АВТОМАТТАУ ЖӘНЕ АВТОМАТТЫҚ БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

11 АВТОМАТТАУ ЖӘНЕ АВТОМАТТЫҚ БАСҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Автоматты басқару жүйелерiн өндiруге адам денсаулығына зиян келтiретiн қауыпты жұмыстарды механикаландыруға микропроцессорлық техника кеңiнен пайдаланылады.

Автоматтандыру деп – адамды тiкелей технологиялық процестерден босататын автоматты құрылғыларды пайдалануды айтады.

Автомат - өндiрiстiк процестi адамның қатысуынсыз, тек оның бақылауымен жүзеге асыратын құрылғы (машина, аппарат, аспап).

Автоматты басқару теориясы (АБТ) деп, жүйелерде өтетiн процестердiң физикалық негiзiнде тәуелсiз техникалық немесе технологиялық процестердi, басқару мен бақылау функцияларын адамның тiкелей қатысуынсыз орындайтын, автоматты жүйелердi есептеу тәсiлдерiмен құру принциптерiн зерттеумен шұғылданатын ғылыми тәсiлдi айтады.

Кибернетика деп – әр түрлi қызмет атқаруға тағайындалған (жанды және жансыз) обьектiлерiмен және күрделi дамып тұратын жүйелермен мақсатты бағытталған басқару туралы ғылымды айтуға болса, онда АБТ кибернетика теория негiзi болады.

АБТ алғашқы 1868 жылы пайда болған, сол жылы ағылшын физигi Максвелдің реттеушiлер туралы мақаласы шыққан. Бiрақ, ол мақала тәжiрибе жүзiнде қолдануын таппады. 1872 – 1876 жылдар аралығында орыс механигi Высшнеграцкий екi еңбек жазды:

1. 
   Тiкелей әрекеттi реттеушiлер;
   
2. 
   Реттеушiлердiң жалпы теориясы.
   

Автоматты реттеу дегенiмiз – обьектiнiң жағдайын сипаттауға тағайындалған шаманы бiрқалыпты қолдану немесе оны белгiлi заң бойынша өзгерту процесi.

Ол процесс обьектiнiң жағдайын немесе оған әрекет етiп тұратын ауытқушы әсерлердi өлшеу және реттеу органына әрекет ететiн әсердi айтады.

Басқару мен реттеу анықтамаларын салыстыра отырып, барлық реттеу мәселелерi қарапайым жағдайларда басқару мәселелерiне кiредi деуге болады.

Автоматты жүйелер арналуына және конструкторлық орындалуына қарай әртүрлі болады. Оларды негізгі 2 бөлшектерге бөлуге болады.

1. 
   Басқарылатын объект (БО)
   
2. 
   Басқару құрылғы (БҚ)
   

кіріс шығыс

Нұсқамалармен сигналдың өту бағыты көрсетіледі.

БО- техникалық (технологиялық) процесті жүзеге асыратн құрылғы немесе құрылғылар жиынтығы. БО жылжитын және жылжымайтын болуы мүмкін. АБЖ жылжитын объектісіне келесілер жатады: кемелер, поездар, ұшқыштар, ракеталар, ғарыштар. Жылжымайтын объект: агрегаттар, механизмдер, технологиялық және энергетикалық процестер, қондырғылар (бу пештері, айнымалы пештері).

БҚ (автоматты реттеуіш, жай реттеуіш) белгілі заңға (алгоритмге, бағдарламаға) сәйкес басқарылатын объектіге әсер етіп тұратын, техникалық құрылғыны айтады.

Мысал: ұшқыштағы және ракеталардағы автопилоттар, басқарушы, ЭЕМ.

Қандай болмасын өндірістік қондырғыларда, машиналарда, аппараттарда өтетін түрлі техникалық процессті бір немесе бірнеше көрсеткіштермен сипаттауға болады. Сол көрсеткіштер әртүрлі механикалық, физикалық, химиалық шамалар болып келеді. Мысалы: жылдамдық, жол, уақыт, қысым, температура, көлем. Олар нақтылы жағдайға байланысты белгілі бір заңға сәйкес өзгеруі не тұрақты болуы мүмкін. Басқару тәжірибесінде оларды процестің параметрлер координаталары немесе басқарылатын объектінің шығу шамалары дейді. Басқарылатын параметрлер деп шығу параметрлерінің арасындағы параметрлерді айтады, егер реттеу процессі сол бойынша жүргізілсе.

Реттелінетін шаманың өзгерісін тудыратын әсерлер басқару және ауытқушы болып бөлінеді. Реттелетін шаманың өзгерту заңдылығын анықтайтын және басқару құрылғымен өндірілетін әсер – бұл басқару әсері. Ал басқару әсерімн реттелетін шама арасындағы байланысқа ықпал ететін барлық басқа әсерлер ауытқушы әсерлерге жатады. Егер объектіге әрекет ететін әсерлердің және реттелетін шамалардың саны бірден бір болса келесідей болады.

БО

u – басқару әсері

f – ауытқушы әсер

y – басқарылатын шама

Егер басқарылатын объектінің кіру және шығу шамасының саны 1-ден көп болса


Басқару әсерледің және басқару шамалардың санына қарай басқарылатын объектілер бір байланысты немесе көп байланысты болып бөлінеді.
12 ЦЕХТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Конвейр 3


13 ЖОБАҒА КЕТЕТІН КҮРДЕЛІ (ТҮБЕГЕЙЛІ) ҚАРЖЫ
Барлық технологиялық мәселелер және сызбалар жасалғаннан кейін күрделі шығындарды есептейді.

13.1 Жобалауға кететін шығын. Шамамен 170 мың тг.

13.2 Өндірістік үйлерге шығын. Бірінші сызбада табылған цехтың ауданын пайдаланып, цехтың бағасын есептейді

Б_к=А*б,

мұндағы А – цехтың ауданы, м²;

б – бір м² құру немесе сатып алу бағасы, шамамен 10 мың тг-деп алуға болады.

Б_к=(54*24)*10=12960 мың тг

13.3 Жабдықтардың бағасы (жабдықты бірнеше топқа бөледі).

Мұндағы элоктроқуаттарды шамамен 5 кВт-деп алуға болады.

Кестеге конвейрді және жиһазды қосу керек.

13.4 Көлік бағасын 3-кестеден аламыз 4500 мың тг.

13.5 Коммуналдық торлар бағасын шамамен алуға болады 150 мың тг.

13.6 Монтаждық және реттеу жұмыстар 180 мың тг. болсын.

13.7 Күрделі шығын (келешекте кәсіпорынның негізгі қоры) =170+12960+3840 +4500+150+180= 21800 мың тг.

Бұл шығындарды төлеу үшін әдетте банктен несие алады.

Ал 5-9 операцияларда қолданылатын жабдықтардың мерзімі М=7 жыл алу керек.

Станоктардың бағасы әдебиеттерден немесе газеттен алынады.

Станоктардың бағасы әртүрлі болуы мүмкін. Конвейер мен жиһазды да есептеу керек. Олардың амортизациялық ережелері 15%.

Жалпы жабдықтың амортизациясын мына кесте бойынша есептейді.
(1-4)

(5-9)

9-кесте

Станок	Бір станоктың бағасы, мың тг.			Жалпы баға, мың тг.	Жалпы аморт. Ереже, А,%			Жылғы аморт. сома, мың тг.	Айлық аморт. сома, мың тг.
А) Технологиялық жабдық
Штампылық	60			180	11,1			20	1,6
Сырлау	50			150	11,1			16	1,3
Жинау стенд	70			210	11,1			23	1,9
Орау станок	40			120	11,1			26	2,1
Орау станок	40			120	14,3			34	2,8
Өңдеу стенд	50			150	14,3			21	1,75
Құрастыру стенд	70			210	14,3			30	2,5
Дәнекерлеу стенд	60			180	14,3			25	2,08
Тексеру	50			150	14,3			21	1,75
б) Энергетикалық жабдық
Желдеуіш			30	240		15	36		3
Каролефирлер			40	80		15	12		1
в) Автоматтандыру
Компьютер		100		500		15	75		6,3
Принтер		25		125		15	19		1,6
Сканер		15		45		15	7		0,58
Ксерокс		30		90		15	14		1,2
Факс		15		45		15	7		0,58
Телефон		5		35		15	5		0,42
г) Жиһаз
Стол		12		240		15	36		3
Орындық		3		120		15	18		1,5
Диван		30		150		15	23		1,92
Кресло		10		100		15	15		1,25
Шкаф		30		150		15	23		1,92
д) Конвеер		150		450		15	67		5,5

8-кестені пайдаланып, цехтың амортизациясын есептейді.

Қорытынды (Айлық аморт. сома): 47мың тг

14.2 Айлық жалақы (6,7 тармақтардың қорытындысы алынады) =1080+330=1410 мың тг.

14.3 Жылғы демалыс үшін ақы. Бұған айлық жалақының 1/12 бөлігін алуға болады=1410/12=118 мың тг.

14.4 Ауырған адамдарға төлемақы: 1,5 % айлық жалақы қордан =1410*0,015=21 мың тг .

14.5 Әлеуметтік салық - 20% (жалақы қорынан минус жеке зейнеткерлер қорына төлем). Жзк 10% жалақы қорынан алынады (Жзк=1410*0.1=141 мың тг) = 1410-141=1269, Ә_с =1269*0.2=254 мың тг.

14.6 Шикізаттарға шығын (8 тармақтың айлық қорытындысы алынады)=8 мың тг.

14.7 Энергия шығындары. Олар екіге бөлінеді:

а) Электрқозғалғыштарға кеткен ақша шығыны Ш_эк=БЭ_к*К_п*У₁,

мұндағы Э_к – электрқозғалғыштардың қуаты 5 кВТ / 8-кестеден/;

Б – электроэнергияның бағасы, 4,6 тг/кВТ*сағат;

К_п – станок пайдалану коэффициенті /кесте 1/;

У – бір айда конвейр жұмыс істейтін уақыт, сағат;

Ш_эк=4.6*5*(0,6+0,5+0,7+0,9+0,9+0,6+0,8+0,8+0,4)*720 = 103 мың тг.

б) Электрожарыққа шығын Ш_э=А*Э*У*Б,

мұнда, А – жарықталынатын аудан, м²

Э – бір шаршы метрге бір сағатта кететін энергияның көлемі.

Конвейр бөлімінде, әкімшілік – басқару бөлімдерінде 100 лк жарықтыққа жету үшін 0,025 кВт/м² басқа бөлмелерде 50 лк жету үшін 0,015 кВТ/м² күш қажет.

У – бір айда жарық жағылатын уақыт, сағат.

Ш_э=(648*0.025+486*0.015) *720 *4.6= 77 мың тг.

14.8 Жылуға кететін шығындар:

Ш_ж=V*Ш*Б_к*720

Мұндағы V – цехтың жалпы көлемі, м³. Цехтың өндіріс бөлімінің биіктігін 4,2 м алуға болады. Әкімшілік – басқару бөлмелерінің биіктігі 2,7; 3 м болады; Ш=30 ккал – 1 текше метрге сағатында кететін жылудың мөлшері /СНиП/; Б_к=2*10^-4 тг – 1ккал/сағ.

720 – бір айдағы сағаттар саны /24*30/.

Ш_ж=((648*4.2)+(486*2.7))*30*2*10^-4*720=17 мың тг.

14.9 Вентиляцияға кететін жылу үшін шығындар

Ш_в= V*Ш₁*Б_к*У,

Мұндағы V – цехтың өндіріс бөлімінің көлемі, м³;

Ш=15 ккал – бір текше метрді желдетуге кететін жылу шығыны /ауаны жылыту үшін/.

У – вентиляция істейтін уақыт, сағат.

Ш_в=648*4.2*15*2*10^-4*720=6 мың тг.

14.10 Суға және канализацияға кететін шығындар:

Ш_с=60*25*С*Б_с;

Мұндағы, 60 – бір адамға жұмыста кететін су /л/;

25 – бір орташа жұмыс күндер;

С – жұмыскерлер саны;

Б=0,05 тг/л судың және канализацияның бағасы.

Ш_с=60*25*99*0.05=7 мың тг.

14.11 Жөндеу жұмыстары. Жөндеуге кететін жылғы қаржыны жобалаушылар шамамен былай есептейді: 6% жабдықтың бағасынан, 3% үйлердің бағасынан. Жабдықтың және цехтың бағасын 8-9 кестелерден алады =3840*0.06+21800*0.03=884 мың тг. Айлық жөндеу сомасы 1/12 жылдағыдан есептеледі =884/12=74 мың тг.

14.12 Көлік шығындары.

а) Көлік құралдарының амортизациясы. Құралдарды пайдалану мерзімі 6 жыл =100%/6=16,7%;

б) Жүргізушілердің жалақысы әлеуметтік салығымен бірге /әлеуметтік салық 26% жалақыдан/=60*0.26=16 мың тг. Осы шығынды студент өзі санау керек;

в) жанармай және басқа майлар /шамамен алынады/=180 мың тг.

14.13 Несие үшін төленетін пайыздық ақы;

Негізгі қорды, банктен үш жылға несие алып, құраймыз. Негізгі қор /Н/ 13.7 тармақта көрсетілген. Несиені және пайыздық ақыны екі соңғы жылда төлеу керек.

Несие үшін жылғы пайыздық ақы: 13%= 21800*13%*3=8502 мың тг. Айлық ақы 1/12 жылғыдан алынады =8502/12=709 мың тг..

14.14 Еңбекті және қоршаған ортаны қорғау үшін шығындар. Шамамен алуға болады (респираторларды, арнап саймандарды алу, ағаштарды егу, лас ауаны, суды тазарту, физико кабинетін жабдықтау)=100 мың тг..

14.15 Салықтар:

а) мүлік үшін жыл сайын 1% көлемінде салық алынады, /көлікпен жерді санамағанда/. Төленетін мүліктің мөлшері = негізгі қор (13.7) – көліктің бағасы=21800-4500=17300 мың тг., =>17300*0,01=173 мың тг.

б) жер салығы 29 тг/м.

Жердің ауданын 1-сызбадан алады /әр жағынан 20-30 м қосып санау керек/. =(54+20)*(24+20)*29=82 мың тг.

в) Көлік салығы. Бір жүк машина үшін /1,5 – 5 т жүк көтергіші болса/ - 12Е=12*971=12 мың тг. Айлық шығындарға аталған үш салықтың 1/12 бөлімі кіреді=(173 +82+12)/12=22 мың тг.

14.16Қорытынды:14,114,15=179+1410+118+21+254+8+103+77+17+6+7+74+16+180+709+100+22= 3301 мың тг.

14.17 Басқа шығындар /оларды 10% қорытындыдан алуға болады/=3301*0.1=330 мың тг.

14.18 Қорытынды =3301+330=3631 мың тг.

14.19 Үстеме шығындар /накладные/. Мұнда басқару-әкімшілік қызметкерлерге кеткен жалақы, кеңселік шығындар т.б. кіреді. Олар - 20% қорытындыдан алуға болады=3631*0.2=726 мың тг.

14.20 Қорытынды /14.18+14.19/. бұл жалпы айлық шығындар / Ш/=3631+726=4357 мың тг.

14.21 Бір трансформатордың өз құны Ө=Ш/К_а, К_а=К/12 – айлық шығарылған трансформатор көлемі. К_а=60/12=5, Ө=4357/5=872 мың тг.

14.22 Келтірілген шығындар К_ш=Ө*К_а+0,12*Н=872*5+ 0.12*21800=6976 мың тг.

Б=Ө +П=872 +260=1132 мың тг.

Пайданың мөлшерін бір жақтан базарлық жағдай белгілейді, басқа жақтан несиені қайтару міндеті ескеріледі.

Пайданың 30% - бюджетке заңды тұлғалардың табыс салығы ретінде жіберіледі, сонда кәсіпорында қалатын пайда П_T=0,7*П=0.7*260=182 мың тг.

Ал таза пайдадан несиені төлеу керек /2 жылда/, сондықтан оның мөлшерін былай есептеуге болады:

0,7*П*К=Н/2, осыдан

П=Н/1,4*К=21800/1.4*60=260 мың тг,

Н – негізгі қор, мағынасы 13,7 тармақта есептелген.

Қажетті пайда өте көп болса /өз құнынан 100 % асып кетсе/, несие алу жағдайын өзгерту керек.

15.2 Бағаға 20% қосылған құн салығын қосу керек. Сонда жалпы баға Б_к=1,2*Б=1.2*1132=1358 мың тг. Айлық қосылған құнның салығы /бұрын төленген К_кс шегергенде/ бюджетке жіберілу керек.

15.3 Пайданың мөлшерін әрбір шығынмен салыстырып, тиімділікті табады:

а) Капиталдың тиімділігі

Т_к=П_ж/Н=10920/21800=0.5 %,

Мұндағы П_ж=П_m*К =182*60=10920 мың тг – жылғы таза пайда;

Н – негізгі қор. Бұл көрсеткіш 0,12 болу керек.

б) Өз құнының тиімділігі

Т₀=П_т/Ө=182/872 =0.2,

Мұндағы П_т – бір бұйымның таза пайдасы;

Ө - бір бұйымның өз құны.

15.4 Күрделі қаржының өтеу мерзімі М=Н/П_ж=21800/10920=2 жыл. Бұл көрсеткіш 8,3 жылдан кем болу тиіс.

15.5 Қор қайтарым

К_к=Б_ж/Н=67920/21800=3,

Мұндағы Б_ж=/Ө+П/*К =(872+260)*60=67920 мың тг.- жылдық өнімнің бағасы.

Н – негізгі қор.

Көрсеткіш

1. Өндіріс үйдің өлшемдері 5424, м

2. Жалпы пайдалы аудан = 1296 м2, оның ішінде жұмыс ауданы =703 м2

3. Жердің ауданы =30140 м2

4. Негізгі станоктардың саны = 9 дана

5. Жылғы өнімнің көлемі /К/ = 60 дана

6. Күрделі қаржы = 21800 мың тг

7. Олардың ішінде жабдық үшін =3840 мың тг

8. Айлық айналма қаржы 1698 мың тг

9. Жұмыскерлердің жалпы саны 99 адам, олардың ішінде негізгі жұм-ң саны 34 адам

10. Бір адамның өнімділігі = 11 мың тг/адам

11. Бір бұйымның өз құны /Ө/=872 мың тг

12. Жылғы өнімнің өз құны /Ө*К/=52320 мың тг.

13. Еңбекті және қоршалған ортаны қорғау үшін шығындар =100 мың тг.

14. Жылғы түсім /Б*К/= 67920 мың тг.

15. Жылғы жалпы пайда =146 мың тг.

16. Жылғы таза пайда 109 мың тг.

17. Тиімділік /Тк/ = 0.5%

18. Қаржының өтеу мерзімі /М/=2 жыл

19. Қор қайтарым /Кк/=3

1. 
   Зельдович Б.З. Организация и планирование полиграфического
   

2. 
   Ахунов А.В. Организация и планирование машиностраительного
   

3. 
   Антонов Н.Г. и др. Экономика и организация вычислительных
   

4. 
   Юзов А.В. Экономика и организация производства в дипломных
   

5. 
   Хавронская А.М. Расчет себестоимости трансформатора.