«Өсімдік шаруашылығЫ Өнімдерін өҢдеудің технологиялық негіздері»

Астық түйірлерін, олардың өңдеуден кейін майлы дақылдардың тұқымдарын және шөптерді біріншілік есептеу мен үрдістерді арнайы инструкцияға сәйкес рәсімдейді. Астық түйірлерінің және оның өнімдерінің сапасы мен мөлшері есептемеде дұрыс көрсетілсе, қадағалау режимін үнемдер,шығындармен күресу нан өнімдерінің маңызды жағдайларының сақталуына ықпал етеді. Нан өнімдері салаларында есептеу жүйесінің күрделілігі астық түйір ерекшелігімен түсіндіріледі (есептеу нысаны, ескерілетін белгілер мен қасиеттері, жинақтаудан кейінгі өңдеу және сақтау үрдістерінен кейінгі олардың өзгерістері, техникалық үрдістердің көптілігі, өңделетін астық түйір көп мөлшерде болуы). Нан өнімдері салаларында барлық операциялар есептеу жүйесі астық түйірімен оның өнімдерінің өңдеу мен сандық есептеулер физикалық массасы 1 кг-ға дейінгі дәлдікпен жүргізіледі. Ұн, жарма және басқа да нан өнімдерінің зауыттық буып-түюде орын саны бойынша есептейді. Әртүрлі операциялардың біріншілік құжаттарды рәсімдеу,оның кепілділігін көрсетеді. Сондықтан оларды дұрыс толтыру қажет.

Екіншіден, дәнді тиімді қолдану ұн тарту комбинатының элеватордағы жоғарғы және төмен сапалы игерілетіні ескеріледі. Қатты бидайдың дәнін ерекше маңызды дұрыс қолдану.

Үшіншіден, тиімді құралу партия тартуында практикалық әрқашан жоғарғы нан пісіретін ұнның жетістігін қамтамасыздандыруға мүмкіндік береді.

Құрал-жабдықтар: Әдеттегі есептеу тәсілін қолдану кезінде арнайы жабдықтар керек емес, өйткені студенттер тартылған қоспаның компоненттер сапасының көрсеткішін тапсырма ретінде алады.

Әдістемелік нұсқаулар: Тартылған қоспаның компоненттері осы есептеуден алады, яғни нан пісіретін ұн жетістігін және дәннің жоғарғы ұн тарту қасиеттерін қамтамасыздандырады. Осыдан кейін жалпы шынылық тартатын қоспада 50% - тен төмен болмау керек.

Тартылған қоспа бірнеше компоненттерден тұрады:

Әдеттегі есептеу тәсілі кезінде дән сапасы көрсеткіштерінің реті, ықпалы ескеріледі, қоспа компоненттер саны күрделі.

Мына белгілер арқылы: Х – дән сапасының көрсеткішін есептеу үшін қабылданңан орташа өлшемді белгі; Х1, Х2, Х3 - әрбір қоспа компоненті үшін осы сапа көрсеткішінің нақты белгісі; m1, m2, m3 – берілген партиясының қалыпау үшін әр компонентке керекті масса; M=m1+ m2+ m3 – тапсырылған тарту партия массасы.

Онда | Х-Х1|= Х1 |Х-Х3|= Х3 ;

| Х- Х2|=Х2 ‮ΣХ=2 Х1 + Х2 + Х3;

Осы негізде келесі септеу формулаларын аламыз:

а) екі компоненттерді қолдану үшін

m1=M Х/ Х 1-Х 2 ;

m 2=M(Х 2-Х 3)/ΣХ;

б) үш компоненті қолдану үшін

m1=M(Х2+Х3)/ΣХ

m2 =MХ/ΣХ

m3=M­(m1+m2)

Әдістемелік есептеуде себепті өзгерту болмауы керек қолдануға өте күрделі нұсқалар тарту араласпа құрамына. Ережелер бойынша 4–ші не 5–ші компоненттерде араласпа құрамында кішігірім саны 10 %-ке дейін қосады, яғни соңғы араласпа белгісіз әсер береді.

Осы әсерді оңай ескереді, қосымша сенімде есептеу орташа өлшемді шама болу ережесімен жүргізу.

Мысалы: шынылығы 48%, 56,89% және 10% болатын төрт компоненттерден тұратын тарту партиясын қалыптау қажет. Соңғы белгінің шынылығы 60-65% құрауы керек. Тарту партиясының берілген массасы- 5500т. Төмен шынылықты дән 4-ші компонент тарту араласпасынан 10%-ке дейін араластырады.

Бірінші үш компоненттер үшін тапсырма орындау, жалпы алғанда оның массасы 5000 т және араласпс шынылығы 65%, осылар мына мөлшерде алынуы керек.m1=2267 т m2=1349 т m3=1384 т

Жалпы шынылық тарту партиясында G 4-ші компонентті ықпалын есептеу, мына мөлшерде 500 т алынды;

G=2267*48+1349*56+1384*89+500*10/5500=60,0%

Берілген тапсырма шартты осы нұсқада келтірілген, тарту партиясындағы 4 компоненттегі жалпы шынылығы 60% құрайды.

Тартылған араласпа құрамын есептеу үшін ЭВМ қолдану кезінде шыққан компоненттердің дән сапасы көрсеткіштерінің көп мөлшерін ескеру мүмкіндігі пайда болады, бұл компоненттердің мөлшерін көбейтуге болады.

Ұн тарту өнеркәсібінде базисті шығу мөлшері жұмсалады және тағайындалады, өндіріс үшін міндетті. Өнім шығуы базисті деп аталады. Дәнді сапалы базисті қайта өңдеуде, анықталған тарту түрінде алынуы керек: ылғалдығы 14,5%, шикі араласпадан босатылған дән күлділігі 1,97; шикі араласпа 1,0; минералды 0,1; зиянды 0,1 зиянды араласпадағы кекіре балығы немесе аққамран балығы 0,05; дәнді араласпа 1,0%; сұрыпты бидайды тарту кезіндегі натурасы 750 г/л; сұрыпты қарабидайды тарту кезінде 700 г/л.

Базистен белгілі айырмашылық сапасы ұн тарту зауытында дән түсуімен байланысты, дайын өнім есептеу шынылығын анықтайды. Есептеу шығымы- бұл өнім мөлшері, қосылған есептеу жолымен жеңілдек мөлшері үлгісі немесе базисті шығу шамасына дәнді қайта өңдеу фактілі сапасы тәуелді.

Өнеркәсіптің қолданатын анализі үшін өнімнің фактілі шығымын есептейді. (алыңған өнімнің таразылық өлшемі, дәнді қайта өңдеу массасын пайызбен беру).

Ұн тарту зауытының жұмысын бақылау үшін фактілі шикәзат қолдану пайда болады, фактілі ылғалдылық қосылуы механикалық жоғалту шамасы және кәсіпорындағы өндірістік корпуста ай сайын аршу дайын өнімнің фактілі шығымын анализдеумен жүргізіледі. Оның нәтижесі 117 формада көрсетілген. Мына формуламен аршу кезіндегі фактілі кептіру не ылғалдылық есептеледі:

Х=100*(w 1-w2 )/100­w2

Мұндағы, w 1- қайта өңдеуге түскен дәннің орташа өлшемді ылғалдылығы, %;

w2- ботқа жармасы және кебек ұнның орташа өлшемді ылғалдылығы, %
Егер w2- дәннің шығу ылғалдылығы w1-ден көп болса онда оның ылғалдылығы болдығ ал аз болсағ онда кептіріледі.

Өлшемнің фактілі шығымын анықтағаннан кейін кептіру не ылғалдау есебін механикалық жоғалтулар құрылады, дәнді қайта өңдеу кезінде болатын ұсталынбайтын шашылу. Механикалық жоғалтулар осы формулалардың біреуімен есептелінеді:

⌂=100­(U‮Σ +Х1)‮ ‮‮

⌂=100+X2­UΣ ‮

Мұнда ⌂-құрғақ дәннің механикалық жоғалтуы,%

U‮Σ- ұн, ботқа жармасы кебек жіне қолданудың жиынтық шығымы.

Х1-фактілі кептіру,%

Х2-фактілі ылғалдылық, %

Орташа механикалық жоғалту 0,1-0,2%

Өнімнің шығым есебін автоматтандыру және оның жоғарлауы үшін ЭВМ-де өнім шығымын алгоритмді есептеу жүргізіледі, бидай және қарабидайды ерекше тарту кезінде және сұрыптау кезінде жарамды. Дән сапасының барлық фактілі көрсеткіштер есебі блок- жүйе алгоритмнде қарастырылыды, шығым есебі қоса саналады. Алготитм бойынша ЭВМ – да есептеу тапсырмасын програмасын жасауға болады. Өнім шығымының есептеу програмасы бастапқы мәліметтерді ЭВМ-ға енгізудің нақты тәртібі қарастырылыды. Бастапқы мәліметтердің қолдануының жалғасуыкелесі: дән сапасының көрсеткіштері өнім шығымына әсері; базисті сапалы дәннен алынған дайын өнімнің шығым мөлшері; дәнніңғ қайта өңдеуден мөлшері.

Бастапқы мәліметтерді нақта жалғастыру үшін мліметтердің дайындау құрылғысын МДҚ дайындау керек, нұсқаулы ақпаратпен перлопканы алу. ЭВМ-ға шығым есебінің жұмыс бағдарламасын және басты мәліметтермен перфолентаны енгізу.

ЭВМ үш кестеден тұрады. Біріншіде, дән партиясындағы сапа көрсеткіші көрсетілген. Екінші кесте дәннің сапала фактілі көрсеткіші есебімен базисті шығымына санаулы түзетулерді береді. Бұл кестедегі соңғы жолдарында, дайын өнім есебін шығымы мәліметтерін береді. Үшінші кестеде, өнімнің фактілі өндірген түрлерін килограммен есептегені келтірілген және олардың ауытқу арасы пайызбен берірген.

Дайын өнімнің шығуына дәннің ылғалдылығы, шынылығы, күлділігі, дән натурасы, дәнді араласпа, және арам-шөп дәндерінің араласпасы әсер етеді. Жеңілдік мөлшерінің сапа көрсеткіші ұжым ережелеріне және диірмендегі технологиялық процесс кіріспенсінде келтірілген.

Шығудағы түзетулер әр көрсеткіш үшін жеке саналады. Содан барлық өзгертулер әртүрлі сапа көрсеткіші бойынша әр өнім үшін шығымдар және базисті шығым мөлшері белгі есебімен қосады. Нәтижесінде ұн, кебек, қалдықтың есебін шығымын аламыз.

Бір сапа көрсеткіші бойынша ауытқу мөлшері, барлық өнім бойынша алынған, әрқашан нөлге тең. Жеңілдік мөлшері әрқашан үстеме мөлшеріне тең. Өнімнің есебін шығым мөлшері әрқашан 100-ге тең. Түзетулерде 0,01% дәлдікпен есептеу қабылданған.

Жоғарғы, бірінші, екінші сұрыпты ұндардың, ботқа жармасының өңделуімен 3 сұрыпты бидай тарту кезіндегі өнімнің есебін шығым үлгісін келесідән сапасымен қарастырамыз.

Ылғалдылық.................................12,79%

Шынылық......................................54%

Күлділік..........................................1,68%

Арамшөп дәнінің араласпасының мазмұны.....0,50%

Дәнді араласпа мазмұны (зақымданған және өніп кеткен дәндер, тесік өлшем 1,7*20 мм електе қалған)............1,53%

Зақымдалған және өніп кеткен дәндер мазмұны (дәнді араласпаға қатысты, тесік мөлшері 1,7*20мм електе қалған)............... 0,4%

Ұсақ дән және араласпа мазмұны (тесік өлшемі 1,7*20мм електен өту арқылы)...........................................2,29%

Натура...................................792г/л

Өнімнің базисті шығымы келесі өлшемдерде берілген,%

Ботқа жармасы......................1

Жоғары сұрыпты ұн.............25

1-ші сұрыпты ұн....................34

2-ші сұрыпты ұн....................18

Жалпы шығымы,%

Ұн және ботқа жармасы........78

Кебек.......................................185

Жемді қалдықтар....................2,7

Жемді емес қалдықтар және механикалық жоғалту..........0,8

Барлығы...................................100

Өнім шығымының есебі үшін кестедегі мөлшерлерді қолданамыз. Ережелерде көрсетілгендей дән сапасының көрсеткіштері бойынша базисті жеңілдіктермен есептеліеді, өнім шығымына әсері бар.

Дән ылғалдылығы. Біздің үлгіде дән ыліалдылығы 12,79% тең, бүл базистен төмен 14,50-12,79=1,7%.

Дән шынылығына 54% тәуелді 4 кесте ережесі ұн және кебектің мөлшерлі шығымы үлкеюі әрбір базистен аз ылғалдылық пайызын табамыз. Берілген үлгі үшін +0,5 мөлшері құрылады. Осы мысалмен, базисті шығым бұл өнімдердің шамасын реттеу арқылы жүргіземіз.1,7/х+0,5=+0,855%

Жоғарғы, 1-шң және 2-ші ұн, ботқа жармасы, сондай-ақ кебек шығымдары ылғалдылықпен үлкейеді. Бұл өнімдердің шығымы базисті мөлшермен құрылады.1+25+34+18+18,5=96,5%. Ұн, ботқа жармасы және кебектің берілген шығымдары базисті түзетумен санаулы түрлері орналасады.

Ботқа жармасы: 0,855*1/96,5=+0,009%

Жоғары сұрыпты ұн: 0,855*25/96,5=+0,222 %

1-ші сұрыпты ұн: 0,855*34/96,5=+0,301%

2-ші сұрыпты ұн: 0,855*18/96,5=+0,164%

Түзету мөлшері 0,855% құрайды.

Егер дән ылғалдығы төмен не жоғары базисте, ендеше шығым фактілі кептіру не ылғалдылық есебімен саналады.

Осыдан түзету коэффицентін бидай дәнінің шынылық есебімен не кептіру мөлшері есептеу үшін алады.

Дән күлділігі. Егер дән күлділігі базистен төмен, одан өнім шығымы осы көрсеткіштермен өзгермейді. Біздің үлгі үшін дән күлділігі базистен төмен 1,68%<1,97%, онда есептеу өңделмейді.

Егерде дән күлділігі базистен жоғары болса, онда әр күлділік 0,1% базистің үстінен жеңіл болады. Жалпы ұн шығымы 0,18% сұрыпты бидай тарту кезінде кебек шығымынан, ал сұрыпты қарабидай тарту кезінде және қарабидай, бидайды ерекше тарту - 0,20% мөлшерінде.

Дән табиғилығы. Егер дән табиғилығы 750 г/л төмен, онда есептеу күлділік бойынша жүргізілмейді. Осы жағдайда ұн шығымын азайтады және әрбір дән табиғилығы 750 г/л төмен 0,11%-дағы кебек шығымы көбейеді.

Арамшөп дәндерінің араласпасы. Егер арамшөп дәндерінің араласпасының құрамы дәнде базисті төмен болса, онда әр арамшөп дәндерінің араласпасы базистен төмен азық-түлік шығымының шамасы 1%-ға көбейеді. Бастапқы дән партиясын арамшөп дәндерінің араласпасы базистен 1-0,50=0,50% төмен мөлшер есебімен өнім шығымының есебі үшін арамшөп дәндерінің араласпасының түзету шамасы 0,50х+(1)=0,50% тең. Жемді қалдықтар шамасы 0,50% азаяды. Ботқа жармасы, жоғары, 1-ші, 2-ші сұрыпты, сондай-ақ кебектің шығымы көбейеді. Базисті шығымға саналатын түрлері бөлініп төменде көрсетілген:

Ботқа жармасы: 0,50*1/96,5=+0,005%

Жоғары сұрыпты ұн: 0,50*25/96,5=+0,130%

1-ші сұрыпты ұн:0,50*34/96,5=+0,0176%

2-ші сұрыпты ұн: 0,50*18/96,5=+0,093%

Кебек : 0,50*8,5/96,5=+0,096%

Егер зиянды араласпа құрамы базисті мөлшерден аспаса, онда оның арам-шөп дәндерінің араласпасы саналады. Керісінше жағдайда зиянды араласпа бойынша өнім шығымына түзету бөлек саналады.

Дәнді араласпа. Түзету есебін дәнді араласпа бойынша 3 топқа бөледі: Жеке дәнді араласпа кезінде (дәннен басқасы, өздігінен қызу немесе кептіру, өніп кеткен араласпалар, зақымдалған) бидай үшін тесік мөлшері 1,7*20 мм електе қалған базистен жоғары 1% дайын өнім шығымы әрбір дәнді араласпа базис үстінен төмендегенде, бір уақытта жемді қалдық 0,15% шығымы көбейеді.

Қарастырылған үлгіде түзету шамасы араласпа мәліметтерінің түрі (1,53-1)*(+0,15)=+0,08% құралады. Көрсеткіштермен ұн шығымы және кебек 0,008%-ға І және ІІ категориялы қалдықтарды жауапты көбейту кезінде азайтылады. Келесі өнім түрі бойынша түзету бөлінуі:

Майда жарма: -0,08*1/96,5=-0,001%

Жоғары сұрыпты ұн : -0,08*25/96,5=-0,021%

1-і сұрыпты ұн: -0,08*34/96,5=-0,028%

2-і сұрыпты ұн: -0,08*18/96,5=-0,015%

Кебек: -0,08*18,5/96,5=-0,015%

Дән, құрамы кезінеде зақымалған өздігінен қызу не кептіру және өніп кеткен дәндер, дәнді араласпаға қатысты тесік мөлшері 1,7*20 мм електегі қалдықтар сұрыпты бидай тартуда әрбір пайыз осындай дән 15%-ға ұн шығымын жауапты кебек шығымын үлкеюінен төмендетеді.

Біздің үлгімізде түзету шамасы 0,04*(-0,5)=0,02% құрылады. Ол келесі үлгімен өнім түрі бойынша бөлінеді

Майда жарма: -0,020*1/78=-0,000%

Жоғары сұрыпты ұн:-0,020*25/78=-0,006%

1-ші сұрыпты ұн:-0,020*34/78=-0,009%

2-ші сұрыпты ұн:-0,020*18/78=-0,005%

В. Дәнді араласпа және ұсақ діндер тесік мөлшері 1,7*20 мм елек арқылы өтуде орналасқан, сұрыпты бидай тарту кезінде ұн шығымы және кебек осындай дін 0,5%-ке І және ІІ категориялы қалдықтар шығымында азаяды. Берәлген үлгі үшін түзету 2,29*(-0,5)=-1,145% тең. Ол өнім бойынша келесі үлгіде беріледі.

Майда жарма: -1,145*1/96,5=-0,012%

Жоғары сұрыпты ұн;-1,145*25/96,5=-0,297%

1-ші сұрыпты ұн:-1,145*37/96,5=-0,403%

2-ші сұрыпты ұн: -1,145*18/96,5=-0,214%

Кебек: -1,145*18,5/96,5 =-0,222%

Әр өлшем түрі үшін алынтын шамалар жеңіл базисті шығымға қосады. Нәтижесінде есептік шығымы оның берілген түрі үшін алынады.

Қарастырылған үлгіде дайын өнімнің есептік шығымы құралады.

Майда жарма:1,0+0,009-0,005+0,001-0,012=1,001%

Жоғары сұрыпты ұн:25+0,022+0,130-0,021-0,006-0,297=25,028%

1-ші сұрыпты ұн:34+0,301+0,176-0,028-0,009-0,403=34,037%

2-ші сұрыпты ұн:18+0,159+0,093-0,015-0,005-0,214=18,018%

Барлық ұн және майда жарма:78+0,691-0,020-0,926+0,404-0,065=78,084%

Кебек:18,5+0,164+0,096-0,015+0,020-0,222=18,545%

Жемді қалдықтар:3,426%

жемді емес қалдықтар және механикалық жоғалту:0,8%

Кептіру:0-0,855=-0,855

Дұрыс жүргізілген есепте дайын өнім мөлшері барлық түр бойынша 100%-ті құрауы керек. Қарастырылған үлгі үшін аламыз: 1,001+25,028+34,037+18,018+18,545+3,426+0,8-0,855=100%

Өнім шығымын есептеуден басқа өнеркәсіп анализ үшін өнімнің фактілі шығымы белгілі мөлшерде есептеледі. Бұл үшін өнімнің фактілі өңделген мәліметтері болуы керек, оның орташа өлшемді ылғалдылығы және дәннің қайта өндірісінің саны.

Жұмыстың орындалу тәртібі. әрбір студентке 117 формалы бланктерге зертханалық дәптерде осы форма сызылу керек.

Есептеу үшін тапсырма нақты алынады. Бқнда тарту түрлері, базисті дайын өнімнің шығымы жіне дән сапасының белнгілі көпсеткіштері көрсетіліді.
Сараптамалық сабақ № 10

Жарма зауыттарындағы дайын өнімдердің шығымын есептеу
Жұмыстың мақсаты: жарма зауыттарындағы дайын өнімдердің шығымын есептеу, принцип ережелерін талдау және нақты мысалдар арқылы әдістемесін игеру.

Жалпы жағдайы. Дәннің сапасы жарманың жалпы шығынына әсер етеді.

Сондықтан өңделген дәннің сапа көрсеткіштері бойынша қажетті дайын өнімнің шығымын есептеуге болады. Есептік шығымды нақты шығынмен салыстыра отырып, кәсіпорындардың жұмысын бағалауға, дәндерді өңдеу арқылы жарманы алу технологиялық процессінің дұрыс жүргізілуін бағалауға мүмкіндік береді.

Жармалық зауыттың жұмыс тәртібін бағалау үшін өндірістік корпусты айына бір реттен кем емес тазарту жұмыстарын жүргізіп отырады.

Қорытындыларды 117 формаға (өндірістік корпусты тазарту және өңдеу қорытындылары актісі) енгізеді. Ол өз кезегінде одан алынған дайын өнімнің және де өңделген дәннің сапасы мен санын көрсетеді.

Методикалық көрсетулер. Бұл лабораториялық жұмысты әрбір студент берілгендері бойынша орындайды. Жұмыс ұзақтығы 2-3 сағат.

Есептеу жұмыстарын жүргізу үшін дәннің сапа көрсеткіштерін қолданады: қауыздың және таза ядроның мөлшерін, қиын ажыратылатын араласпалар мөлшерін, бүлінген және қауыздалган дәндердің мөлшерін, сонымен қатар ылғалдылығын, сонымен қатар сұлы, арпа, жүгері және бұршақ дәндерінде майда дәннің пайыздық мөлшерін есепке алады.

Дән сапасының нақты көрсеткіштерінен басқа сапаның базистік көрсеткіштерін білу қажет. Қауызды дақылдар (күріш, қарақұмық, сұлы т.б.) үшін базистік көрсеткіштеріне қауыздың және таза ядроның мөлшерін көрсету керек. Жоғарыда айтылған көрсеткіштерден басқа, дәннің қызыл қабықшасының мөлшерін білу керек, ал сұлы үшін майда дән мөлшері.

Қауызды дақылдар үшін базистік сапа көрсеткіштері кестеде көрсетілген.

«Дәнді өңдегенде жарманы алу үшін жарманың шығу нормалары және есептеу шығысының дұрыс тәртібі» бөлімінде әрбір дайын өнім үшін (барлық сапа көрсеткіштері бойынша) алгебриалдық суммасының есептелуі. Есептеу шығымын базистік қосынды шығым қосындысы арқылы абуға болады.

Тары, арпа және күрішті өңдеу барысында дайын өнімнің шығымын есептеуге алайық.

Дайын өнімнің шығымын есептеу ондағы таза ядроның және қауыздың мөлшерін табудан бастайды.

Тары, қарақұмық және күріш дәндеріндегі таза ядро мөлшерін (Я,%) келесі формула арқылы есептейді.

Я=

Қауыздың мөлшерін кесесі формула бойынша табады:

Мұндағы А- дәннің мөлшері [100-(С+Б)],%; С-арамшөп дәндерінің араласпасы; Б- дәндік араласпа; О- қауыздалған дән; П- қабықшалығы,%.

Сұлы дәніндегі таза ядро және қауыздың мөлшерін басқа фомула бойынша есептейді:

Мұндағы, С- арамшөп қоспасы, %;

Б – бидай қоспасы,%;

М – ұсақ дәндер,%;

К – негізгі дәнге жататын арпа, қара бидай және бидай дәнінің мөлшері,%;

О – 1,8х20 мм өлшемдегі сита қалдығындағы бидай қабықшасы,%;

П - қабықшалығы,%.
Барлық жарма дақылдары үшін дәнінің құрғап кету немесе ылғалдануының нақты мәні мынадай формуламен анықтайды:

Мұндағы, w₁- қабылдау шанағындағы дәннің орташа ылғалдылығы,%;

w₂- өңделген өнімдердің орташа ылғалдылығы,%.
117-формалы бланкты толтырады. Берілген жармалық эауытың дайын өнімінің базистік шығымын жазып алады. Дайын өнімнің шығымына әсер ететін сапа көрсеткіштерінің мәндері жазылып алынады. Содан кейін дайын өнімнің нақты сапасына әсерін есептеуге кіріседі.

1 – мысал. Жармалық зауытында өңделген тарының партиясына арналған дайын өнімнің бір ай ішіндегі шығымын есептеу. Тары дәнінің сапа көрсеткіштері келесідей: ядроның мөлшері 77,16 %; қауыздікі 16,60; қалдықтардағы дән 2,27; бүлінген дәндер 28; қабылдау бункерлеріндегі дәннің орташа ылғалдылығы 13,63; өңделген тарының мөлшерінің ылғалдылығы 13-18% кем емес; өңделген өнімнің орташа ылғалдылығы 12,53%.

Бұл жармалық зауытың дайын өнімінің базистік шығымы: 1-ші сұрыпты шикі сөк(пшено) 66,5%; 2- ші сұрыпты шикі сөк 4,0; дән түйіршіктері 4,2; жемдік дән жармасы 2,0; дән жармасының қалдықтары 6,7; қауыз 16,3; кеуіп кетуі 0,5%.

Барлық берілгендерді 117-формаға жазып, есептеуге кіріседі.

Бірінші көрсеткіш – таза ядро мөлшері. Біздің мысалда ядроның мөлшері базистік мәнге қарағанда (77,16-76)=1,16 есеге көбірек. Нәтижесінде жарманың шығымы 1,16* 0,85=0,98% өсті. 1 – сұрыптың үлесіне бұл саннан

X₁=0,98*66,5/70,5=+0,94% шығады

Ал 2 – сұрыптың үлесіне

X2=0,98*4,0/70,5=⁺_-0,04%

Дән жармасының және дән түйіршіктерінің 1,16*0,15=0,18% жоғарылады. Дән жармасының базистік шығынға пропорционалды 0,06%,ал дән түйіршіктер үлесіне – 0,12% пропорционалды келеді.

Екінші көрсеткіш – қауыздың мөлшері. Берілген тары партиясындағы қауыз мөлшері базистік нормадан 1,40%-ға кем.

Қауыз шығымы 1,40*0,8=1,12 %-ға төмендейді, дән түйіршіктері 1,40*4,2=0,28% төмендейді.

Дән жармасының және дән түйіршіктерінің шығымы 0,8 % үлкейді базистік шығымға байланысты, ол дегеніміз

Дән түйіршіктері 0,84*4,2/6,2=0,56%

Дән жармасы 0,84*2,0/6,2= 0,28%

Шикі сөк шығымының жалпы шығымын базистік шығымға пропорционалды бөлек сұрыптар бойынша есептейді:

1 – сұрып үшін X₁=0,84*66,5/70,5=0,80%

2 – сұрып үшін X₂=0,84*4,0/70,5=0,04%

Дәннің әрбір пайыз мөлшері 0,7% төмендейді; жемдік дән жармасы мен дән түйіршіктері 0,1%-ға, қауыз мөлшері – 0,2%-ға төмендейді, бұлар жемдік қалдықтар шығымының нормасының қорытындысы нәтижесінде жоғарылайды.

Ннақты алынған қалдықтардан дәннің мөлшері өңдеуге жіберілген дәннің мөлшерін пайыздық мөлшері бойынша мына формуламен көрстеді

P=qa / Q немесе P=na / 100

Мұндағы q – дән қалдықтарының массасы, кг;

а - қалдықтардағы дән мөлшері,%:

Q - өңделетін дән партиясының массасы,

п – жемдік қалдықтардың нақты шығымы,%

Біздің жағдайда жарманың шығымы 2,27*0,7=1,59% төмендейді, сұрып бойынша 1- сұрып – 1,51 және 2 – сұрып -0,08% төмендейді.

Дән жармасының және дән түйіршіктерінің суммасы 2,27*0,1=0,23% , қауыз 2,27*0,2=0,45% төмендейді. Жемдік қалдықтар шығымы 2,27%-ға жоғарылайды.

Келтірілген мысалда кептіру

Y= 100 * (13,63- 12,53) / 100- 12,53 = 1,25%

Осыдан жарманың, жемдік жармасының, дән түйіршіктерінің және қауыздың барлығының базистік шығымы мынаған тең:

70,5+4,2+2,0+16,3=93%

Кептіруден кейін жарма үлесіне жеңілдік болады, оны мынадай тәсіл бойынша табамыз:

0,75 ----- 93 Х= 0,75 * 70,5 / 93 = 0,56 %

Х ----- 70,5

Жарманың барлық скидкасын базистік шығымға пропорционалды келесідей бөледі:

1 – сұрып үшін Х₁= 0,₅₅₆ * 66,5 / 70,5 = 0,53 %

2 – сұрып үшін Х₂= 0,56 * 4,0 / 70,5 = 0,03 %

Жемдік дән жармасының шығымы Х₃= 0,75 * 2,0 / 93 = 0,02 % төмендейді.

Дән түйіршіктері шығымы Х₄ = 0,75 * 4,2 / 93 = 0,04 %

Қауыз шығымы Х₅= 0,75 * 16,3 / 93 = 0,13 % төмендейді.

Барлық берілген есептеулерді 117 формаға енгізеді. Өнімнің есептеу шығымы бойынша соммасы 100% құрауы керек.

2 – мысал. Ажарланған күріш алу үшін күріш дәнін өңдеу кезіндегі есептеу шығымын шығару. Күріш дәнінің орташа сапасы келесідей: таза ядро мөлшері 77,72%; қауыз 17,01%; сызатталған дәндер 36; өсіп жетілмеген дәндер 3,82; қызыл қабықшасы бар дәндер 2,0; эндоспермасы сарғайған дәндер 1,96; кептірілуі 0,34 %.

Жарма зауыты жарма өнеркәсіптеріндегі технологиялық процестің енгізілуінің базистік шығымы бойынша жұмыс жасап отырады.

Дайын өнімнің базистік шығысын 117 формаға жазады.

Есептеуді таза ядро мөлшерінің нақты және базистік шығымдардың айырмашылығы бойынша есептейді. Оны есептегенде: 77,72 – 76,5 = 1,22 %.

Осыдан таза ядро мөлшерінің әрбір пайызына базистік норма ьойынша жалпы жарма шығымы 0,8 % өседі, ол өз кезегінде: 1,22 * 0,8 = 0,98 % құрайды.Сонымен қатар дән жармасының шығысы 0,1 % болады, есептегенде: 1,22 * 0,1 = 0,12%. Дән түйіршіктерінің шығымы 0,1 % жоғарылады, яғни берілген мысал үшін 0,12 % жоғарылады.

Қауыз мөлшері қауыз шығымына, жемдік емес қалдықтарға, механикалық жоғалтуларға, дән түйіршіктері мен жемдік қалдықтар шығымына әсер етеді. Қауыз мөлшерінің әрбір пайызы базистік тұрғыдан өауыз шығысының нормасы, жемдік емес қалдықтар мен механикалық жоғалтулар 0,9 % төмендейді.

Біздің мысалда төмендеу саны (19,0 – 17,02) * 0,9 = 1,79 % төмендейді. Дән түйіршіктерінің шығысы 0,1 %, яғни (19,0 – 17,01) * 0,1 = 0,20%. Жемдік қалдықтар мөлшері 1%, яғни (19,0 – 17,01) * 1 = 1,99% жоғарылайды.

Сызатталған дәндер мөлшерінің әрбір пайызына жалпы жарма шығымы 0,1% төмендейді, нәтижесінде жармаланған күріш шығымының нормасы 0,08% және дән түйіршіктері – 0,02 % өсті. Жарма шығымы 36,0 * 0,1 = 3,6 % төмендейді, дән жармасының шығымы 36,0 * 0,08 = 2,88 % жоғарылайды, ал дән түйіршіктері 36,0 * 0,02 = 0,72 % жоғарылайды.

Мелдық дәндер мөлшерінің әр пайызына жалпы жарма шығымы 0,5% төмендейді, соның нәтижесінде жармаланған дән шығымы 0,25 %, дән түйіршіктері 0,25% жоғарылайды.

Өңделген күріш партиясындағы мелдық дәндер мөлшері 3,82% тең. Осы саннан оның ²/₃ бөлігін табамыз: ²/₃ * 3,82 = 2,54 %. Сонда жалпы жарма шығымы 2,54 * 0,5 = 1,27 % төмендейді. Жармаланған күріш шығымы 2,54 * 0,25 = 0,63 %, дән түйіршіктерінің шығымы – 0,64%.

Қызыл қабықшасы бар күріш дәнінің мөлшерінің әр пайызына базистік норма бойынша жалпы жарма шығымы 0,12% төмендейді, соның нәтижесінде жармаланған күріш 0,06% және дән түйіршіктері 0,06% болады.

Біздің мысалда қызыл қабықшасы бар дән мөлшері 8,98%.Жалпы жарма шығысы 6,98 * 0,12 = 0,84 % төмендейді.

Нақты кептіруді есептейді. Біздің мысалда кептрудің нақтылылығы 0,34%, яғнм базистік мәнне төмен. Осы көрсеткішке байланысты жалпы жарма шығымы (0,70-0,34)*0,4=0,14% , дән жармасы – (0,70–0,34)*0,1=0,04%; жемдік дән түйіршіктері – (0,70 – 0,34) * 0,2 = 0,07%, қауыз – (0,70–0,34) * 0,3 = 0,11%.

Атап өтілген өнімдердің шығымы кептіру нәтижесінде (0,70-0,34)=0,36 %.

Барлық баерілгендерді 117 формаға жазады, дайын өнімнің есептеу шығысын анықтайды.

3 – мысал. Арпаны өңдегенде арпа жармасын алу үшін дайын өнімнің шығысын есептеу. Бір ай аралығында өңделген тарының орташа сапа көрсеткіштері келесідей: арамшөп дәндерінің араласпасы 1,35%; дәндік араласпасы 1,47; жарма зауытының дән тазалау бөліміне түскен айда тары 11,63; кептіру 0,24%.

Зауыт дайын өнімнің базистік нормасының шығысы бойынша жұмыс істейді: жарма №1 – 15%; жарма №2 – 42,0, жарма №3 – 5,0,; жемдік дән түйіршіктерінің шығымы 19,3, қауыз 10, майда тары 0,5, жемдік қалдықтар 2,3, жемдік емес қалдықтар 0,7, кептіру 0,7%.

Барлығын 117 формаға жазады. Есептеу жұмыстарын арамшөп дәндерінің араласпасының мөлшерінің дайын өнім шығымына әсерінен бастайды. Арамшөп дәндерінің араласпасының базистік мәні 1,0%, дәндік араласпа 2,0, майда тары 5,0%.

Дәндегі арамшөп дәндерінің араласпасының мөлшері тары жармасының шығымы 0,6%, дән түйіршіктері 0,25%, қауыз мөлшері 0,15% жоғарылайды немесе төмендеп отырады.

Біздің мысалда тары жармасының соммалық шығымы жоғарылайды: (2,00 – 1,47) * 0,6 = 0,32%; дән түйіршіктерінің шығысы : (2,00 – 1,47) * 0,25 = 0,13%, қауыз шығымы – (2,00 – 1,47) * 0,15 = 0,08% өседі.

Кептірудің әрбір пайызына жарма шығымы 0,6%, дән түйіршіктері – 0,25, қауыз – 0,15% базистік нормасынан соммалық шығымы төмендейді немесе жоғарылайды.

Майда тары мөлшерінің әрбір пайызына тары жармасыныңшыымы 0,6%, дән түйіршіктері 0,25%, қауыз 0,15% төмендейді немесе жоғарылап отырады.

Барлық есептеулерді бітіргенннен кейін, әрбір дайын өнім түріне соммалық реттеуін табамыз.

Бірінші номер 0,60 * 15 / 62 = 0,14% Екінші номер 0,60 * 42 / 62 = 0,41%

Үшінші номер 0,60 * 5 / 62 = 0,05%

Жұмыс тәртібінің орындалуы. Әрбір студентке жеке өзіндік жұмыс беріледі. Онда өңделетін мәдениеттің атауы, дайын берілген дән сапасының көрсеткіштері және дайын өнім алу үшін берілген базисті нормалар. 117 формалы бланк беріледі.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі

1. Б.Қ.Әсенова, С.Қ. Қасымов Астық түйірді сақтау және өңдеу технологиясы: Оқу құралы.-Семей: Семей қаласыныңШәкәрім атындағы Мемлекеттік университеті, 2013 ж. 110 бет.

2. Ә.І.Ізтаев, Т.Ж. Баярстанов, Т.Е.Омаров Астық өнімдерінің технологиясы. Оқулық. – Алматы : «СаГа» баспасы, 2006 ж. – 256 бет.

3. Б.К. Асенова, Г.Т. Туменова, Г.Н. Нурымхан, Г.Т.Кажибаева Специальные технологии перерабатывающих производств: Учебное пособие для студентов спецальности 050728 – «Технология перерабатывающих производств» -Семей: СГУ им.Шакарима, 2012 г.- 135 с.

4. Под ред. Н.М.Личко. Технология переработки растениеводческой продукции: учебник ссузов / М.: КолосС, 2008.- 583 с.

5. Смольникова Ф.Х., Асенова Б.К., Нурымхан Г.Н., Касымов С.К. Обработка и хранение продукции растениеводства: учеб. пособие для специальности 5В072800, 6М072800 "Технология перерабатывающих производств" / Гос. ун-т им.Шакарима г.Семей.- Семей, 2014.- 207с.