Орта мектепте оқыту процесінде көптілділікті дамыту мәселелері

11. 
    Лексикалық – орфографиялық жұмыс:
    

12) ШТЖ: Оқушылар бағандағы сөздер мен сөз тіркестері арқылы бір біріне қысқаша қызықты мәліметтер жазады. Ал сен білесің бе ...

13) ШТЖ: Түрік жазуы тарихынан мәліметтер жазып, сөйлесушіні таң қалдыр (1 –топқа тапсырма).

Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерін пайдалан:

(4 –бағандағы сөздерді қараңдар)

14) ШТЖ: Түркістанда табылған кітаптар тарихы туралы мәліметтермен сөйлесіп отырған адамды қызықтыра біл. (2–топқа тапсырма). (5–бағандағы сөздерді пайдаланыңдар)

15) ШТЖ: Соңғы бағандағы сөздерді пайдаланып, ежелгі жазу ескерткіштерінің ең үлкендері туралы айтыңдар.

16) ШТЖ: Осы үш тақырып бойынша ең есте қалған қызықты мәліметтер бойынша әртүрлі құрылымды сөйлемдер жазыңдар. Сөйлемде ал, бірақ, және, немесе, қашан, өйткені... шылауларын пйдаланыңдар.

17) Шағын топтарда бірін бірі тексеру.

18) «Мен ... мақтанамын» тіркесімен басталатын мәтінмен жұмыс істеу.

19) Қайталана беретін сөздерді синонимдермен алмастыру.

1. 
   Оқушылардың «Күлтегін» жырынан алдын ала дайындалған үзінділерді оқуы.
   
2. 
   №1 «Күлтегін» (кіші жазу) жыры әрқайсысы өз алдына дербес әрі сюжеттік жағынан бір-бірімен тығыз байланысты сегіз циклдан тұра­ды. Әрбір цикл мазмұны жағынан бір-бір хикая болып келеді. Оның бірінші циклі – қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі, екінші циклі Түрік қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді; үшінші цикл түріктердің әскери жорықтарын хикая етеді; төртінші цикл - көршілес табғаш халқының қастандық әрекеттері туралы әңгіме; бесінші цикл - табғаштармен қатынасу түріктерге ажал қатерін төндіретіні жайында хикая; алтыншы цикл түркі халқының көреген емес екенін өкінішпен жырлауға арналған; жетінші цикл - түркі халқының даңқын көкке көтерген Білге каған екендігі жөнінде айтылған жыр; сегізінші цикл осы ескерткіш-жырды жазуға себеп болған жәйттерді баяндауға арналған.
   
3. 
   №2 Ежелгі түркі поэзиясына тән дәстүр бойынша, осындай әрбір цикл-дың өзі міндетті түрде мынадай үш элементтен түратын болған:
   
4. 
   1. Оқиғаның басталуы;
   
5. 
   2. Сол оқиға желісінің біртіндеп ұлғая түсуі;
   
6. 
   3. Осы циклда айтылуға тиісті ой-пікірдің түйіні.
   

6-сурет – Қызыл (Тыва) қаласындағы тасжазба

Міне, осы екінші топтаманың алғашқы үш жолы оқиғаның басталуы- Білге қағанның қол астындағы халыққа қарата айтқан үндеу сөзі болып келеді:

№3 Түркі халқын сыртқы жаудан қорғау үшін «түн ұйықтамай, күндіз отырмай», тыным таппай жүрген Күлтегіннің қанды шайқастардағы ең жақын көмекшісі, оның мінген тұлпары болып көрінеді. «Ерқанаты - ат» екені «Күлтегін» жырында да айтылады. Қанды шайқастарда Күлтегін батыр өзінің жеңіске жетуінің бір себебі - астындағы тұлпары деп біледі.

№4 Күлтегін сан түрлі шайқастарда әртүрлі сәйгүлік аттарға мініп, қан майданға шығады. Небір тұлпарлар Күлтегіннің мінісіне шыдамай, бірінен соң бірі құлап жатады. Мұның өзі батырдың қыруар күш-қуат иесі екенін аңғартып тұрған сияқты. Күлтегіннің жекпе-жекке түсетін қарсыласы неғұрлым күшті, айбарлы болса, батырдың майданға мінетін сәйгүлігі де соғұрлым жүйрік, даңқты болып келеді.

№5 Күлтегін өзінен бұрын талай рет ерлік көрсеткен алып батырлардың арғымақ аттарына мініп шығады. Мәселен, Күлтегін жиырма бір жасында жаудың ең мықды батырының бірі Чача Сеңүнмен шайқасады Сонда ол Тадықын чурдың Боз атына мініп келеді. Бұл көрініс «Күлтегін» жырында айшықталып берілген:

Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық.

1. 
   Сұрақтар: Бұл поэма не туралы? Автор түркілерді неге шақырады?
   
2. 
   «Рун жазуымен жазылған ең үлкен ескерткіштер» мәтінін оқу.
   
3. 
   Бұл ғылыми-көпшілік стиль. Ол сөйлем құрылысы мен құрмалас сөйлемдерден көрінеді. Осы сөйлемдерді тауып, тыныс белгілерінің қойылу себептерін айтыңдар.
   

4. 
   Жаттығу жұмысы. Мәтін бойынша тапсырма:
   

ә) Мәтіндегі қандай? Сұрағына жауап беретін сөздерді табу. Сын есімдер бойынша талдау жұмысы.

б) Жұрнақтарды табу.

в) Мәтіндегі сын есімдерге синонимдер табу.

6) Үй тапсырмасы. Тарих пәнінен оқығандары және қосымша ізденістері бойынша Х-ХІІ ғғ.Орта Азия мен Қазақстандағы қалалар, мәдениет пен өнердің дамуы жайлы мәтіндер әзірлеу.

4–сабақ: Саған айтқым келгені (түркі жазуының тарихы туралы шетелдік досыма хат)

Сабақ түрі – қарым–қатынастың монологиялық түрін дамыту.

Сабақ мақсаты – Сипаттау мәтіні бойынша жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру.

Сабақ барысы:

МҰҒАЛІМНІҢ КІРІСПЕ СӨЗІ: Өткен сабақтарда сендер түрік жазуының тарихы туралы диалог құруды үйрендіңдер. Бүгін біз осы тақырып бойынша өз атымыздан хабарлама жасай білуді меңгереміз.

Хабарлама монологтің алуан түрі болады. Ол хабарлау, сипаттау, пайымдау түрінде құрастырылуы мүмкін.
12-кесте – Осы үш түрлі мәтіннің құрылымындағы айырмашылықтарға мән беріңдер

Әңгімелеу	сипаттау	пайымдау
Бір нәрсені немесе құбылысты толық түсіндіреді	Жағдайды түсіндіреді	Қысқаша тезис түрінде
не істеді?	қандай?	неліктен?
Оқиға ретімен баяндалады

Қорытынды.

Бүгін біз сипаттау мәтінін құрастыып үйенеміз. Шетелдік достарыңа жазған хаттарыңды еске түсіріңдер. Хаттың бөлімдеі:

1. 
   Кіріспе
   
2. 
   Негізгі бөлім
   
3. 
   Қорытынды бөлім.
   

1) Мазмұндама бойынша қатемен жұмыс.

2) «Түркі тіліндегі кітаптар – түркі мәдениетінің белгісі» тақырыбында ауызша монолог. (Сабақ циклын құрастырған п.ғ.д. Болатбаева К.Н.)

Қорыта келгенде, жүйелілік, функционалдық және коммуникативтік ұстанымдарды үйлестіретін технология мұғалімге оқушылардың бойында білім, білік, дағдыны кешенді түрде қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мұғалім сабақ түрлерін оқушылардың ерекшеліктері мен дайындық деңгейлерін есепке ала отырып түрлендіре алады. Осындай сабақтар циклін өткеннен кейін сол тақырып бойынша оқушылар барынша белсенді қарым қатынасқа түсе алатындықтарын, өз ойларын еркін жеткізуді меңгергендіктерін, жағдаятқа орай тілдік құралдарды дұрыс таңдауға мүмкіндіктері барын тәжірибе көрсетіп отыр.

2. Дамытушылық: Оқушылардың сөздік қорын байытып, сөйлеу қабілеттерін дамыту.

1. Ұйымдастыру.

2. Үй тапсырмасын тексеру

3. Қызығушылығын ояту.

Қазақ хаық ауыз әдебиетінің қандай түрлерін білесіңдер?

Сонымен сабағымызды «сөздің мәні айта білсе ашылар» деген мақалмен бастайық.

І кезең № 1 ФМК-мен репродуктівтік жұмыс.

( Тақтада сұрақтар қазақ тілінде жазылып тұрады)

1. 
   Что такое айтыс?
   
2. 
   Какие виды айтысов можете перечислить?
   
3. 
   Каковы особенности «бәдік» айтыса?
   
4. 
   Чем интересен айтыс между животными и человеком?
   
5. 
   Как можно характеризовать айты загадку?
   
6. 
   На какие группы делится традиционный айтыс?
   

б) Какова тематика айтыса акынов и чьи интересы они затрагивали?Какие качества присущи акынам, участвовавшим в этом айтысе?

Керекті сөздер:. .... деген не, білесіз бе, қызық екен, рахмет, қалай түсінуге болады?, түсінбей қалдым, тағы қайталаңызшы, түсіндім сізге рахмет.

Диалог үлгісі:

• 
  Сұрақ.
  
• 
  Жауап.
  
• 
  Алғыс айту. Басқа сұрақ қою?
  
• 
  Жауап.
  
• 
  Қайталап сұрау.
  
• 
  Түсіндіру.
  
• 
  Алғыс айту.
  

1-жағдаят.

Вы оказались за рубежом, специалисты-филологи интересуются видом айтыса « бәдік». Разыграть диалог между казахстанцем и зарубежным казахом.

2 - жағдаят: Сенен төмен сыныпта оқитын көрші бала жануар мен адам айтысы деген қандай айтыс деп сұрайды. Осы жағдайды диалог ретінде ойнаңдар.

3 - жағдаят . Тележүргізуші мен телекөрменнің сұхбатын ойнаңдар.

( Сұрақтар жұмбақ айтыс туралы)

4- жағдаят. Әжесінен немересі оның жас кезінде бос уақытын қалай өткізгені туралы сұрайды. Ол қыз бен жігіт айтысы туралы айтады.

5-жағдаят. Жетекшілері жас ақындарға айтыстың ерекшеліктерін және айтыскерге қандай қасиет қажет екенін айтады.

( Сыныпқа сұрақтар қойылады).

Үй тапсырмасы: Айтыс туралы мазмұндау.

І Мотивациялық кезең.

1. Ұйымдастыру.

2. Үй тапсырмасын тексеру. ( № 1 ФМК)

ІІ. Операциялық кезең.

6. 
   Тапсырма №2 ФМК пайдаланып сұрақтарға жауап беріңіздер.
   

2. Біржан туралы айтайық, сөйлесейік.

( поговорим о Біржане см. графу 1)

3. Сара туралы не айтасыңдар?

4.Біржан мен Сара айтысының тақырыбы қандай?

6. 
   Тапсырма. Ассоциация. Екі ақынның айтысын салыстыру.
   

• 
  Біржан мен Сараның дарындылығын немен салыстыруға болады?
  
• 
  Сараны немен салыстыруға болады?
  
• 
  Ақындардың ұқсастығы неде?
  

6. 
   Тапсырма. Өз пікірлеріңізді білдіріңіздер.
   

№ 2 ФМК «Біржан мен Сара айтысы»

Басқа елдердің тәжірибесін өз еліміздің жағдайына сәйкестендірмей қабылдау көптеген теріс нәтижелерге әкеліп соғуы мүмкін. Ең алдынғы мәселе – көптілділікті дамыту барысында оқушыларға тілдік және тілдік емес пәндер бойынша толыққанды білім беру, сол білімді қолдану дағдыларын арттыру. Көптілділікті қалыптастыру мақсатымен қазақстандық мектептерде жаттанды дайын мәтіндер қолдану, соны сабақта қайталап айтқызу, ал жағдаятты өзгерткен кезде сол шетел (немесе екінші) тілде оқушылардың түсінгенін айтып бере алмауы, шетел немесе екінші тілде құрастырылған тест сұрақтарына жауап бере алмауы - әдіскерлерді ойландыратын мәселе. Бүгінгі таңда функционалдық сауаттылық стратегиясын орындау барысында атап өткен кемшіліктер алдынғы саптан екі мәрте кері шегіну болып бағаланады. Сондықтан, барлық пәндерді оқытқанда стандарт бойынша қойылған білім алу нәтижелеріне қол жеткізу және сонымен қатар екінші тілді сол пәнге берілген сағат мөлшерінде меңгерту күрделі және арнайы оқыту технологиясын қажет етті.

Бұл әдістемелік оқулықта тілдік және тілдік емес пәндерді екі тілде оқытуды жоспарлау, оқытылатын материалды іріктеу, сатылап меңгерту, нәтижесінде – сол тақырып бойынша оқушылардың білім және екінші тіл деңгейін қарым-қатынасқа еркін түсуге жеткізу жолдары көрсетілген.

Екінші/үшінші тілдік пәндерді оқыту үшін функционалдық-коммуникативтік технология, тілдік емес пәндерді оқыту үшін – когнитивтік-коммуникативтік технология ұсынылып отыр. Технологиялардың негіздері ашылып, оқу үрдісінде сабақтар үлгілері арқылы қолдану жолдары көрсетілді.

Базалық пәндерді екі тілде қатар оқытып, үшінші тілге сол базалық пәндердің мазмұнына сәйкес келетін қолданбалы курстар арқылы үйретуге болатыны тәжірибе жүзінде анықталды. Сабақтарды сыннан өткізген кезде оқушылардың терең білім алатындығы (білім мазмұнын оқыту тілінде, сосын екінші тілде, одан кейін - диалог қатынасын екінші тілде құруды үйренуде, соңында – оқыған-білгенін монолог түрінде екінші тілде баяндау кезінде қайталау арқылы) байқалды. Сонымен қатар, екінші тілді меңгеруді тақырып бойынша коммуникативтік құзыреттілікке дейін жеткізуге болатындығы анықталды.

Аталған әдістемелік жаңалықтарды мектептерде жалпы оқыту барысында көптілділікті дамытуда әбден қолдануға болатынына көз жеткіздік.