Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты Жаратылыстану-математика факультеті
жүктеу/скачать 1.59 Mb. Pdf көрінісі
|
| Трансляция. Трансляция (латынша. "трансляцио"- көшіру,
аудару) деген мағынаны білдіреді. Синтезделуге тиісті ақуызмолеку- ласының құрылымы туралы информацияны ядрода тұрған ДНҚ- молекуласы ген түрінде беретіңдігі белгілі. Ал, ол информация ядроның ішіңдегі артық нуклеотидтердің есебінен информасома денешігі түрінде синтезделіп, эндоплазмалық тордың үстіндегірибо- сома органоидына келеді. Осыдан кейін іле-шала синтездеу реакция- сы басталады. Ақуыздың синтезделуі а-РНҚ-ның тізбегіне алғашқы рибосоманың кіруінен басталады. Рибосома реакциясының сол жағынан кіріп бірнеше ангестрем онға карай жылжығаннан кейін іле- шала екіншісі, т.б. ретімен жылжи береді. Егер а-РНҚ-ның кодесіне т- РНҚ-ның үшөрімі сәйкес келсе, сол жағдайда ғана т-РНҚ өзінің әкелген аминқышкылын рибосома бетіңде тастайды. Жоспарланған ақуыздың молекуласы а-РНҚ тізбегінің оң жақ ұшына жеткеңде толықтай синтезделіп, рибосома бетінен эндоплазмалық тордың қуысына аударылып түседі, сондықтан болу керек осы әрекетті трансляция дейді. Прокариоттарда ақуыз синтезі а-РНҚ молекула- сындағы АУГ үшөрімі мен коден рибосомамен байланысқан кезден басталады.Ал эукариоттардікі қандай үшөрімнен басталатыны әзірге толық ашылған жоқ. Әрбір аминқышқылын рибосомаға оған сәйкес келетін т-РНҚ тасиды. Бұл ақуыз биосинтезінің бірінші сатысы болып табылады. Ал әрбір т-РНҚ-ға сәйкес келетін аминқышқылы бір-бірімен қалай байланысады? деген заңды сұрақ еріксіз туады. Әрине, оған фермент- тер көмектеседі. Әр аминқышқылы бір-бірінен молекулалар құрылы- мының өзгешелігімен ерекшеленеді. Осыңдай айырмашылықтар т-РНҚ молекулаларының арасында да болады. Белгілі фермент өзіне тән т-РНҚ-ны анықтап, оны аминқышқылымен байланыстырады. Содан кейін т-РНҚ жабыстырып алған аминқышқылын рибосомаға жеткізеді. Бұл жерде т-РНҚ аминқышқылын өзінің үшөріміне сәйкес келгенге дейін ұстап тұрады да, артынан полипептидке қосады. т- РНҚ молекуласының бір белігі аминқышқылымен, ал кодеге қарсы жағы (антикоде) сол аминқышқылын анықтайтын а-РНҚ-мен 95 қосылады. Антикоде кодеге сәйкес үш негізден (үшөрімнен) тұрады. Мысалы, метионин аминқышқылын тасымалдайтын т-РНҚ-ның антикодесі УАЦ а-РНҚ-дағы АУГ кодесімен байланысады. Осымен ақуыз синтезінің екінші сатысы аяқталады. т-РНҚ өзінің аминқыш- қылымен бірге а-РНҚ - рибосома жиынтығымен косылғаннан кейін, оның антикодені (кодеге қарсы үшөрім) а-РНҚ-ның кодесіне сәйкес т-РНҚ-ға тіркеледі. Одан кейін т-РНҚ аминқышкылдарын ферменттің жәрдемімен рибосома бетінде бір-біріне жалғайды. Соңынан метиониннің т-РНҚ-сы рибосомадан шығып, метиониннің жана молекуласымен қосылуға кетеді. Осы кезде рибосома а-РНҚ-ның бойымен қозғалады және екінші т-РНҚ қосылған аминкышкылымен рибосомада біріншісінің орнын басады. Рибосомада үшінші коде пайда болады, оған сәйкес атикодесі бар т-РНҚ аминкышкылымен қосылады. Осы әрекет а-РНҚ аялдау белгісіне жеткенге дейін жүреді. Бұл ақуыз синтезінің үшінші сатысы болып есептеледі. а-РНҚ-ның молекуласы бірнеше полипептидтің тізбегін синтездейді және өздері бірнеше рет трансляцияланады. а-РНҚ-ға бір мезгілде бірнеше, кейде жүзден астам рибосома бекітіліп, оның бойымен тасымалданады. а-РНҚ молекуласының ұзындығы алдын ала жоспарланған ақуыз молекуласына байланысты. а-РНҚ-ға сиятын рибосомалардың жиынтығын полирибосома деп атаймыз. Рибосома а-РНҚ-ның сол жақ ұшынан кірісіп онға қарай жылжыған сайын бірінің орнын бірі баса береді. Рибосома а-РНҚ-ның он жақ ұшына жеткеңде ақуыз синтезі аяқталады.Ақуыз синтезі аяқталғаннан кейін, ақуыз а-РНҚ-дан тасымалданып эндоплазмалық тордың шұрығына түседі. Одан эндоплазмалық тордың шұрығы арқылы ақуыз молекуласы, жарғақшаның қажетті жеріне жеткізіледі. Жасушаның цитоплазмасында а-РНҚ бактерияда екі минут, эукариоттарда бірнеше күнге дейін созылады. Оларды ферменттер нуклеотидтерге дейін бөлшектейді де, жаңа а-РНҚ молекуласының негізін салады. а-РНҚ-ның ескі молекуласын ыдыратып, жана молекуласын құрғанда жасушада синтезделетін акуыздың түрі мен мөлшерін қатаң қадагалайды. Мұны транскрипция дәрежесіндегі реттеу дейді. |