашып къалды,

Ол да келеди Аллахдан.
ХХХII

Жашаууна бойсуннганы

Сынтыллайды ал ачыуун.

Жарытхан да этди аны

Бир жангы амал, ачылып:

Кюнлерини бир кюнюнде

Хыйла иш келди кёлюне, –

Эрин, бурдух этип, къалай

Тутарыгъы келип къалды.

Ишге-тишге да барады,

Малтанла тузлайды къышха,

Сёзюн этмейди ныгъышлыкъ,

Мюлк эсепни бардырады.

Къараушларын эзсинсе,

Изимсиз баш иесинден.

ХХХIII

Къызланы дефтерлерине.

Прасковьягъа Полина деп,

Ауазын да тюрлендире;

Белин къысып чубасына,

Французлап, орус Н-ны

Айтады хумхоландырып…

Алай, бошалды ол барыу:

Чубаны, ийнар дефтерни

Унутду бийче Алина,

Акулька болду Селина,

Барын эсинден кетерди.

Женгсиз габарасын тешди,

Атлес жыйрыкъгъа тийишди.

Эри уа, юсюне ёлюп,

Халына бёлмейди эсин,

Аны алыр ючюн кёлюн,

Аш-суу да этеди кеси.

Жашауу, уюп, ма алай

Бара, къоншу-тийре бола,

Жыйылып бир-бир ингирде,

Лахор этедиле бирге.

Кимни – сёгюп, кимни – махтап,

Масхара айта, чамла да,

Заман жетеди чайгъа да,

Ольга уа – анга бек уста.

Андан сора уа, къуш-мушлай,

Чачыладыла къоншула.
ХХХV

Жюрюйдю жашауларында

Эрттеги адет аланы:

Эски жылны ашыргъанда,

Кёп биширип тыммылланы.

Жылгъа эки кере ала,

Дин байрамланы байрамлай:

Жырла, ийнарла да айта,

Бир бирлерин да къубулта,

Жыйылып табутамлагъа,

Сыйлана, татлы суу къуюп;

Инжил окъугъаннга уюп,

Бар – эснеген, бар – жукълагъан;

Къонакълагъа азыкъ бере,

Даражаларына кёре.
ХХХVI

Алай эте, къартлыкъ кюйю

Борбайдан алды быланы.

Эрини ахыргъы кюню

Алгъаракъ бийледи жанын.

Кюн ортада ауушду ол,

Эл мазаргъа ызланды жол,

Ашын-ташын къоншу-тийре,

Бирге жыйылып, этдиле.

Адамгъа ол халал къуллукъ

Этгени – къабыр ташында:

«Дмитрий Ларинди мында

Жатхан – таза да иш ахлу;

Аллахны тюз къулу эди,

Керти дуниядады энди».

ХХХVII

Барды, юйюню сырына

Кирип, башын да ийгенлей,

Къоншусуну къабырына.

Сюелди, жюреги тыхсый,

«Poor Yorck!»¹ дейди, жарсып,

Очаков² майдалын алып,

Кёп ойнагъанма мен алгъын.

Ол, тежеп манга Ольганы

Жаш заманымда окъуна,

Кюрешген эди иш къурап,

Болса бек сюйюп айтханы.

Къабыр ташына ол жазыу

Этген эди, керти жарсып.

Ёз атасы, анасыны

Тапды, излеп, къабырларын,

Аны керти жарсыгъанын

Кёргюзтдюле кёз жашлары.

Да не этгин: ол жашауду:

Тёлюлени алышады,

Туугъан – ёлюп да кетеди,

Орнуна башха келеди.

Бизни женгил тёлюбюз да,

Жашауну жылларын сюре,

Барабыз кёрлеге кире, –

Хакъды ол тёлеуюбюз да.

Бизни да туудукъларыбыз

Ызларла бизге аллай ыз.

ХХХIХ

Юлюш алыгъыз жашаудан.

Манга уа тюйюлдю халал

Ол – кери болайым андан.

Мен а, бузмай жазыу жорну,

Иги къууумлагъа жолну

Ишлейим да, жюрегими

Онг берейим жюйрюгюне.

Сюймейме мен бош кетерге:

Жазгъаным – деберге тюйюл,

Окъур эсе келир тёлю,

Деп, аны этеме тергеу.

Шо бир тизгиними окъун

Эслер эселе уа, окъуп.

Бир адамны жюрегине

Орналып къалыр эсе уа,

Жашау, заман черегине

Алдырмай, сакълар эсе уа.

Ким биледи:келир кюнде,

Сёз айта мени юсюмден,

Айтыр эсе, ёрге къобуп:

«Керти поэт эди ма бу».

Ыспас этеме бек алгъа,

Келир кюнлени биринде,

Намысымы кётюрюуден

Эрикмейин баргъанлагъа,

Бир тизгинчигими окъун,

Къууанырыкълагъа, окъуп.

Одесса.

Ючюнчю башы
Elle etait fille, elle etait amoureuse.

Malfilatre*

____________

Она была девушка, она была влюблена.

_______

I

«Къайрыса? Сейирди поэт?»

«Тыймайма. Алай, айта кет,

Къалайда жетер ингиринг?»

– Ларинледе! – «Ма иш десенг,

Хар ингиринг анда ётсе,

Къызгъанмаймыса заманны?»

– Чырт! – «Ангыламайма аны.

Энди кёрюп къойдум туура:

Орус адамы къонакъны

Дайым да турады сакълап,

Кёгет суу иче, олтуруп,

Жауунланы, мал бауланы

Хапарларына байланып…»
II

– Бир айыбы жокъду аны.

«Керексиз озады заман».

– Юй жылыуду мени жаным,

Бош омакълыкъгъа бой салмам,

Юйюрде мен… – «Биягъы сен,

Юйреннген ишинги кюсеп,

Кетип бараса. Да – не, бар,

Филлиданы кёрюр мадар

Болурму, – ким эсе да бу? –

Адамны кесине тартхан,

Жыр, назму къазан къайнатхан?

– Барды. – «Не заманды табы?»

– Бусагъатдан, болсакъ бирге,

Разы боллукъдула бизге.
III

Жетдиле, атлыла болуп.

Жашлагъа тап тюбедиле:

Намыс, хурмет хар бирине,

Адетлерича, этдиле.

Не айтырса – сыйладыла:

Кёгет билямукъ салдыла,

Къошунла бла келтирип,

Сууда ишхилди эритип.

…………………………….

……………………………..

……………………………..

……………………………..

……………………………..

……………………………..
IV

Къысха жолну келедиле,

Кёмюк этдирип атларын.

Сынчыкълайыкъ: неледиле

Быланы жол хапарлары:

– Эсней тураса, Онегин.

«Да, бош. Алай юйреннгенме».

– Угъай, тейри. Менден эсе

Сенде кёбюрекди эснеу.

«Кечди, ашыкъчы, Андрюшка.

Жери эсе, – магъанасыз,

Къыз кеси уа – тынгылы къыз.

Айтама къоратмай, къошмай.

Уолан, ишхилди суу бизге

Жарашмады дейме, тюзю.
V

Татьяна уа къайсы эди?»

– Светланача, тынгылауукъ,

Ол эшикден кирген жерде

Сюелген. Халы – бир сууукъ.

«Жаратдынг дейме гитчесин?»

– Хау. – «Мен сайлар эдим бирсин,

Сени кибик поэт болсам.

Ольганы да халы осал.

Вендика Мадоннадача:

Алаша, толу, къызылбет,

Кёрюнмей эсе, айып эт,

Толгъан ай кёк майдандача».

Владимир, ишни ангылап,

Кетди, сёз айтмай, тынгылап.
VI

Онегинни къонакълыгъы

Ларинлени къууандырды.

Аны ол гиняз къылыгъы

Къоншулагъа кёз бакъдырды.

Сёз жюрютедиле алай,

Лакъырда, чам эте, ойнап:

Бу жаш Татьянаны тилей

Келген болур деп жаз тилде.

Бри бирле уа: тойну кюню

Белгилиди, алай жюзюк

Табылмай, заман созулуп

Къалды, дейдиле, ёкюне.

Алай бла ала тойну

Этип къойдула оноуун..
VII

Татьяна уа ол сёзлеге

Тынгылай эди жашыртын –

Ахы кетип ол сезимге,

Ол жораланы жаратып.

Жюреги да кирпилдеди –

Сюймеклик назийра келди.

Жерге тюшген урлукъ алай

Болады, жаз кюнню сакълай.

Къыз напсы алгъадан окъун

Къадалып эди бу къызгъа,

Сюймеклик ниязы, къызып,

Болгъанын этип къойду къуу.

Жаны, кюте эрттенликни,

Сакълайды тилей келликни.

VIII

Жаны тигилди кёзюне,

Кюн батханда, кюн тийгенде,

Сагъышы – аны юсюнден.

Олду энди дуниясы,

Жюрегини шам уясы,

Къонакъладан бир сёзню да

Эшитирге сюймей, тёзеди.

Халын эслеп, къарауашла, –

Боладыла шум-шумалакъ,

Келмей къалса эди къонакъ,

Бир зат излемейди башха:

Сюймейди – келирлерин да,

Мурккуларын, кеслерин да.

IХ

Ол сюймеклик китаплагъа

Берилип къалды алдаугъа,

Шайтан алдаулукъгъа эси,

Сюймеклик къаннга жанашып,

Нюрлю болуп, бет алышып.

Юлия Вольмарны тосу,

Малик-Адил, Линар болсун,

Неда жалкъымаучу Вертер,

Грандисон десенг да – алай,

Бары бирге болуп, была,

Бири биринден да ёте,

Онегинде кёрюндюле, –

Бир сыфатха юйредиле.
Х

Китаплада окъуп, кесин

Юля, Дельфина, Клариса

Сунуп, бир къарыш да ёсюп,

Кёрсенг, сейирге къалырса;

Сюймеклик китап – къолунда,

Излегенин табып анда,

Татьяна, жанын хош эте,

Кечинеди ингир, эрттен.

Ахтына, кючсюне, башха

Жумушну къоюп, китапдан

Керекли жерлерин табып,

Къагъыт жазардады жашха.

Жигитибиз – ол ким да бол,

Грандисон а тюйюлдю ол.
ХI

Сёзюн муратына къуллукъ

Этдирирге уста жигит,

Хар кимге да мёлек болуп,

Тюбейди – келбетли, иги.

Сюйгенин хар неден кемсиз

Этгенин туура кёрюрсюз,

Жарашыулу, ушагъыулу,

Ариу къылыкъны да къулу.

Сюймекликни сыйлы хакъы

Жанын аямайды аны,

Къайнатады жюйрюк къанын,

Жашауун алырча хакъгъа.

Терслик – тюбер жазасына,

Ысым – кеси багъасына.
ХII

Акъыл ажашхан заманды,

Адеп да аламат тюйюл,

Аны къошу да – романды,

Олду эс тапдыргъан юйю.

Болмачы ингилиз жомакъ

Жетген къыздан кетди узакъ,

Аны къыз жюрегин энди

Тынч Вампирми¹ бийлегенди,

Огъесе къаштюй Мельмотму,²

Неда Чюйютлю, не Корсар,

Неда тынгылауукъ Сбогар,³

Лорд Байрон а анга отду:

Ариу муратны ишлерге,

Кесимликни да кючлерге.
ХIII

Шуёхла, не хайыр андан?

Кёкню изими жангырып,

Кери этип назмуладан,

Жин бийлесе уа жанымы.

Фебни⁴ жаныгъанын къыстап,

Къара сёзге жолну ызлап,

Романнга буруп эсими,

Берип иш къойсам кесими,

Ачыу-мачыугъа эс бёлюп

Кюрешмей керексизине,

Орус юйюрню кёзюнге

Тутсам, сюер эски тёлю,

Кёргюзтюрме хар нени да –

Алгъыннгы адетлени да.
ХIV

Мен айтып берейим эртте

Къазанылгъан адетлени,

Кезлеуню тюбер жер этип,

Тюбей тургъан тёлюлени…

Сюймекликни къыйынлыгъын,

Айырылыуну ылыгъын,

Тюйюшдюрюп, жарашдырып,

Ахырда – къучакълашдырып…

Кечеги шош шыбырдауну,

Къаналмагъан сюймекликни,

Кесим да, тосума келип,

Жалыныучуму сылтауун.

Бюгюн аллай сёзле, мени

Истемей, оздула кенгни.
ХV

Татьяна, жаным, Татьяна!

Жарсыуунга ажым этдим:

Иги къууумну татымай,

Бир болмачыгъа тюбединг.

Жоюллукъса, алай алгъа

Жашауну татыуун ала,

Жукъ да кёрюнмей кёзюнге,

Анга бергенсе кесинги.

Сюймеклик ажайып ууун

Ичиреди, сени хорлап;

Жанынгы этеди харам

Жюрегинг, ол таба къуууп.

Ол, къайда болсанг да, санга

Жашаудан болады саугъа.
ХVI

Татьяна сюймеклик сырын

Тёгеди терек бахчада,

Санына мууаллыкъ тарып,

Мёхеллик женгип башларда,

Кёкюреги толкъуп, бети

От тюшгенча бола кетип,

Солууу эрнинде къала…

Турады тюрлюле бола.

Кече сайын а кёкню ай

Къыдырады, арышлайды,

Булбул ийнарын башлайды,

Терек чачлагъа къоннганлай.

Ачады Татьяна кече

Аналыгъына бар ичин:
ХVII

«Жукъум жокъ. Жетмейди хауа,

Терезени ачып, олтур».

– Таня, осалмыды халынг?

«Эскиден хапар айта тур».

– Не айтайым, Таня? Алгъын

Кёп хапарны баш-аягъын

Тынгылы билиучю эдим,

Эсимде жукъ да жокъ энди.

Энди бек азды билгеним,

Къартлыкъны иши аманды.

«Аны билеме, алайды,

Алай а айт: бир сюйгенинг

Болгъанмыды ёмюрюнгде,

Гъашыкъланнганмыса бирде?»
ХVIII

– Къойчу, Таня, ол жылланы.

Билмегенбиз сюймекликни.

Билген болсам, къайын анам

Ёлтюрюр эди да мени.

«Къалай баргъанса да эрге?»

– Аллах эди буйрукъ ийген.

Манга – онюч, Ваня менден

Жашыракъ окъуна эди;

Эки ыйыкъ келе-кете

Турдула да келечиле,

От тюшген эди ичиме,

Атам айтханда ниетин.

Къоркъуп, жиляй тургъанымлай,

Некях этдиле ма алай;
ХIХ

Кийирдиле тыш юйюрге…

Сен тынгыламайса манга…

«Ах, олуй, ачыу кюйдюре,

Башым къалгъанды хайраннга,

Хазырма жиляп иерге!..»

– Саусузса, балам, тейриге,

Тилекчиме, – болуш мынга!

Не кюсейсе, айтчы манга…

Кяусар суу бла сылайым.

Кюесе… «Тюйюлме саусуз,

Сюймеклик ачханды аууз!»

– Ах кюнюм! Къорунг болайым! –

Алайда осуй, къучакълап

Къызны, олтурады къачлай.
ХХ

«Сюймеклик талайды мени», –

Дейди шош ол къарт къатыннга.

– Бил, къызым, ауруу экенин. –

«Угъай, олду таргъа тыйгъан».

Ай а, сай кёкню толтуруп,

Сюймекликни къууу болуп,

Тёгюлюпдю агъачына

Жайылып тургъан чачына,

Кёз жаш тамычыларына,

Къызны аллында чал башын

Жаулукъгъа чулгъап, сагъышлы

Олтургъанны къолларына.

Айны ырахат шошлугъу,

Жамлапды дуния хошлугъун.

ХХI

Татьяна – битип ол айгъа…

«Барчы, анам, къалдынг кёпге,

Тынчай. Манга уа бир къагъыт,

Къалам да бер, устолну да

Берлакъ тартсанг да боллукъду,

Кечир», – деди. Къалды кеси,

Шошду. Ай сылайды юсюн.

Жингиригин ол устолгъа

Салып, Татьяна жазады,

Евгений бийлеп таза да,

Жаны сюймекликден тола.

Жазады къыз жазарыгъын…

Татьяна, кимгеди къагъыт?

Аллай кокала кёргенме:

Къарча – таза, къышча – сууукъ,

Сёзюнгю жукъгъа тергемей,

Иймей къатларына жууукъ;

Адепли, адежли, сёзсюз,

Адамгъа уа – бюсюреусюз;

Узакъ тургъанма аладан,

Окъуп мангылайларында:

Умутунгу унут, жашчыкъ.¹

Сюймеклик болуп жаулары,

Харам этип жашауларын,

Хар кимде табып бирер чып.

Нева тийреледе болгъан

Тюбеген болур аллайгъа.
ХХIII

Дагъы кёргеними сорма,

Кёз ачдым аллай къызлагъа:

Тилегенлеге эс бурмай,

Сёлешегенлени къыстагъан.

Тасхалары уа аланы:

Юркек сюймекликни жанып,

Къыйнап, искилтин да этип,

Сора жангыдан терилтген, –

Этгенине сокъуранып,

Жауапларын жумушатып,

Эрип къаллыкъгъа ушатып.

Тос да, жангыдан къуранып,

Сокъур этип жашлыкъ къызыу,

Жанын атар эски ызгъа.
ХХIV

Таняда уа неди терслик?

Тюз ниетине жан атып,

Хыйлалыкъдан къала кери,

Излеуюндеми муратын?

Сёзюн ачыкъ салгъанымы?

Айтырын айталгъанымы?

Ийнаннганымы адамгъа,

Ёз муратына алдана?

Сабийлигинден окъуна

Жюрегине тынгылагъан,

Тутхан жолу бла баргъан, –

Нек болабыз аны къуугъан?

Кечим жокъмуду да анга, –

Жан талпыуну сайлагъаннга?
ХХV

Эссиз тюйюл эди кока,

Оюнсуз эди сюйгени:

Артха турмагъанлай къоркъа,

Сюймекликде эди тини.

Жокъду болжал этиу деген,

Алай этмез керти сюйген,

Тюшюрюрге жашны аугъа,

Ёхтемлигин да сынаргъа, –

Ышандырып, сора бугъуп,

Бираз дыгъыллап жюрегин,

Сора, тапдырып керегин,

Жангыдан бой салгъан болуп.

Ансы къутулуп да кетер,

Женгил тапханын баш этип.
ХХVI

Айхай, энтта бир къайгъымы

Айтайым – элим ючюннге

Керек Таняны къагъытын

Орус тилге кёчюрюрге,

Ол, ёз тилин толу билмей,

Окъуп билирге да сюймей,

Айтырыгъын ана тилде

Ангылата эди кючден,

Жаза эди французча,

Да не, – аллай а азмыды:

Сюймекликде къазанмайды,

Кёбю, орус тил учузча.

Бюгюн да ана тил – ахсап,

Жюрек сырыбызны жазсакъ.
ХХVII

Бийчеле, ана тилге ал

Бурсала сюебиз бирден.

«Благонамеренный¹ журнал

Болгъан болурму биринде.

Поэтле, сизгеди сёзюм: –

Кимге къаратсагъыз кёзню,

Анга назмучукъла атап,

Болгъан ариуну да айтып.

Ала уа, ана тиллерин,

Жарты-къурту билип, чола

Сёлешедиле бек чалып,

Кокаландырып кеслерин.

Алай бла тыш тил бизни

Къыстар ана тилибизни.
ХХVIII

Бир да тюбемесин къысха

Манга уа тап сёлеширик:

Шекирт – окъа жаулукъ къысхан,

Гебенекли академик.

Ышармаучу эринлени

Кибик, ана тиллилени

Сюймегенме бир заманда,

Айып этсегиз да манга.

Бу ёсе келген къумарла,

Китап окъуугъа айсынып,

Назмугъа тиллери сынып,

Кимни да окъуталырла.

Манга уа – не. Мен эскини

Жолунда болмам экили.
ХХIХ

Тилни гыллыуун бузгъанла,

Чалып сёлешгенле да – бир,

Жюрегиме бал жакъгъанлай,

Татлы да, тап да кёрюнюр.

Тобагъа къайтыу жокъ менде,

Нек къачама француз тилден,

Не жашлыкъ гюняхларымдан,

Не Богданович жазгъандан.

Охо, къойдукъ. Ариууму

Къагъытын алайым къолгъа,

Алай, къоюп да къояргъа

Хазырма ол ауараны.

Билеме: Парнини сыйлы

Сёзюню бюгюн жокъ сыйы.

ХХХ

Тагъаргъа уста болуучу,²

Тилеригиме бол хазыр,

Аллайгъа бол къыйналыучу:

Сюймеклик борбайын къыйгъан

Къызны жырына бир къыйнал,

Тыш тилден къошхан сёзлерин,

Биз ангыларча, ёзгертип.

Келчи, жол береме санга…

Ол а – финн кёкню тюбюнде,

Махтау, ыспасдан да кенгде,

Жангызлыкъны кюнюн сынай.

Эшитмейди жарсыууму,

Бералмады жан саулугъун.

Ма Татьянаны къагъыты,

Жюрютеме, сыйлы кёрюп,

Окъуйма да къайтып-къайтып,

Окъуудан тоймайды кёлюм.

Ким юйретген болур аны? –

Бир сейирликди жазгъаны.

Аллай ачыкълыкъгъа да ким

Тюзеталгъан болур эркин? –

Сыйынмайды акъылыма…

Да окъугъуз – тап кёчюрген

Эсем, къууанайыкъ бирге,

Айталдым эсе къылыгъын…

Неда Фрейшицни оюну