Орман тұҚым ісі 050807 Орман шаруашылығы ісі мамандығына арналған оқу құралы Павлодар (075. 8) Ббк 43. 4 я73 О90 С. Торайғыров атындағы пму-дың Ғылыми кеңесі баспаханада басуға ұсынды Пікір жазушы

Тұқым беру биологиясы (гүлді өсімдіктер) және дән беру биологиясы (қылқан жапырақтылар) түсініктері жалпы қабылданған түсініктемелерге кірмейді. Өсімдіктердің тұқымның көмегімен көбеюін тұқым және дән беру биологиясы деп түсінеді. Әр ағаш тұқымдастардың дәндерінің өнімі мен сапасы біріншіден репродуктивтік кезеңімен байланысты.

Кәдімгі қарағай – екі жылдық репродуктивтік кезеңімен дамитын өсімдік.

Боз арша – үш жылдық репродуктивтік кезеңімен дамитын өсімдік.

Өсімдіктердің репродуктивтік кезеңі гентикалық іс, бірақта кейбір жылдары фазалардың болатын күндері ерте әлде кеш болуы мүмкін. Бір өсімдіктің әр түрлі географиялық аудандарда репродуктивтік кезеңінің өту уақыты өзгереді. Көптеген ағаштық өсімдіктерде репродуктивтік кезеңнің ұзақтығы тиімді температуралар жиынтығымен тығыз байланысты. Орманшылар байқауымен, жазы салқын жылдары қылқан жапырақтыларда жылудың аздығынан ұрық толық дамымайды, сондықтан дәндердің сапасы өте төмен болады.

Орман ағаш тұқымдарында репродуктивтік кезеңнің ерекшеліктерін зерттеу тек теориялық мағына емес. Ақырғы жылдары бұл проблемаға көңіл бөлудің селекциялық жұмыс пен ормандық тұқым ісінде болашағы мол, өйткені тұқым беруді жақсартатын жаңа әдістер табылып жатыр.

Тұқымдар өміршеңдігі – бұл арнайы бір жағдайларда орынды өскін беру, сосын олардан өсімдік пайда болу. Орманда қалған дәндердің 1-2% өнеді, бірақта қолайлы жағдайларда, мысалы зертханаларда өнген дәндердің саны 100 % жетеді. Табиғи жағдайда теректер мен талдар өнгіштігін бірнеше күндер сақтайды, емен мен шамшат қыс бойы, қайың, қандыағаш, шаған және жөке ағаштары екі-үш жыл, қылқан жапырақтылар 5-6 жыл.

Дәннің өнуіне әсер ететін қоршаған ортаның басты факторлары су, температура, ауаның құрамы, жарық, топырақ құрамы, топырақ үстіндегі жәндіктер мен микроағзалар. Олар барлық табиғатта қарым-қатынаста және әрқашан өзгерісте. Әдебиетте отыз жылғы тәжірибе көрсеткіштері келтірілген, ол 500 өсімдіктер мен бұталардың дәндерінің зерханалық және топтық өнгіштігі туралы (Е. Неіт, 1968). Өну жағдайына қарай 6 топқа бөлінеді:

1 топтық дәндеріне жарық керек жоқ, температураға өте сезімтал емес;

2 топтық дәндеріне жарық керек жоқ, әр түрдің өнуге температурасы бар;

3 топтық дәндеріне жарық керек, үй температурасында 7-12 тәуліктен кейін өнеді;

4 топтық дәндеріне жарық керек, 20-30⁰ С 14-28 күнде өнеді;

5 топтық дәндерін 21-28 күн 3-50⁰ С ылғалдандыру керек, сосын жарықта 14-28 күн өндіреді;

6 топтық дәндерін 2-6 ай стратификациялайды.

Орман ағаштары дәндерінің сапасы 1000 дәннің массалығымен, өну энергиясымен, зертханалық және топырақтық өнгіштігімен, тазалығымен анықталады

Өну саны – мемлекеттік стандарт белгіленген мерзімде анықталады, бірақ өнгіштігінен ерте өнген дәндердің саны. Бұл көрсеткішті анықтау дәндердің жұмыла өнетінін көрсетеді.

Дәндер тек көбею мен өсімдіктер даму үшін керек емес, сонымен қатар ұрықты қолайсыз жағдайлардан сақтау үшін керек. Эволюция барысында және қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларында, төмен температуралар мен су жоғалту кезеңінде, төзімді болу үшін көптеген өсімдіктердің дәндері тыныштыққа кетеді, яғни қолайсыз жағдайларда өнбейді.

Кейбір жағдайда эндогендік тыныштықтан кейін жаңа тыныштық басталады. Ол индукциялық, немесе екінші, бұл жағдайда сумен қамтамасыз етілген дәндер басқа фактормен қамтамасыз етілмейді. Ол көбінесе жоғарғы температура және оттегінің аз болуы.

Мәжбүрлі (экологиялық) тыныштық болғанда өміршең дәндер өнбейді, өйткені қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлары болады, мысалы, оттегі жетіспеу немесе жарық жоқтық. Кейбір өсімдіктердің өнбейтіні, олардың дәндерінің сырты қатты болып су сіңбейді немесе сыртында ингибиторлар болады.
12 Орман тұқым шаруашылығы
Генетикалық – селекциялық негізінде ұйымдастырылатын орман тұқым шаруашылығына база болатын ең жақсы екпе ағаштары, оларды селекциялық есептеулер жүргізгенде бөледі. Селекциялық есептеулерді піскен, пісіп келе жатқан және табиғи орта жастағы екпе ағаштарда, ормандық екпелерде, белгілі тұқымдардан құрастырылған, жоғары өнімді интродукциялық ормандық өсімдіктер түрлерінде және селекциялық – тұқымдық объектілерде жүргізеді.

Өте жақсы ағаштар мен екпе ағаштарын сұрыптау үшін табиғи екпелерде селекциялық есептеулер жүргізеді. Өйткені, олар жергілікті климаттық және топырақтық жағдайларға бейімделген және негізгі генетикалық қор болып есептеледі, сондықтан жоғары өнімді екпе ағаштар алуға себепкер болады. Қолданжасалған екпелерде жақсы ағаштарды кейбір арнайы немесе селекциялық жеке мәселелерді шешу үшін алады, мысалы, далалық шөл жерлерін ормандандыру үшін, безендіру ағаштары селекциясында тағы басқа. Өте жақсы ағаштар мен екпе ағаштарын, әсіресе тұқымдық, өте жақсы өнімділік жағынан сол аймақтың және тұқымдық аудандарынан алады. Жапырақтық ормандарда балақ шыбықтарын қолдануға болады. Ағаштарды селекциялық бағалағанда оларды үш категорияға бөледі: өте жақсы, дамыған, нашар дамыған.

Екпе ағаштарды да селекциялық бағалағанда үш категорияға бөледі: өте жақсы, дамыған, нашар дамыған.

Өте жақсы ағаштарды (ӨЖА) сұрыптауды фенотипі бойынша жүргізеді. Сұрыптау жүргізетін белгілер селекциясының мақсаттарымен байланысты. Өте жақсы ағаштарды келесі негізгі категорияларға бөледі: а) өте жоғары сапалы ( діңі мен сүректің сапасы бірінші орынға қойылады), б) өте жоғары өнімді ( массасымен), в) құрама (тез өсетін, діңнің көлемі мен сапасы бойынша).

Орманның өнімділігін және сапасын көтеру селекциясында өте жақсы ағаштарды негізгі ормандық өсімдіктер жағдайында алады, ең бірінші өте жақсы екпе ағаштарынан. Олар жақсы өсіммен, тік діңгектігімен, толық сүректігімен, кепкен бұтақ тазалығымен, кемістігі жоқтығымен (өгей бұтақтық, көп сабақтық т.б.), бөрікбасының бір қалыпты дамуымен, қолайсыз жағдайларға, зиянкестерге, ауруға төзімдігімен және механикалық зақымданулардың болмауымен. Бір жастағы, құрамымен таза екпе ағаштарда ӨЖА механикалық жағынан орташа зақымдалғаннан асып түсу керек. Ал ағаш тұрыстарынан биіктігі бойынша 10 пайыз және артық, диаметрі бойынша 30 пайыз және артық болу керек. Ал асып түскен ағаштарды биіктігі 15 пайыздан артық диаметрімен 40 пайыздан артық, бірінші қатарда орман тұқымдық және аналықтар салуға қолдану керек, жастары әртүрлі екпе ағаштарда, өте жақсы ағаштарды әр топтан бөлек алады.

ӨЖА бөлгенде биологиялық ерекшеліктерін ескере отыра аймақтық ғылыми – зерттеу ұйымдары және арнайы тұқым шаруашылықтары ұсыныс береді.

ӨЖА-ға мінездеме беру келесі көрсеткіштермен жүргізіледі:

- шығу тегімен;

- фенологиялық ( ерте-, орташа-, кеш жапырақтайтын);

- морфологиялық (сопақ-, жалпақ бөрік басты);

- жасы және жылдарымен;

- биіктігімен;

- 1.3 биіктегі диаметрімен;

- діңнің көлемімен, м³ (кесте бойынша);

- өсу және даму класымен;

- бөрікбастың жалпақтығымен, м;

- бөрікбастың формасымен;

- бөрікбастың ұзындығымен, м;

- жапырақтану қалыңдығымен – қалың, орташа, сирек;

- діңгектің кепкен бұтақтар аумағымен;

- кепкен бұтақтардың жапырақтануымен;

- діңнің формасымен;

- өсімін көзбен анықтаумен (жақсы, орташа);

- қабығының мінездемесімен ( бояуы, жарылуы);

- гүлдеу, тұқым беру көрсеткіштерімен, екпелердің орта көрсеткіштерін салыстырумен (биіктігі, диаметрі);

- басқа көрсеткіштермен (жеке селекцияда).

ӨЖА бөлуді өте жақсы және дамыған екпелерде жүргізеді, негізінде өте жоғары өнімді ағаш бітімінде, өйткені олардан жақсы генотиптер жиі кездеседі. Бірақта, жоғары бонитетті екпелерден, ӨЖА жинау негізделмейді, өйткені ормандалатын аудан көп болуы мүмкін, ол уақытта төмен бонитетті өсімдіктерден ӨЖА алуға болады.

Арнайы мақсаттарға ӨЖА сұрыптау критерийлері сүріктің айрықша техникалық қасиеттері, арнайы сортименттер шығымы, қабығында танин болуы, тұқымдары мен дәндері өнімділігі мен сапасы, шайырлығы, иммундігі, қолайсыз табиғи және антропогендік факторларға төзімділігі, тіршілік қабылеттілігі, ұзақтығы, тұзға төзімділігі т.б. Ғылыми-зерттеу орындарының ұсыныстарымен анықталады. Бұл жағдайларда сұрыпталатын ағаштардың диаметрі және биіктігі орта көрсеткіштерден артық болуы есепке алынбауы мүмкін.

Орман өсімдіктерінің интродукцияланған түрлерінде, өте жақсыларға, дән беретін, жаңа климаттық жағдайға жоғары төзімділігімен, діңінің өсу сапасының жақсы көрсеткіштерімен және басқа селекциялық көрсеткіштерімен көзге түскен ағаштар жатады.

Өте жақсы екпе ағаштарды сұрыптау

Өте жақсы екпе ағаштарды (ӨЕА) сұрыптаудың негізгі мақсаты – ең жақсы генофондты сақтау. ӨЕА негізінде, орташа жастық, пісіп кележатқан және піскен табиғи ағаш бітімдерінен сұрыптайды. ӨЕА сұрыптағанда барлық ағаштарды есепке алады немесе есепке алатын көлемде салынады. ӨЕА алудың негізгі критерийі пайыздық қатынас, бір жағынан, ӨЖА мен дұрыс дамыған ағаштардың сұрыптауға бір ереже жоқ, ағаштардың түрлері мен селекция мақсаттарына қарай аймақтарында өз сұрыптау көрсеткіштерін жасайды.

Іс жүзінде келесі көрсеткіштерді қолданады: егер 1га ӨЕА келсе, онда жақсы дамыған ағаштардың пайызы жоғары, нашар дамығандар аз, екпе ағаштардың санитарлық жағдайы жақсы, сондықтан оларды өте жақсы екпе ағаштар деп атауға болады. Өртке қарсы іс шаралар қарастырылады. ӨЕА туралы құжат дайындалады.

13 Қылқан жапырақтылардың селекциясы

Селекция бағдары және кәдімгі қарағайдың сорттық үлгісі
Кәдімгі қарағайдың сорттық үлгісін құрастырғанда орман шаруашылықтық ерекшеліктері мен шаруашылықта қолданылуы ескеріледі. Кәдімгі қарағайдың жақсартылған селекциялық материалы келесі негізгі критерийлерге жауап беруі керек:

• 
  өте жоғары өнімділік;
  
• 
  аурулармен зиянкестерге төзімділік;
  
• 
  діңнің жақсы формасы және сүрегінің өте жоғары сапасы;
  
• 
  кәдімгі қарағайдың селекция бағдары екпе ағаштар құрастыру мақсаты мен аймаққа байланысты болу.
  

Кәдімгі қарағайдың селекциясына негізгі алғашқы материал болып бұл түрдің түрішілік, популяциялық және формалық әр түрлілігі қолданылады. Pinus туыстастарының ішінен қосымша алғашқы материал ретінде кәдімгі қарағайдың селекциясында бірінші болып мына қарағайлар - қара , Паллас, Кох, калабриялық, жиі гүлді және қытайлық қолданылады.

Әр түрлі климаттық және топырақтық жағдайларда өсіп, оларға оңтайланып, кәдімгі қарағай көптеген климаттық және экологиялық типтер мен формалар құрастырды. Батыс Еуропада 19 географиялық түршелер бөлінген көптеген түршелер мыңнан бірнеше мыңдаған шаршы милге жайылған. Аз тараған Scotica, ол Шотландияда бірнеше ағаш бітімімен дамыған, ол кеңінен тараған түрше, hercynica, оның тараған ореалы Германия мен Чехия жерлері.

Ресей Федерациясы орман шаруашылығында Л.Ф.Правдиннің түрішілік талдауы белгілі. Ол қарағайдың 5 түр тармағын (географиялық раса) бөледі. Кәдімгі ормандық, қармақ тәріздес солтүстік лапландтық, сібірлік, құлындылық. Әр түр тармақтың ішінде климаттық экотиптер мен топырақтық немесе эдофикалық популяциялар бөлінеді, оларды бөлу мүмкін емес.

Қазіргі концепция түрді популяциялар жүйесі ретінде қарастырады. Ең басты түрлерін популяциялық көзқараспен зерттеу – орманшылардың орман ғылымында жаңа сапалы іс . Орман шаруашылығында популяция көбінесе қолданудың, қорғаудың және түрді қайта дамытудың, негізгі көрсеткіші болып табылады. Ағаш өсімдіктерінде популяциялық құрылымның ерекшелігі биоэкологиялық ерекшеліктер мен анықталады.тіршілігінің ұзақтығы ареал кеңдігі.

Ағаш өсімдіктерінде негізінде кәдімгі қарағайдың популяциялары дарақтар сонымен көп, шекаралары анық емес, тек аусыпалы аймақтары бар. Тұқым қуалаушылық қасиеттері мен белгілері ареал шеңберінде физикалық – географиялық жағдайлар өзгерумен біртіндеп өзгереді. Кәдімгі қарағайдың географиялық өзгергіштігін ескере отырып бұрын кеңес елдерінде 85 орман тұқым аудандары бөлінген.

Түрлік әр түрлілігі

Кәдімгі қарағай өте полиморфтік түр. Л.Ф.Правдиннің зерттеуі бойынша, көптеген түрлердің ішінде, 31 бөрікбас пен діннің зерттелген түрімен, 9 қабық құрамымен, 21 қылқанның мөлшері және бояумен, 12 қарағай бөрісінің құрамымен, 3 сүрек сапасымен, 5 дәндер түрімен бөлінген.

П.И.Молотков пен И.Н.Патлай бұл зерттеулерді жалғастырған. Бірақта бұл талдаулар кәдімгі қарағайдың барлық түрлерін көрсете алмайды. Әр ағаш бітімі морфологиялық, анатомиялық, физиологиялық ж.т.б. белгілерімен айырмашылығы бар ағаштардан құрастырылады. Олардың ішінде бағалы қасиеттері бар түрлер кездеседі, яғни сұрыптауға болады.

Кәдімгі қарағайдың селекция әдістері

Сұрыптау кәдімгі қарағайдың негізгі әдісі болып есепетеледі. Селекция әдісі ретінде будандастыруды қолдануға болады, бірақта бұл әдіспен ұзақ өсетін өсімдіктер мен нәтиже алу созылып кетеді, сондықтан бұл әдіс сирек қолданылады. Кәдімгі қарағаймен экспериментальдық мутагенезбен жұмыс жүргізеді, бірақта ғылыми зерттеу орындарында ғана және орман шаруашылығында да көп мағына берілмейді. Вегетативтік көбейтуді жүргізу қиын, сондықтан түрдің селекциясы семьялық және популяциялық деңгейде жүргізіледі. Кәдімгі қарағаймен жұмыс істегенеде , табиғи ағаш бітімдерінде селекциялық есептер жүргізіледе, ол жалпы сұрыптаумен іске асырылады. Сыналатын қауіпті географиялық дақылдарда, жасы өсе келе, өте жақсы климаттиптерді, экотиптерді және түрлерді сұрыптаған дұрыс.

Ормандарда күту жұмыстары жүргізілгенде , түрлік әр түрлілікті ескере отырып, сұрыптау жүргізудің болашағы бар.

Кәдімгі қарағайдағы селекция көрсеткіштері

Кәдімгі қарағайда көп уақытқа дейін селекция тек өте жақсы ағаштар сұрыптаумен жүргізілген, олар генетикалық бағаланбаған, сондықтан көрсеткіштер қарама-қайшы. Барлық өте жақсы ағаштар, өздерінің шаруашылық белгілерін ұрпаққа бермейтіні көпшілікке белгілі. Бұл құбылысты қазіргі генетикамен түсіндіруге болады. Орман ағаштары оның ішінде қарағай, сандық белгілерімен өте жоғары гетерозиготтық деңгейде, ал белгілердің өздері қоршаған ортаның әсерімен қатты өзгереді.ӨЖА клондары орналасқан ормандық тұқымдық алқаптарынан алынған дәндерінен өскен өнімді екпелік ағаштар құрастыру кәдімгі қарағай селекциялық басты бағдары ретінде, сондықтан ұрпағымен сыналған ӨЖА бағалау зерттеулерін жалғастыра отыру керек. Жақсы популяциялар сұрыпталғаннан алынған көрсеткіштер сенім арттырады.

1927 ж. бастап әр елдерде кәдімгі қарағаймен түраралық будандастыру тәжірибелері жүргізілген . Бірақта АҚШ-та жүргізілген зерттеулер, мынаны көрсетті, кәдімгі қарағайдың нәтижелі тез өсетін будандық комбинациялары мыналар екенін: күрделі будандастырудан алынған бірінші ұрпақты аталық-аналықтармен будандастыру кәдімгі қарағай, жиі гүлді қарағай, кәдімгі қарағай., ұрпақ берді, ол аталық-аналықтарынан биіктігімен 10-15пайыз асып түсті.

Қамышен тәжірибе пункттінде түраралық будандастырудың әр түрлі варианттарынан өте жоғары будандық тиімділік алынған. Будандардың кейбір түрлерінің биіктігі кәдімгі қарағайдың биіктігінен әжептәуір асып түскен, мысалы кәдімгі қарағай + қрым қарағай буданының биіктігі 18 жасында 9,7 м, ал кәдімгі қарағайдың ең жоғары биіктігі 8,2мм болған.

Түр ішінде будандастырғанда кейбір жағдайларда болашағы мол қатынастар болады. Сүректің сапасымен, қуаңшылыққа төзімділікпен, шайыры жоғарылылықпен, өміршеңдігімен және иммунитеттілігімен. Өте алыс климаттиптерді будандастыру ұсынылмайды.

Кәдімгі қарағайға химиялық мутагендердің және сәулелердің әсері туралы зерттеулер жүргізілген. Ал суперагенттерді қолданумен жүргізілген тәжірибелерде жақсы көрсеткіштер алынған. Дәндерге этилен амин ерітіндісімен әсер еткенде мутант алынған гетерозистік белгілері бар.

Қотыр қайың мен ақ қайынның тарау ареалдары әртүрлі. Ақ қайың солтүстікке, қотыр қайың оңтүстікке тараған. Қотыр қайыңның ең онтүстік нүктесі сицилия, ал ақ қайыңның солтүстік нүктесі Норвегияның солтүстік шығысы.

Қотыр қайың 23-25 м биіктігі бар ағаш, қабығы ромб тәрізді, қоныр-жапырақша, дөрекі және тегіс ақ, сирек қара. Бөрікбасы әдемі, пирамида тәріздестен жұмыртқа тәріздеске дейін, бұтақтары ағаштан салбырап тұрады, еркін өскенді талап етеді.

Бір жылдық өркені қызыл-қоңыр, жалаңаш, үлкен ағаштарда әзер байқалатын сирек мең тәріздестер көрінеді.

Жапырақ сағағы жалаңаш, ұзындығы 1,2-2,5см. Өсімдік бүршігі желімді, үшкірленген. Дән беретін түйіні 2,0-3,5см, қалыңдығы 7-10мм, аяқшасы 10 мм. Піскенше жабылғышы жабысқан. Жемісі ақ, қоңыр, ұзындығы 1,5-2,0 мм, 1,0 мм жалпақтықтағы ұзынша элипс тәріздес, үшкірленген жаңғақша. Қанаты 1,5-2 есе жалпақ.

Ақ қайың -20 м дейін биіктіктегі ағаш, тегіс ақ, сұр жарылғыш, бұдыр, толқын тәріздес, сұр қабығы бар . Бөрікбасы ықшамды, сабақтары қызыл-қоңыр, шайырсыз, темір тәріздес меңшелермен екпе көшеттерімен балақ шыбықтарымен түтіктелген, барқыт тәріздес.

Жапырақтары ромб-жұмыртқа тәріздестен жұмыртқа тәріздеске дейін қысқа үшкірленген 3,2 – 6,5 см ұзындығымен,жалпақтығы 3,2-5,5см, дөңгеленген шеттері екі қатар тіс тәріздес үшкір 5-8 жұпты жүйкелері бар, жас жапырақтары өте түкті, жас жапырақтарын уқалағанда иісі өте қайың татиды, сондықтан жұпар иісті қайың деп аталады.

Жапырақ сағағы түктелген, кейде жалаңаш,ұзындығы 1,0-2,0см. Өсімдік бүршігінің басы домалақ, шайырсыз. Дән беретін түйіні борпылдақ, сырт жабынғышы ашық тұрады. Жаңғақшасы қоңырлау, дөңгелек немесе элипс тәріздес, ұзындығы 2 мм дейін, көлденеңі 1,5-2,0 мм. Қанатшасы бірдей әлде 1,5 есе кең.

Қайыңды көп бағдарларда қолданғандықтан оның сорттық түрлерін жасау қиын. Сонда да қойылған мәселелерге сәйкес мына шешімдерге келуге болады: қайыңның өнімділігі, діңінің түзулігі және сүректің тез өсуі, ағаштарды сүректің қол өнеріне қолдануы , әрқашан тұқым беруімен, аурулар және зиянкестерге төзімділігімен сұрыптау.

Ұсақ жапырақты қайың биіктігі 12 м дейін ағаш, тегіс немесе бұдыр, сары-ақшыл немесе сұр қабығы бар, тапал және бұтақтанған болуы мүмкін. Бөрікбасы шашыраңқы, сабақтары тік.

Жас өркендері сұр немесе қызыл-қоңыр, ақ шайырланған, қысқа түктелген. Жапырақтары қабықты, жұмыртқа, жұмыртқа – элипс тәріздес, түбі үшкір әлде кең-үшкірлі, ұзындығы 2-5 см, жалпақтығы 1.5-4 см, басы үшкірленген, жас жапырақтарының жүйкелері сәл түктелген, ал дамығандары тегіс. Жүйкелерінің астыңғы жағы бұдыр-бұдыр. Жапырақ сабағы қысқа, ұзындығы 1,5 мм.

Қотыр қайың мен ақ қайыңды селекциялық жағынан зерттеулер тек басталып жатыр. Осы уақытта белгілі болғаны олардың морфологиялық өзгергіштігі. Қабығының әлпеті бойынша, қайың тегіс және дөрекі болып бөлінеді. Ақ қайың тегіс қабығымен фанера жасауға қолданылады. Дөрекі қайыңдардың физикалық-механикалық қасиеттері өте жақсы, бірақ нашар өседі. Дөрекі қабықты ромб тәрізді, тегіс қабықты және ақ қабықты түрлері барлық зерттелген аудандарда кездеседі.
15 Орман тұқымының шикі затын дайындау, өңдеу және сақтау
Тұқым алу үшін орман тұқымының шикі затын дайындайды, олар бүрілер мен жемістер. Тұқым шикізатын орман тұқымының нысандарында (көп және уақытша орман тұқымдық участоктерінде, кесуге арналған орман участоктерінде, саябақтарда т.б.). Тұқым алу үшін ормандық тұқым шикі заттарын өңдейді.

Тұқымдық шикі затты өте жоғары сапалы егістік материал беретін мерзімдерде жинау керек. Жинау мерзімі түрлердің биологиялық ерекшеліктерімен, ауа райы жағдайларымен және басқа ықпалдарымен байланысты. Сонымен қатар, дәндердің пісуімен олардың түсу мезгілдерін ескеру керек. Егер дәндер өнімділік пісуінде жерге түссе, онда шикізатты физиологиялық пісуінде жинау керек (самырсын, қайың т.б). Әрбір жағдайларда жинау мезгілін анықтау керек, өйткені ерте жиналса дәндердің өнгіштігі төмендейді, ал кешіксе дәндер ұшып кетуі мүмкін.

Тұқым шикі затын тұрған немесе құлатылған ағаштардан, жер бетінен, судан, мұзқатқақтан (жөке ағаш) жинайды. Тұқым шикі затын құлатылған ағаштардан кеспе ағаштарда жинайды, сондықтан кесу уақыты пісу мезгілі мен жеміс беруі мол жылдарға сәйкес келу керек.

Жер бетінен еменнің, жаңғақтың, талшынның, алманың, алмұрттың жемістерін жинайды.

Тұқым шикі затын жинау көп еңбекті тілейді. Ең көп еңбек тілейтін орын - өсіп тұрған ағаштардан шикі зат жинау. Көлемді егіс алқабын құруға шығарылған шығынның 90 % жемісті жинауға кетеді, ал одан басқа құрастыруға, өсіруге, күтуге, өнімді жинауға, сақтауға, тасымалдауға кетеді. Көп жағдайда ағаштың бөрікбасына шығу керек сосын өнімді түсіру, кесу және жинап қалыптастыру керек, ол үшін әр түрлі көтеруші жабдықтар бар: ДК-1, Белка, басқыштар.

Жинаушыларды бөрікбасына көтеру үшін әр түрлі гидрокөтергіштерді қолданады: АПГ-12, МШТС-2А, МШТС-2Т, ТВ-26 т.б. Бұл машиналар телескопиялық көтергіштермен қамтамасыз етілген. Олар бөрікбасына 2 адамға дейін көтереді.

Дәндерді дайындауға арнайы машиналар жасалған, шаңсорғыш тәрізді жұмыс істейтін, мысалы, сексеуілдің дәнін жинау үшін өзбек ғалымдары «ССМ-1» дән жинағышын жасаған, өнімділігі 8,6 кг/сағ.

Көбіне дайындалған орман тұқым шикі заты алдын - ала өңделмей егістікте қолданылмайды. Ол үшін дәндерді жемістер мен бүрілерден алу керек, қанатсыздандырып, қоспалардан тазалап, керек ылғалдылыққа дейін кептіреді. Жемістер мен бүрілерді өңдеу өте жауапты жұмыс. Оны орындау, жинау және тұқым материалын сақтау тұқымның егістік сапаларына көп әсер етеді.

Бүрілер, олардан дәндерді алу тәсілдерімен үш категорияға бөлінеді:

-бүрі кептіргіштерде өңделетін бүрілер (қарағай, шырша, сібір бал қарағайы);

-бөлшектелінетін (самырсын, еуропа балқарағайы) немесе бастырылатын (май қарағай) бүрілер;

- аршалардың бүріжидектері, қатты шырынды жемістерді өңдеу тәсілдеріне ұқсас.

Самырсын, сібір қарағайы, бал қарағай дәндерін бүріден механикалық бөлумен алады. Бұл түрлердің бүрілері қиын бөлінетін, ортаңғы діңі мықты және оңай бөлінетіндерге бөлінеді.

Қиын бөлінетін бүрілерді екі кезеңде өңдейді. Бірінші «АС-0,5» көмегімен діңін теседі, сосын «ММС-1» машинасымен механикалық бұзады және дәндерді бүріден бөледі. Ал самырсын мен май қарағайдың дәндерін алу үшін «ММС-1» машинасын қолданады.