Жоспары:
1.Жаңа түрлердің қалыптасу жолдары
2.Негіздеуші принциптер
3.Түрдің пайда болуына будандасу мен полиплоидияның ролі
Лекция мәтіні:
1.Табиғатта аса алшақтап кеткен ең соңғы формалар ғана үнемі сақталып қала бермей, ортанғы формалар да тірі қалып, ұрпақ бере алады. Ең соңғы формалардан кейде бір форма, тіпті одан да көп формалар дамуы мүмкін. Егер орта жағдайы өзгермесе немесе ұзақ уақыт бойы аздап қана өзгерсе, онда түрдің ата тегімен салыстырғандағы өзгерісі айтарлықтай болмайды.
Үстіміздегі ғасырдың 30-жылдары ғалымдар популяцияға түрдің тіршілік ету формасы ретінде назар аудару. Жаңа зерттеулер эволюция процесінің түр ішінде жүріп, түрішілік жаңа топтамалар- популяциялар мен түр тармақтарын түзетін ең бастапқы кезеңін айқын түсіндіріп берді. Бұл процесс микроэволюция деп аталады. Тарихи қысқа мерзімде өтетін болғандықтан, оны тікелей бақылап, зерттеуге болады.
2.Географиялық түр түзіліс бастапқы түр арелының кеңеюіне немесе табиғи пайда болған кедергілерден (климаттың өзгеруі, тау, өзен) ареалдың оқшауланған бөліктерге. Полиполидия құбылысын орыс ғалымы И. И. Герасимов 1890 жылы ашқан болатын. Ол бірсыпыра наркотикалық заттардың спирогира балдарнына тигізетін әсерін зертейді. Хлорлгидрат, хлороформ және эфир сияқты наркотиктермен әсер еткенде спирогира клеткасының қалыпты бөліну процесіне өзгеріс енеді. Осыған байланысты оның клеткасы бөлінгенде одан біреу ядросыз,екіншісі қос ядролы клетка пайда болады; мұнда ядросыз клеткалар өліп қалады да, ал қос ядролы клеткаларда күрделі өзгерістер жүреді. Бөліну кезде бұлардың ядролары қосылып, екі еселі хромосомды бір ядро түзеді. Осылай хромосомдар санының еселеп көбею құбылысын Г. Винклер полиполидия деп атауды ұсынды.
Өсімдіктерде, әсіресе гүлді өсімдіктерде полиплоидиялық түрлер жиі кездеседі. Түрлері дұрыс қатар түзейтін өсімдік туыстары бар; мұндағы түрлердің хромосомдар жиынтығы еселеп артып отырады. Мысалы, бидай түрлернін ( Triticum туысы) хромосом санына сәйкес үш топқа бөлуге келеді: бірінші тобының сомалық клеткаларында 14 хромосом, екінші тобында –28, үшіншісінде-42 хромосом болады. Ал, жыныс клеткаларында хромосом саны екі есе аз, соған сәйкес 7, 14, 21 болды. Бұл сандар 7-ге еселеп келеді. 7 деген сан полиполидиялық қатардың н е г і з г і саны (n) болып табылады; бұл гаплоидтық хромосом жиынтығындағы хромосом санына сәйкес келеді. Демек, бірінші топтағы түрлердің сомалық клеткаларында хромосомдардың екі жиынтығы (2n) – (диплоидты), екінші топтағы түрлерде төрт жиынтық (4n)- тетраплоидты; үшінші топ түрінде – алты жиынтық (6n)-(гексаплоидты) болады.
3.Жануарларда полиполидты түрлер тым сирек кездеседі; көбіне ондайлар қос жынысты жануарларда (жауын құрттар) немесе партеногенездік қабілеті бар түрлерде (біз тұмсық қоңыздарда) болады. Алайда, қалыпты жыныс процесі болатын топтарда да, мысалы сүтқоректерде де (аламен тышқандарында) полиполидия табылады.
Қазіргі кезде, полиполиция негізгі екі топқа жіктеледі:
1)аутополиполидия, 2) аллополиполидия.
Бақылау сұрақтары
1.Жаңа түрлердің қалыптасу жолдары?
2.Негіздеуші принциптер?
3.Түрдің пайда болуына будандасу мен полиплоидияның ролі?
Лекция № 21 Тақырыбы: Макроэволюция проблемаларыЖоспары:
1.Макроэволюция ұғымы
2.Макро- және микроэволюциялардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
3.Макроэволюция және микроэволюция
Лекция мәтіні:
1.Макроэволюция. Түрлерден және туыстардың, туыстардан жаңа тұқымдастардың және т.с с. Пайда болу процесі-макроэволюция деп аталады. Ол тарихи орасан зор уақыт аралығында өтеді, сондықтан оны тікелей зерттеу мүмкін емес.
Макроэволюция-түрден жоғары топтарда өтетін эволюция, бұл оның түр ішінде, түр популяцияларының ішінде өтетін микроэволюциядан айрмашылығы болып саналад. Алайда макроэволюциялық процестер микроэволюциялық процестрерге негізделетіндіктін, олардың арасында айтарлықтай айрмашылықтар болмайды. Макроэволюцияда да тіршілік үшін күрес, тапбиғи сұрыпталу және соған байланысты өліп біту процестері жүреді. Микроэволюция сияқты макроэволюция да дивергенттік сипата болады.
Эмбриологиялық дәлелдемелер. Сендерге тірі организмдердің шығу тегінің бірлігін дәлелдейтін омыртқалылардың дамуын зерттейтін эмбриология организмдер арасындағы туыстық дәрежені бұлжытпай дәлелдеп беретіні белгілі. Организмдердің жеке дамуы (онтогонез) мен олардың эволюциялық дамуы (филогенез) арасында өзара байланыс болатынын тіпті Ч. Дарвин ерекше атап көрсетті.Бұл байланыстарды кейінгі зертеушілер егжей-тегжейлі зерттеді.. Ұрықтардың ұқсастығы организмдердің басым көпшілігі ұрықтанған жұмыртқадан дамиды. Балық, кесіртке,үй қоян, адам ұрықтарын біртіндеп даму сатыларына көз жүгіртіп көрейік. Ұрықтарының дене пішіні, құйрығының болуы, аяақтарының біліне бастауы, жұтқыншақтың екі жағында желбезек қатпаршақтарының болуы біріне-бірінің ғажап ұқсастығын көрсетеді. Бұл сатыларда көбінесе ұрықтардың ішкі құрлымы ұқсас болып келеді. Бастапқы,да бұлардың барлығында хорда, соңынан шеміршекті омыртқалардан құралған омыртқа жотасы, бір қанайналым шеңберлі (балықтардағыдай, зоология пәнін еске түсіріңдер) қантамыр жүйесі, құрлысы бірдей бүйрек және т.б болады.
Ұрықтар арасындағы ұқсастық дами келе әлсірей түседі де өздеріне тән кластардың ерекшеліктері барған сайын айқынырақ біліне бастайды. Кесіртке үйқоян және адамның желбезек қатпаршақтары бітіседі; адам ұрығында әсіресе ми орналасатын бас бөлігі күшті дамып бес саусақты аяқ-қол, балық ұрығында жүзбе қанат және т.б қалыптасады. Эмбриондық даму барысында ұрыққа тиесті класс, отрияд,туыс ең соңында түрді сипаттайтын ерекшеліктер қалыптасып, белгілер біртінде пажырайды.
Баяндалған деректердің барлығы бүкіл хордалылар ата тегінің эволюция барсында көптеген тармақтарға таралып, бір саладан шыққанын сөз етеді.
Биогенетикалық заң. Жоғарыда келтірілген, сондай-ақ басқада фактілерге сүйене отырып, XIX ғасырдың екінші жартысында неміс ғалымдар Ф. Мюллер және Э. Геккел онтогенез ара қатынасының заңын дәлелдеп берді, ол биогенетикалық заң деп аталады. Бұл заң бойынша әрбір особь жеке дамыған (онтогенез) кезде өз түрінің тарихи дамуын (филогенез) қайталайды немесе қысқартып айтқанда, онтогенез дегеніміз филогенездің ықшамдалып қайталауы болып табылады.
Бірнеше мысалдар келтірейік. Омыртқалы жануарлардың барлығындада онтогенезінде хорда өте алыс ата тегіне тән белгі қаланады. Құйрықсыз қос мекендердің ( бақа, құрбақа) итшабақтарында құйрық дамиды. Бұл олардың құйрықты ататектірінің қайталанған белгілері. Көптеген бунақ денелілер личинкасының пішіні құрт тәрізді ( көбелектердің жұлдыз құрттары, шыбындардың личинкалары және т.б.) мұны оларды құрттәрізді ататектері құрлысына тән ерекшеліктерінің қайталануы деп қарастырған жөн.
Өсімдіктерге де биогинетикалық заң қолданылады. Мүк спорасынан бастапқыда жіп тәрізді балдырға ұқсас тармақталған жіп дамиды. Бұл құрылық өсімдіктерінің балдырларға туыстас екенін білдіреді.
Организмдер арасындағы туыстық байланыстарды айқындауда онтогенез бен филогенез арасындағы терең байланысты білдіретін биогенетикалық заңның маңызы зор болды.
2.Палеонтологиялық дәлелдемелер.
Палеонтология өліп біткен арганизімдердің қазба қалдықтарын зерттеп, олардың қазіргі организімдерге ұқсастығы мен айырмашылығын анықтайды.
Палеонтологтар қазба қалдықтар бойынша организмдердің сыртқы көрінісі мен құрылысын тіршілік еткен кезіндегідей етіп қалпына келтіріп өсімдіктер мен жануарлар әлемі туралы біле алады және әртүрлі гиологиялық дәуірлердегі жер қабаттарынан алынған. Қазба қалдықтарды салыстыру органикалық дүниенің уақытқа байланысты өзгеруіне толы айғақ болады. Ең ежелгі жер қавбаттарында тек омыртқасызджар типтерінің қалдықтары ғана кездеседі, ал едәуір кейінректегі қабаттардан- хордалылар типтері өкілдерінің қалдықтары табылды. Кейінрек жерде омыртқалылар пайда болды. Ең жасырақ геологиялық қабаттарда қазіргі заманғы түрлерге ұқсас және соларға жататын жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтары сақталған.
Полеонтологиялық дерхектерден әьрнтүрлі жүйелеу топтарының арасындағы бір ізді байланыстар туралы көп материалдар алуға болады. Бір жағдайларда өтпелі формаларды анықтауға тура келсе, екінші жағдайда- филогенгетикалық қатарларды, яғни бірінен соңғыбірі дәйектілікпен алмасып тұратын түрлер қатарын анықтаудың сәті түсті.
Қазбадан табылған өтпелі формалар. Солтүстік Двинаның жағасынан аңтісті жоғалаушылар тобы табылды. Оларда жорғаралаушылардың да сүтқоректілердің де белгілері бар. Мұндай организидерді өтпелі формаға жатқызады. Аңтісті жорғалаушылардың бассүйек , омыртқа жотасы және аяқтары, сондақ-ақ тістерінің иттіс, күрек тіс және азутіске бөліну сүтқоректілерге ұқсас болып келеді.
Археоптерикстің табылу эволюциялық көзқарас тұрғысынан ерекше көңіл аударады. Шамасы кептердей ғанга бұл хайуанатта құс белгісі болуы мен бірге жорғалаушылардың да ерекшелігі скақталып қалған. Аяқтарының құс жіліншігіне ұқсастығы, қауырсындарның болуы және сыртқы көріінісі құсқа тән белгі. Құйрық омыртқаларының ұзын қатардан құралуы, бүйір қабырғасы және тістерінің болуы-жорғалаушыларға тән белгі. Архиоптерикс төс сүегі жоқ,қанат және көкірек бұлшықеттері нашар жетілгендіктен жжақсы ұша алмады. Омыртқа жотасы мен қабырғалары қатты сүйек жүйесінен құралмағандықтан, қазіргі құстардағыдай ұшқан кезде орнықты бола алмады.
3.Филогенгездік қатарлар. Полеонтологтар кейбір тұяқты, жыртқыш хайуанаттардың былқылдақ денелілердің және т.б. филогенездік қатарлардың қалпына келтірудің жолын тапты. Оған жылқы эволюциясы мысал бола алады. Оның ежелгі ата тегі алдынғы аяғы төрт, артқы аяғы үш саусақты шөп жеуге қолайлы үсті бұдыр тістері бар, үлкендігі түлкідей болған. Ол шөп пен бұталар арасында секіріп жүріп, ауа -райы жылы және ылғалды жерлерде тіршілік етті.
Неогеннің соңына таман өсімдіктер құрғап, қатая бастады. Ашық далада тіршілік еткен хайуанаттар жауынан жылдам жүгіріп құтылмаса, басқадай қорғанудың ешқандай мүмкіндігі болған жоқ.
Тіршілік үшін күрес пен табиғи сұрыпталу аяқтардың ұзарып, тірек бетінің кішіреюіне –жерге жететін саусақтар санының азайып омыртқа жотасының бекемденуіне бағыттала береді, бұл жылдам жүгіруге мүмкіндік туғызады. Қорек сипатының өзгеруі қатпарлы тістердің түзілуіне ықпал жасады. Соның нәтижесінде бұл жануарлардың организм құрылысы қуатты өзгеріске ұшырады.
Палеонтология шежіре салыстырмалы анатимия мен эмбриология деректерімен толықтырыла отырып, орасан зор олқылықтарға қарамастан, жердегі тіршіліктің дамуындағы жалпы көріністі айқын түнуге мүмкіндік береді. Жердің неғұрлым ертеректегі қабаттарының жаңа қабаттарға өткен сайын жануарлар мен өсімдіктер құрылымының біртіндеп арта түсуі, фауна мен флораның қазіргі кездегіт үрлерге біртіндеп жақындай түсуге байқалады.
Жердегі тіршілік эвалюциясы макро және микро эволюдциялық процестер бірлігінде жүзеге асады.Эвалюциядағы жеке түрлердің рөлі солардан бастама алған жоғары жүйелеу топтарының пайда болуында тарихи айқындала түседі.
Бақылау сұрақтары
1.Макроэволюция ұғымы?
2.Макро- және микроэволюциялардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары. ?
3.Макроэволюция және микроэволюция?
Лекция № 22
Достарыңызбен бөлісу: |
