ОҚу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

— суару мерзімін болар-болмас жылжытқанда (1—3 күн) суару нормасының мөлшері өзгермейді, сондықтан графиктегі тік-бүрыштардын, көлемі өзгермейді. Суару мерзімін оңға қарай ба-рыніда көп жылжыту суару нормасының барынша көп мөлшері-мен щектеледі, ал солға қарай жылжыту техникалық түрғыдан мүмкій, болған суару нормасының ең кем мөлшерімен шектеледі. Әр суару мерзімін жылжытудың мүмкін болған мөлщері су балан-сының тапшылығының интегралды ирек сызығы арқылы анықта-лады. Суару мерзімі сол жаққа көбірек жылжытқанда суару нор-масының мөлшері кемітіліп, ал оңға қарай жылжытылғанда кө-бейтіледі. Ал әр суару мерзімінің ең көп ұзақтығын су балансының тапшылығының интегралды ирек сызығы арқылы анықтайды.

1. Суару мерзімінің ең қызу кезеңі үшін (Т) барлық дақыл-дардың тікбұрыштарының көлемінің қосындысы анықталады.

;

2. Осы кезең үшін гидромодульдің орташа мөлшері анықта-

Чср — _Т

3. Ауыспалы егістікке жіберілетін судың мөлшерін мына фор-
мула арқылы анықтайды:

<3 = Я_Ср-ю л/с;

4. Учаскенің көлемі кішірек және оған жіберілетін судың мөл-

Әр дақыл үшін барлық суарудың ^_гл және і_ук шамаларын есептеп шығарғаннан кейін графикті төртбүрыштарды бірінің үс-тіне бірін шығармай қатарлап қүрады, яғни әр мезгілде бір да-қылды ғана суарады.

5. Ал енді суарылатын массив үлкен және оған жіберілетін судың мөлшері 250 л/с кеп болса, онда екі дақылды бір мезгілде суаруға болады және графикті жинақтағанда бір дақыл екінші дақылдың үстіне толығынан, немесе жарым-жартылай салынады.

77

Суарудың жаңбырлату әдісін айдаланғанда график бойыь^а
анықталған судың нақты (нетто) мөлшері жаңбырлатқыш м/ши-
налардың барлығының шашыраитын суларының қосындьісына
тең болады. Бүл мөлшерді анықтағанда жүмыс уақытын /Гайда-
лану коэффициентін К_с ескеру кер&к. /

1,1-с

"неті₀

Графикті жинақтағаннан кейін суарудың жаңа мерзімдері жә-не гидромодульдың мөлшерлері жинақталған гидромодуль графи-гінің ведомісіне жазылады.

Әрбір құрама гектар егістікті суару үшін керек болатын судың мөлшерін графикалық әдіспен бейнелеуді гидромодульдің графигі деп атайды. Графиктің ординаттары біркелкі және аздау болған сайын суару режимінің техника-экономикалық көрсеткіштері жо-ғарылай түседі және керісінше болады.

Гидромодуль графигінің ординаттарын кемітуде дақылдарды күні-түні суарудың өте үлкен маңызы бар. Мысалы, дақылдарды тәулігіне небары 16 сағат бойы суарғанда гидромодульмен есеп-телген судың мөлшері тәулік бойы суарумен салыстырғанда 1,5 есе көбейіп, барлық каналдар мен Құрылыстардың да өлшемдері көбейеді. Су тартқыш каналдары өте ұзын болған жағдайда бар-лық су мөлшері 8 сағат ішінде дақылідарды суару үшін толығынан пайдаланылмайды. Осыған орай артық суды ағызып жібермеу үшін реттегіш сыйымдылық құрылыстары салынады. Дегенмен, өлшемдері үлкен суару және суды ағызып жіберетін каналдар мен реттегіш сыйымдылық құрылыстаріын салу және жалпы суару жүйесін салу үшін жұмсалатын күрдделі қаржының мөлшерін кө-бейтеді. Сондай-ақ оларды пайдалашу мен жердің мелиоративтік жағдайы да нашарлайды. Осыларды: еске ала отырып, суару жү-мыстарын күні-түні жүргізу керек.

Ауыл шаруашылығы дақылдарын! суару режимі. Шаруашы-лыққа жіберілетін жалпы судың мөллшерін анықтау үшін ондағы барлық ауыспалы егістіктер үшін щгцромодульдің сыйыстырылған жалпы графигі кұрылады. Ол үшін і шаруашылықтардағы суары-латын барлық егістік көлемі бірге тещ деп саналып, ол әрбіжеке ауыспалы егістің көлемі оның үлесі болып саналады. Гидромодузиьдің жалпы графигіне ауыспалы егістер гидромодульдері ке-

зекқен түсіріледі, ол үшін олардың ординаттары алдын-ала а ша-

масгішын, тиісті мөлшеріне көбейтіледі.

Ооьілай құрылған график шаруашылықтағы дақылдардын, бә-

рінің оуару режимін бейнелейді.

Осы\ тәртіппен барлық суару жүйесінің де гидромодуль графи-

гі құрыяады. Тек мүнда барлық суару жүйесінің көлемі бірге тең

деп саналып, ал әрбір шаруашылықта суарылатын егістік көлемі

оның «а» үлесі болып саналады.

СуаруУрежимі мен суару көздерін келістіру А. И. Безменов жә-

не басқа \да авторлардың «Курстық және дипломдық жобалау»

деп аталатын кітабында келтірілген методика арқылы жасалады. («Қолос», М:, 1970, 12).

Суарылатын территорияны ауыл шаруашылық дақылдарының

суару режиміне сәйкес мелиоративтік аудандарға бөлу. Табиғи

және шаруашылық жағдайлар және ауыл шаруашылық дақылда-рының ерекшеліктерін ескеру негізінде анықталған суару режим-

дерін аудандастыру суармалы егін шаруашылығының өнімділігін арттыруға әсерін тигізеді. Әдетте, суару режимдерін алғашқы рет және негізгі аудандастыру климаттық жағдайларға және суары-

латын учаскенің географиялық орналасуына сәйкес жүргізеді. Еліміздің және шет мемлекеттер әдебиетінде территорияның

табиғи ылғалдану мөлшерін бейнелеу үшін көптеген көрсеткіштер ұсынылып жүр, солардың ішінде өте көп тарағандарына Н. Н. Ива-нов пен В. С. Мезенцев ұсынған булану және табиғи ылғалдану жағлайларын талдауға негізделген методика жатады. Жалпы, су-ару үшін қажет болатын су балансының тапшылығының нақты мөлшерін анықтау үшін булану мөлшерінен барлық жауын-шашын мөлшерін алып тастау керек.

Әртүрлі топырақтық-мелиоративтік жағдайдағы Орта Азия республикалары территориясындағы суармалы жерлерді аудан-дастыру үшін топырақтық-климаттық аймақтар топырақтың су-лық-физикалық қасиеттеріне, олардың механикалык күрамына жә-не ыза судың тереңдігіне қарай гидромодульдық аудандарға бөлін-ген (Средазгипроводхлопок). Сорланған, немесе сорлана баста-ған жерлердің суару режимдерін топырақтың, грунттың, ыза су-дың сорлану дәрежесіне және оның түріне қарай дифференциала-ған қолайлы. Суарылатын жердің су және тұз режимдерін^галдау оны сіңіре және профилактикалық суарудың қажеттігіне сәйкес аудандастыруға мүмкіндік туғызады.

Суарылатын жерлерді табиғи-шаруашылық жағдайларды ес-керу негізінде де аудандастыруға болады, өйткені олар барлық жерді суару режиміне және гидромодуль ординатының мөлшеріне әсерін тигізеді. Сондай-ақ гидротермикалық режимді талдау негі-зінде әртүрлі топырақты-климатты аймақтардағы жерлерді баға-лау және аудандастырудың да келешегі өте зор. .

79

3.3 Күрішті суару режимі

ГКүріш — ылғал сүйгіш дақыі, сондықтан оны көпшілік эудан-дарда үздіксіз қаптата суараді. Егер күріш танабын ааамшөп басып кетсе, онда оларды су атында құритындай етіп суйру ке-рек.

Әдетте күріш сепкіш арқылы 1—2 см тереңдікке себіледі және көгергенше 2—3 рет суарыладь, ал көктегеннен кейін ^сімдіктің өсуіне сәйкес судың тереңдігін25 сантиметрге жеткізеіі. Оның түптене бастаған кезінде арамиөптер толығынан қүрып/су терең-дігі 5 см шамасына кемітіледі. Іұ_л тереңдік оның тамьфлану дәу-ірінін, аяғына дейін ұсталады. Сдан кейін су тереңдігі' 12—15 см дейін көбейтіліп, осы тереңдікте гүттену кезеңіне дейін' сақталады. Осыдан кейін суды күріш танабнна жіберуді тоқтатады және дән-нің пісу кезінде су танаптан тсыығынан ағызылып жіберудің ар-касында топырақ өнімді комбайімен жинау мерзіміне дейін құр-ғап үлгереді.

Сорланған топырақты жерлерде күрішті суарғанда оның тұз режимін реттеу үшін танапқа жіберілетін судың біразы үздіксіз, немесе оқтын-оқтын ағызылып жіберіліп түруы керек. Сөйтіп, күрішті суды үздіксіз қаптатып суарғанда, су тереңдігін өзгертіп отырудың арқасында топырақтың су, жылу және түз режимдері реттеліп, оның өсіп-өнуіне қолайлы жағдай туғызады.

Күріштің суармалау нормасыяың мөлшері оның егілетін түр-лерінің өсу дәуірінің үзақтығына, ауа райына, топырақтың мелио-ративтік және гидрогеологиялық жағдайларына байланысты бола-ды.іБүл мөлшер гектарына 10—50 мың текшеметр аралығында және одан да көп шамада болады.

Күрішті суды үздіксіз қаптатып суарғанда суармалау норма-сының мөлшері (М) күріш тақтаеы су балансы тёңдігі арқылы анықталады:

бүнда: Т—күріш танабынан және: өсімдік жапырақтарынан була-нудың жалпы мөлшері;

Ш —топырақ қабатын бірінші _рет толтыру үшін қажет бола-тын судың мелшері;

Ғ — күріш тақтасының іргесініе және тігінен — тік сіңетін су-дың мөлшері;

З_пр—танаптан үздіксіз, немесе оқтын-оқтын ағызылып жібері-летін судың мөлшері;

5_Сф — танап үстінен ағып кететіін судың мөлшері;

Зпот—су өткізгіш қүлақтарда болатын су шығынының мөл-шері;

80

\р — өсу дәуірінің жауын-шашынмен 75%-тең қамтамасыздығы (тек Қиыр-Шығыс аудандарында ғана еске алынады);

Қ — жауын-шашынды пайдалану коэффициенті, 0,3...0,5-ке тең. цнапқа қаптатылатын су қабатының мөлшері жалпы булану мөлшері және топыраққа сіңетін сумен танап үстінен ағызылып жібері^іетін судың мөлшерін есептеу арқылы анықталады. Топы-рақты '0ірінші рет толтыру үшін қажет болатын судың мелшері мына фЬрмула арқылы анықталады:

бұнда:— Н — суару алдындағы ыза судың орташа деңгейіне дей-інгі топырақ қабатының қалыңдығы, метр есебімен;

А — топырақтың «Н» қабатының борпылдық мөлшері, % есе-бімен;

р_п және р — топырақтың «Н» қабатының дымқылдығының то-лық және суару алдындағы шамасы, оның борпылдығынан % есе-

бімен.

Танап бетінен ағызылып жіберілетін судың мелшерін былай

5_сбр=1ОО-1ОО-п-һ, м³/га

бүнда: п — суару кезінде танап бетінен суды ағызып жіберудің саны;

һ — ағызылып жіберілетін су қабатының орта қалыңдығы, см есебімен.

Ал енді танап іргесіне және тігінен-тік сіңіп кететін судың мөл-шерін (Ғ) ЭГДА қондырғыларында, немесе гидроинтеграторда мо-делдеу және белгілі гидрогеологиялық жағдайларға сәйкес фор-мулалар арқылы да анықтауға болады.

Техникалық-экономикалық дәлелдемелермен схемаларды жа-сағанда, сондай-ақ кейде техникалық және жұмыс-техникалық жо-баларды жасағанда 13-таблицада көрсетілген жүмсалатын су мөл-шерінің болжамалы шамасын қолдануға болады.

Негізгі күріш себетін аудандарда оның суармалау нормасының факторға негізделген мөлшері мына шамада болады: Теңіз жаға-лауындағы өлке—7000...10000 м³/га; Қубань өзенінің бойы — 14000...28000; Қырғызстанда —22000; Қарақалпақстанда —30000... 48000; Өзбекстанда —53000; Солтүстік Кавказда — әлсін-әлсін су-ару 4000—7000 м³/га; Қазақстанда—25000—26000 м³/га.

Күрішті суару үшін жұмсалатын судың мөлшерін азайтудың мынадай негізгі жолдары бар:

13. Кұріш тақтасы су	балансының жұкалу элементтерінің болжамалы шамдсы
	Мөлшері		Нақтылы шағдайлардағы /
Жұмсалу элементтері	ең	ең	/
	аз	КӨЕ	шамасы
Жалпы булану Т, мь	5	10	/ Қиыр-Шығыс (теңіз жағайауы) — 5,
м3			Украина —8, Россияның / оңтустігі
			және Әзірбайжан —9, (}рта Азия
			және Қазақстан—10.
Гопырақты бірінші ре			Ауыр топырақты жерлер —2.5...3;
сумен толтыру \&, мы			орта топырақты 1,5...2,5; жеңіл то-
м3	1	3	пырақты —1... 1,5.
Іргесінен және тігіне	0,5	10	Су ақпайтын аудандардың ауыр то-
тік сіңіп кететін суды			пырақты жерлері—0,5...1,0; осы ау-
мөлшері Ғ, мың м3			дандардың орташа және жеңіл то-
			пырақты жерлерінде —3...4. Ыза су-
			дың қайтуы қамтамасыз етілген то-
			пырағы орта және жеңіл жерлер-
			іе—8...10.
Үздіксіз, немесе оқтын-	10	30	Сорланбаған топырақтарда ен, аз
оқтын ағызылып жібері-			шамасы, сорланған орта және жеңіл
летін су (Т + Г) мөлше-			топырақтарда орта шамасы, ал сор-
рі % есебімен			ланған ауыр топырақты жерлерде —
			ең көп шамасы алынады.
Танап бетінен ағызы-
лып жіберілетін су, мын
м3/га есебімен	1	4
Су өткізгіш құлактарда
болатын су шығыны
(Т + Ғ + 5пр) мөлшері-
нен о/о есебімен	10	15

• 
  күріш егу үшін топырағының, су өткізгіштігі мөлшері ша-
  малы жерлерді таңдап алу;
  
• 
  суару нормаларының мөлшерлерш болғанынша азайту;
  
• 
  күрішті сепкеннен оны қаптатга суаруға дейінгі кезеңін 30
  күнге дейін қысқарту және болғанынша қаптата суару мерзімін
  қысқарту;
  
• 
  палдар арқылы сіңіп кететін (судьщ мөлшерін кеміту;
  
• 
  топыраққа судың сіңуі оны алшастыру үшін қолайлы бол-
  ған жағдайда танаптан суды үздіксізі, немесе әлсін-әлсін ағызбау;
  
• 
  күрішті оқтын-оқтын суару әдісіне көшу.
  

нерлік тұрғыда салынған күріш суару жүйелерінде оны сепкеннен кейін толық көгергенге дейінгі маусымда 2...3 рет ылғалдандыру үшін >суарып, содан кейінгі маусымда судың қолайлы қабатын жа-сау үідін қаптатып суарып, судың осы тереңдігін сүттену кезеңінің соңына дейін үстайды.

Ылғалдандыру үшін суарудың гидромодулі формула арқылы

анықталады.

Танапқа жіберілетін және одан ағызылып жіберілетін судын гидромодулін анықтау үшін суармалау нормасының дамудың әр маусымы үшін қүрамын анықтаумен бірге, жіберілетін сумен ағы-зылып жіберілетін судың жалпы мөлшері анықталады және әрбір жеке маусымда жіберілетін судың гидромодулі табылады:

бүнда: { мерзімнін. үзақтығы, тәулік есебімен. Қалған белгілер формулада келтірілген белгілер.

Дренаж — қашыртқы арық-атыз жүйесі арқылы әрбір мау-сымда ағызылып жіберілетін судың гидромодулі мына формула арқылы анықталады:

^-» тп . г~>

2. • гектарына л/с / есебімен

бұнда: Ғб.ф— танап іргесіне сіңетін судың мөлшері, гектарына тек шеметр есебімен, қалған белгілер алдыңғы формулада келтірілгеі

белгілер.

Күріштін, дамуының әр маусымынын, гидромодулінің мөлше-фі арқылы ауыспалы егістіктегі күріштің гидромодулінін. та'за графигі сызылады (^_с = ^_р-а).

Ауыспалы егістіктегі басқа дақылдар нақтылы жағдайларғ^ сәйкес (жоңышқа, жүгері) қаптатылып, тақталап, бороздалап жә. не жаңбырлатып суарылады.

Бұл дақылдардың гидромодульдарьшын, мелшерін белгілі фор мула арқылы анықтайды. Осы дақылдардың гидромодульдерін кү. ріш гидромодулінің үстіне орналастыру арқылы күріш ауыспалі) егісінің гидромодулін қүрады (10 сурет).

гидрамодуліінің графигі:

1— күріш; 2— жоңышңа.

дығын оның су сыйымдылығының; 80% кемітпеу керек. Оны гекта-рына ,350...400 текшеметр нормасымен 12... 16 рет суарғанда (суар-малау нормасы гектарына 5...7 мың текшеметр) әр гектардан 30...50 центнер өнім алуға болады.

Күрішті оқтын-оқтын суарудьощ мынандай артықшылықтары бар: Суармалау нормасының мөлщіері оны қаптатып суарумен са-лыстырғанда ете аз; ылғалды сүшетін арамшептер мен (қоға бу-ылдық т. б.) безгек масасының ба_ІЛапан қурттарын есірмейді' ку-рішті қаптатып суарумен салысты;рғанда еңістігі улкен алқаптар-ға егуге мүмкін болғандықтан егісугің жалпы көлемі кебейеді

Күрішті суарудың бұл әдісінің улкен кемшіліктеріне мыналар жатады: Сорланған топырақты жерзді суаруға мүмкшшіліктің жоқ-тығы және арамшөптердің қаулап (өсуінің салдарынан куріш өнімі гектарына 6 центнерге дейш кемщці. Ал бул арамшәптерді куріш танаптарында жулу ете қиын, сонддақтан суарудың бул әдісі осы уақытқа дейін шаруашылықтарда ккңінен тарамаған.

Ал енді СТАМ—Ф—34, пропаніода, 2,4—Д _және басқа да герби-цидтерді қолдану арқасында бул аарамшөптерді қуртып курішті оқтын-оқтын суару әдісін әте кең_; көлемде қолдануға мүмкіндік туады.

. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН СУАРУДЫҢ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ТЕХНИКАСЫ

4.1. Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері

Қазіргі уақытта егісті 5еткейлеп, жаңбырлата суару және ас-тыңғы жағынан суару әдісгері қолданылады. Егісті суаруға қол-данылатын бұл әдістердің бір-бірінен айырмашылығы олардың егістік жер бетіне су таратуерекшелігі болып саналады.

Беткейлеп суару әдісі шаруашылықтарда кеңінен тараған. Бұл эдісті қолданғанда суарылатын алаңға су ашық каналдар, лоток-тар және солқылдақ құбырлар арқылы жеткізіліп, ол топырақ бе-тіне біркелкі су қабаты, неиесе шапшып ағу жағдайында тараты-лып, оған сіңеді. Суарудың бұл әдісі өзінше үш түрге бөлінеді: а) тақталап жайып суару, б) бороздалап суару және в) қаптата суару.

Егісті суды жайып суарғанда су алдын ала тёгістелген ұзын алқаптың бетімен жұқа қабаттанып ағызылып, ағып келе жатып топыраққа тігінен-тік сіңеді.

Суды үздіксіз ағызып тұратын бороздалармен суарғанда топы-раққа су олардың түбі мен іргесіне сіңеді де, ал су қаптатылатын бороздалармен суарғанда су ақпай, топыраққа қимылсыз жағ-дайда тұрып сіңеді.

Ал енді егістікке суды каптатып суару үшін жан-жағы топы-рақтан жасалған палдармең қоршалған атыздар сумен толтыры-лыя, су қимылсыз жағдайда тұрып топыраққа сіңеді.

Егісті беткейлеп суарудық мынадай ерекшеліктері бар: 1) Суа-ру оқтын-оқтын жүргізіліп, топырақтың жоғарғы қабатына жи-налған су қоры суару аралық мезгілде жұмсалады; 2) Тек топы-рақ қана дымқылданады; 3) Топырақтың әр түрлі қабатын дым-кылдандыруға мумкіндік бар; 4) Топырақ дымқылдығының кезек-ті суару аралығы кезеңінде айырмашылығының кәптігі.

Жаңбырлатып суару әдісін крлданғанда су топырақ бетіне қолдан жасалған жаңбыр ретінде таратылып, өсімдіктердің топы-рақ устіндегі бөліктерін де ылғалдандырады.

Жаңбырлатып суарудың іерекшеліктері: 1) Суару оқтын-оқтын жургізіліп, су топырақтың жоғарғы қабатына жиналады; 2) тек қана топырақ дымқылданып қана қоймай, өсімдіктердің ылғалда-нуының әсерінен физиологшялық процестер тездетіледі; 3) то-пырақтың дымқылданатын қабаты, оны беткейлеп суарумен салыс-тырғанда азырақ болады; 4) суаруды аз нормамен және жиі жүр^~ гізудің арқасында топырақ дымқылдығының біркелкі режимін жасауға болады; 5) жаңбыршатып суару, беткейлеп суару әдісі-мен салыстырғанда, атмосфе]раның жер бетіне жақын жатқан қа-батын жақсы ылғалдандырьнп, оньщ температурасын төмендетеді және микроклиматқа жақсы гәсер етеді.

^--* 85

Топырақ астынан суару әдіск қолданғанда, су топыраққа үс-тіңгі жағынан сінбей, 35—60 смтереңдікке көмілген түтіктерден капилляр және гравитация кушері арқылы көтеріледі. Топырак. астынан суару әдісін қолданғанді мына жағдайлар мүмкін бола-ды: 1) топырақтың устіңгі қабать біркелкі капиллярлы жағдайда дымқылданады; 2) топырақтың (елгілі қабатының дымқылдығын сақтауға болады; 3) топырақ бетнен булануды кемітеді; 4) өсім-Діктер қажеттігіне сәйкес ылғалден уздіксіз қамтамасыз етіледі

Суару әдістері мен техникасігна қойылатын талаптар мына жағдайларды қамтамасыз етуі ке}ек:

• 
  есептелген суды танапқа жше топырақтың есімдік тамыры
  орналасқан қабатына мезгілшде хәне біркелкі таратып, агротех-
  никалық шаралар жүйесі комплексінде топырақ құнарлығын қам-
  тамасыз етіп, ауыл шаруашылық цақылдарынан мол енім алу;
  
• 
  судың топырақтың терең кабатына сіңіп кетуі, беткі жа-
  ғынан ағып кету және буланып кету сияқты шығындарын болдыр-
  май, оның пайдалану коэффициентін 0,95... 1,0 шамасына дейін
  көтеру;
  
• 
  топырақтың құрылысын сақтду;
  
• 
  оның сорлануын және саздануын болдырмау;
  
• 
  суару жұмыстарының өнімділігін арттыру, оларды механи-
  каландыру және автоматтандыру;
  
• 
  жалпы ауыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыру
  және суармалы жерді тиімді пайдалану.
  

4.2. Топыраққа судың сіңуі және сузілуі

Топырақ құрамындағы бос уақ тесіктерді (порларды) судың өзінің ауыртпалық куші қысымы арқ;ылы және оның суланабас-таған кезінде пайда болатын капилляр куші арқылы біртіндеп су-мен толтыру процесін су сіңіру деп атайды. Егісті жайып және жаңбырлатып суарғанда су топыравда сіңіп, төмен қарай жыл-жиды; ал бороздалап суарғанда ол т-өмен қарай ғана сіңіп қой-май, сондай-ақ борозданың'екі буйіріне сіңіп, капиллярлар арқылы жоғары көтеріледі.

Топырақтың су сіңу жылдамдығы оэның механикалық және хи-миялық құрамына, борпылдақтығына :және т. б. қасиеттеріне бай-ланысты болады. Мысалы, сортаң топьырақтар суды ете нашар сі-