Қостанай облысы әкімдігінің мәдениет басқармасы Қостанай облыстық тарихи-өлкетану музейі

61 
Сапар барысында Шоқан барлау тапсырмасы аясында орнитологиялық 
және этнологиялық коллекция жинады, гербарий құрастырды, Жетісу мен 
Тянь-Шаньның флорасы мен фаунасын зерттеді, Ыстықкөл көлін түсіруге 
қатысты, нәтижесінде жаңа картада оның жағалауларының пішіні мен 
контурлары өзгертілді [2, 37-38 б.]. Әрине, бұл ақпараттың барлығы кейіннен 
Санкт-Петербургтегі Әскери бөлімнің бас штабында мұқият талдаудан және 
бағалаудан өтті. Шоқан Ресейдің Сыртқы барлау қызметінің атынан қырғыз 
басшысы Боранбайды жалдады. Шоқан билік арасында қырғыздардың Ресей 
протекторатының астында болуының тартымдылығы мен қауіпсіздігін құра 
алды. Осы операцияның нәтижесінде Хоментовский ресми түрде басқа 
жетекшілердің қолынан Ресей империясының азаматтығына ерікті түрде кіру 
туралы өтініш қабылдады. 
1856 жылдың тамыз айының басында Шоқан Уәлиханов Құлжа қаласына 
барады. Ол сапар барысында Батыс Қытай шекараларына барады. Ол сыртқы 
істер министрлігінің нұсқауымен қамтамасыз етілді, онда: «...Құлжадағы 
консулмен ақылдасып, әрекет етіңіз»... «біздің басты мақсатымыз – Қытаймен 
достық қарым-қатынасты шешуге қол жеткізу және үзілген сауда қатынастарын 
қалпына келтіру...», «... қытайлықтар талап еткен жағдайда - келіссөздерге кіру 
және Қытаймен шекаралар туралы». Бұл маңызды тапсырманы ол өте жақсы 
орындады. Ш.Уәлихановпен Қытаймен келіссөздерден кейін сауда-
дипломатиялық істер жасалды. Оның Құлжа қаласына сапары «Тарбағатай 
шарты мен Құлжа мен Шәуешекте консулдықтың ашылуына» негіз болды [2, 
41 б.]. 
1857 жылы оны Г.Х. Гасфорт Батыс Қытайдағы оқиғалардың барысын 
бақылау үшін Алатау қырғыздарына, яғни Қашқар көтерілісінің қозғалысы 
туралы, Қытай үкіметінің осы көтерілісті басу шаралары туралы хабардар ету, 
сондай-ақ Құлжа және Ақсу қалаларының, атап айтқанда, маньчжур әулетіне 
риза болмаған Қытай қырғыздары мен сарт тайпаларының тұрғындары туралы 
мәліметтер жинау үшін жіберді. Тянь-Шань тауларында болған кезінде 
Ш.Уәлиханов қырғыз халқының өмірі мен тұрмысы туралы жинақты 
жалғастырды, оның тарихын, этнографиясы мен халық поэзиясын тереңірек 
зерттеді. 
Қажырлы еңбектің нәтижесінде ол қырғыз халқы туралы кең тарихи-
этнографиялық материал жинақтады. «Этнографиялық очерктер, статистикалық 
мәліметтер, тарихи жаңалықтар, үйсіндердің халық әдебиетінің ескерткіштері 
мен Дикокамендік Орда менің жазбаларымда бірнеше дәптерлерді құрайды», - 
деп жазды Ш.Уәлиханов. Ш.Уәлиханов алғашқылардың бірі болып қырғыз 
халқының эпикалық шығармашылығының әйгілі «Манас» ескерткішіне назар 
аударып, оның алғашқы ғылыми жазбасын жасап, ішінара орыс тіліне 
аударғанын атап өткен жөн. Ол алғаш рет «Манас» эпосына тарихи-әдеби 
талдау жасады. «Манас» эпосы - барлық қырғыз мифтерінің, ертегілерінің, 
аңыздарының энциклопедиялық жинағы. Осы эпостан Ш.Уәлиханов «Көкетай 
ханның өлімі және оны еске алуы» атты қызықты үзінді аударған, ол оған өзінің 
реализмімен және Қырғыз туралы тарихи-этнографиялық мәліметтерімен, 
сондай-ақ Қазақстан аумағында мекендеген ежелгі тайпалар арасындағы 

62 
қарым-қатынас туралы мәліметтермен ұнады. Мұнда қырғыздардың Оңтүстік 
Сібірден Тянь-Шаньға дейінгі сауда жолының сипаттамасы келтірілген [3, 42 
б.]. 
Оның география және тарих саласындағы зерттеулері П.П.Семенов-Тянь-
Шань көмегімен Санкт-Петербургтің ғылыми орталарында белгілі болды. 1858-
1859 жылдары Шоқан Қашқарға өзінің әйгілі сапарын жасады, ол ел ғылымда 
«ақтаңдақ» еді. Бұл сапарда Ш.Уәлиханов Шығыс Түркістанның саяси және 
әлеуметтік-экономикалық құрылымына зерттеу жүргізіп, осы өңірдің тарихы 
мен этнографиясы бойынша деректер жинап, эскиздер жасайды. Шоқан, бір 
жыл бұрын Ш.Уәлихановқа дейін Қашқарға барған А. Шлагинтвейттің қайғылы 
қазасы туралы, Уәлихан – төре басын алған туралы шынайы мәлімет әкелді. 
Бұл сапар ең қауіптілердің бірі болды, өйткені осы кезде бүкіл Шығыс 
Түркістанда жергілікті халықтың көтерілісі болды [2, с . 44]. 
Ш. Уәлиханов өзінің ғылыми қызметі барысында В.Григорьевпен, 
В.Васильевпен, В. Вельяминовпен-Зерновпен, А. Бекетовпен, И. Захаровпен, Н. 
Страховпен, А. Майковпен, Я.Полонскиймен тығыз байланыста болды. 
Шоқанмен болған кездесулер, оны қоршаған ресейлік шығармашылық 
зиялылардың жүрегінде ұмытылмас әсер қалдырды. Көбінесе ол кез-келген 
ғылыми мәселені зерттеуде достарына өз идеясын ұсынды. Ақындық тұлға 
ретінде, ол ақындарға өз еңбектерін шығысқа арнауға кеңес берген екен. 
«Жоңғарияның очерктері» және басқа да зерттеулер Ш.Уәлихановты бүкіл 
әлемге танымал етті. «Очерктерден» кейін 1861 жылғы «Орыс Географиялық 
қоғамының жазбалары» атты 3-ші кітабында Уәлихановтың Қашқар есебінен 
географиялық шолу және тарихи очерк жарыққа шықты. Сондай-ақ, 
Ш.Уәлиханов Орта Азия мен Түркістан карталарын дайындауды басқарды. 
Оның қатысуымен «Балқаш көлі мен Алатау жотасы арасындағы кеңістік 
картасы», «Іле өлкесінің батыс бөлігін барлау», «Құлжа қаласының Жоспары», 
«Ыстықкөл экспедициясының нәтижелері туралы есеп беру картасы», «Қытай 
империясының батыс өлкесінің картасы» дайындалды. 
Ш.Уәлиханов Алтышардағы басқару жүйелерін дәлірек сипаттады. Ол 
ұйғыр халқының өмірін зерттеуге үлкен үлес қосты. Алты қала (Яркенд, Хотан, 
Қашқар, Ақсу, Янисар және Турфан) айналадағы ауылдармен бір-бірінен алты 
тәуелсіз округ құрады. Мұндай қала-округтің басында көмекшісі болған 
Хакімбек, 
сондай-ақ 
қазынашы 
ғазынашыбек 
болды. 
Шыңғысхан 
империясында болғандай, халық мыңбегі мен жүзбегі басқарған мыңдаған және 
жүздеген адамдарға бөлінді. 
Ш.Уәлихановтың карталарға деген құштарлығы болды, ол географиялық 
зерттеулерде картаның мәнін жақсы түсінді. Көбінесе ол географиялық 
атаулардың пайда болуын, олардың этимологияларын түсіндіруге тырысты. 
Шоқан «Жоңғария» атауының моңғолдық «дзунгар» - «сол қол», «сол қанат» 
атауының шығу тегін дұрыс түсіндірді [4, б.35-38]. 
Ш.Уәлихановтың 
қазақ 
даласындағы 
әлеуметтік-саяси 
саладағы 
зерттеулері ерекше ғылыми құндылыққа ие. Бұл «Абылай», «Ежелгі уақытта 
қырғыздардың қару-жарағы және олардың әскери қару-жарақтары», «Шона 
батыр», «Сот реформасы туралы жазба», «Даладағы мұсылмандар туралы» 

63 
және басқалар. Оның шығармаларында қазақ өмірінің мәселелері қозғалады, ол 
халықтың ауыр тағдырын жеңілдету жолдарын іздейді. Оны тек қазақтардың 
ғана емес, сондай-ақ Орта Азияның басқа да халықтарының тағдыры 
толғандырады. 
Жалпы алғанда, Ш. Уәлиханов Жетісуда 6 рет, ал Тянь-Шаньда 4 рет 
болды. Ол Тянь-Шаньды зерттеуге алғашқылардың бірі болып қатысып, 
ғылымға өз үлесін қосты. Замандастары Ш.Уәлихановтың Тянь-Шань мен 
Қашқария туралы зерттеулерін жоғары бағалап, оны шынайы географиялық 
жаңалық деп санады. 
Ш. Уәлиханов Қашқарда және оның маңында жарты жылдан астам уақыт 
өткізді. Қайтар жолда, Тұрғарт асуы арқылы керуен өзінің әсемдігімен керемет 
биік таулы Шатыркөл көліне бет алды. Айта кету керек, Шоқанға дейін 
ешқандай еуропалық зерттеушінің аяғы осы жерге жетпеген, одан тек қайғылы 
нәтижесі бар Шлагинтвейттен басқа. Содан кейін Ташрабат таулары, Атбаша 
және Үзген өзендерінің аңғарлары арқылы экспедиция Нарынның оң 
жағалауында орналасқан қоқандық Құртқа бекінісіне шықты. Әрі қарай керуен 
солтүстік-шығыс бағытта, Нарын бойымен, Зауқы өткелі мен Ыстықкөл аңғары 
арқылы жүрді. 
1859 жылы 12 сәуірде Шоқан Уәлиханов Верный бекінісіне келді. Шоқан 
Қашқардан ғылымның көптеген салалары бойынша бай нақты материал әкелді. 
Алғашқы сапарлардың ғылыми нәтижелері оның «Іле өлкесінің географиялық 
очеркі» (1855), «Ыстықкөлге сапар күнделігі» (1856), «Қырғыздар туралы 
жазбалар» (1856), «Қытай империясының батыс шеті және Құлжа қаласы 
(Құлжаға сапар күнделігі, 1856)» атты тамаша еңбектерінде келтірілген. Оларда 
жер бетінің сипаты, өзен салалары мен көлдердің сипаттамасы, флора мен 
фаунаның сипаттамалары туралы бақылаулар бар. Олар схемалық карталармен, 
Іле Алатауы, Бөген және Торайғыр тауларының көріністерімен, Шарын және 
Меркі өзендері аңғарының панорамаларымен, Алатау таулары мен Теріскей-
Алатау шыңдарымен, Ыстықкөл көлдерімен және т.б. суреттермен 
сүйемелденеді. 
Бұл кезеңнің ірі картографиялық жұмысы А.Тимофеевтің «Қырғыз-Қайсақ 
даласы мен Түркістан картасы» (1831 ж.) болып саналды. Онда барлық 
аумақтар негізінен дұрыс көрсетілгенімен, кейбір нысандардың орналасуы 
шындыққа сәйкес келмеді. Мысалы, Түркістан аумағы сызбалық түрде 
көрсетілді, Ыстықкөл көлі солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып, Күнгей-
Алатау және Теріскей-Алатау тау тізбектерімен шектелді. Ыстықкөл көлінен 
Шу өзені ағып жатқаны да дұрыс көрсетілмеген. Тянь-Шаньнан ағатын өзендер 
түзу сызықпен бейнеленген. Тағы бір жалпылама карта Омбыда Бабықов (1833 
ж.) құрастырған «Орта Қырғыз-қайсақ ордасының және оған іргелес орда пен 
иеліктердің картасы» болды. Ол толықтығы мен дәлдігімен ерекшеленбеді. А. 
Тимофеевтің картасы А.Левшиннің «Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ 
ордалары мен далаларының сипаттамасы» (1832 ж.) кітабына қосымшада 
жарияланды. Шоқан барлық осы сәйкессіздіктер мен дәлсіздіктерді жойды. 
Шоқан Уәлихановтың ғылыми саяхаттары Орта Азия, Қазақстан және 
Жетісу табиғатын, әсіресе, терең зерттеуге негіз болды. Сол кездегі Тянь-

64 
Шаньның жұмбақ табиғатын одан әрі зерттеуді Шоқан үнемі жүргізіп отырды. 
Ол Ыстықкөл көлі бассейнінің жоғары кәсіби топографиялық түсірілімін 
жүргізді. Сапарлардың бірінің бағыты Алакөл көлінен басталды. Бұл жолы 
Шоқан Жоңғарияға, одан әрі Іле Алатауына барып, оның асулары арқылы 
Күнгей, содан кейін Теріскей Алатауына өтті [5, 587-б.]. 
Шоқан Уәлихановтың панорамалық картографиялық шығармаларының 
ішінде «XVIII ғасырдағы қазақ даласының картасы» (1850 ж.). Ол қазіргі 
Қазақстанның барлық аумағын таң қалдырады. Картаның құндылығы, біздің 
ойымызша, Ш.Уәлиханов тарихи деректер негізінде XVIII ғ. белгілі Қазақстан 
аумағындағы ең маңызды географиялық объектілерді және ең алдымен 
гидрографиялық желіні, жер бедерінің құрылымын және қазақ даласының 
аумағын солтүстіктен оңтүстікке қарай кесіп өтетін басты көлік артерияларын 
қалпына келтіргендігінде. «XIX ғасырдың ортасындағы қазақ даласының 
картасы» баса назар аударуға тұрарлық. Уәлихановтың басқа карталарымен 
салыстырғанда, оның бір маңызды артықшылығы бар ауқымдылықты 
салыстырмалы түрде сақтау, бұл картаны практикалық қолдануда, әсіресе 
шекарашылар мен саясаткерлер үшін көршілес елдермен мемлекеттік шекара 
сызығының өтуін анықтау кезінде аса құнды етті [6, 56 б.]. Ресейдің Шығыс 
елдерімен экономикалық байланыстары қарқынды дамыған кезеңде 
Ш.Уәлихановтың картографиялық қосымшалармен жұмыстары көптеген 
шығыстанушы ғалымдар мен мемлекет қайраткерлері үшін маңызды 
анықтамалық құрал болды. География ғылымдарының докторы А. Бейсенова 
«Шоқан Уәлиханов - саяхатшы және географ» атты еңбегінде [1, 214 б.] былай 
деп жазады: «Ш.Уәлихановтың географиялық мұрасы оны ғылымға берілген 
саяхатшы және ғалым ретінде сипаттайды. Оның географиялық сипаттамалары 
құбылыстардың 
кеңдігімен 
ерекшеленді. 
Зерттелген 
аумақтар 
сипаттамаларының дәлдігі мен егжей-тегжейлігіне, Ш.Уәлиханов жұмысының 
табиғи компоненттерін сипаттаудың егжей-тегжейлігіне қатысты оның 
көптеген замандастарының еңбектерінен әлдеқайда жоғары. Сол кезде ол жан-
жақты тәсіл жасап, зерттелген аумақтарға салыстырмалы талдау жасады. 
Сондықтан ол өз дәуірінің көрнекті ғалымдарының қатарында лайықты». 
Мысалы, ол Қарқара өзені аңғарының, Солтүстік Тянь-Шань асуларының 
схемалық карталарын, Алтын Емел жотасынан Құлжа тауына дейінгі жол 
картасын, Тянь-Шань сыртының схемасын, Қашқар төңірегінің схемалық 
жоспарын және т.б. құрастырған, олар кеңес заманында география бойынша 
оқулыққа енген. Бірқатар карталарды Ш.Уәлиханов саяхатқа дайындық 
кезеңіндегі тарихи деректерді зерттеу негізінде құрастырған. Мысалы, 
«Тарихи-Рашиди», «М. Ғабдұлмәжітовтің Ыстықкөлден Қашқарға дейінгі 
бағыттары» және т. б. кітабы бойынша құрастырылған «Моғолстанның 
схемалық картасы» болып табылады. Ш. Уәлихановтың картографиялық 
жұмыстары әлі толық жиналған жоқ. Олар елдің әртүрлі мұрағаттарында, 
соның ішінде арнайы қызметтердің құпия мұрағаттарында шашыраңқы 
сақтаулы. Бұл материалдарды жинау және оларды зерттеу - болашақ ұрпақтың 
ісі [7, б. 98]. 

65 
Осылайша, Шоқан Уәлиханов өз заманының көрнекті адамдарының бірі 
болды. Ол энциклопедиялық ақыл-ойы бар ірі ғалым болды. Қысқа өмірінде ол 
Қазақстан мен Орта Азияның тарихын, этнографиясын, географиясын зерттеуге 
үлкен үлес қосты. Оның арқасында Еуропалық әлем ғылымда «ақтаңдақ» 
болып қалған Қашқардың әлеуметтік-саяси құрылымы туралы білді. Оның 
ғылыми еңбектері әлем ғылымы ретінде танылып, үш тілде басылды. Ол тек 
ғылыми зерттеулермен ғана емес, Орта Азия мен Қазақстанның карталарын, сот 
жазбаларын жасаумен де айналысқан, сонымен қатар өзі көрген картиналарын 
қағазға түсіруге ұмтылған тамаша суретші болған жан-жақты адам болған. 

жүктеу/скачать 1.18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: