Оқу-әдістемелік кешен «Жаратылыстану ғылыми пәндер негіздері»

1. Ғылымның пайда болуы?

2. Жаратылыстану дегеніміз не?

3. Мәдени жүйедегі ғылымның орны және эволюциясы?

4. Ғылыми жаратылыстану және гуманитарлы мәдениет?

Ұсынылған әдебиеттер

1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003

2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану концепциялары. Алматы, 20035

3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996

4. В.И.Вернадский. Биосфера

5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974

6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989

7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения и профилактика. Москва, 1989

1.Физиканың негізгі міндеттері, мақсаттары

2.Физикалық заңдылықтар

3.Физиканың келешекте шешетін мәселелері

4.Күн мен Жер байланысы
Жер, космостың бір бөлігі болғандықтан, оған ол алуан түрлі әсер етіп отырады. Олардың ең бастылары мыналар:

1. Ай меп Күннің тарту күштернің әсерінен Жер үстінде, Дүние жүзілік мұхитта, атмосферада жәпе жер қабығында көтерілулер мен қайтулар пайда болады.

2. Жер Күннен жер бетіндегі жылу қоры ретінде пайдаланылатын, сондай-ақ құрылықта, мұхитта, атмосферада және организмдерде болып жататын процестердің негізгі қозғаушы күші болып табылатын жылу энергиясын алады.

3. Жер массасы жерге құлап түсетін метеориттер есебінен үздіксіз артып отырады. Сонымен бірге жер атмосферасының жоғарғы қабаттарынан газ бөлшектері бөлініп шығып, планета аралық кеңістікке сіңіп кетеді.

4. Күннен Жерге зарядталған бөлшектер ағыны құйылады. Әлем дүниесі түңғиығынан жер атмосферасының жоғарғы қабаттарына көзге керінбейтін космостық сәулелер — әр түрлі химиялық элементтердің (ең алдымен сутек атомының ядросы) атомдары ядроларының түйдегі енеді.

Жер үстіндегі кейбір құбылыстар — поляр шұғыласы, магниттік дауылдар, ауаның иондануы, атмосферадағы кейбір газдардың молекулалық күйден атомдық күйге көшуі, т. б. космос бөлшектері мен сәулелерінің жер атмосферасына қаулап енуінің әсерінен пайда болады.

5. Жер әлем тартылыс күшімен аспан денелеріне әсер етеді және өзі күн жүйесіне, Галактика мен метагалактика жүйесіне енетін басқа аспан денелерінің әсеріне душар болады.

2. Жердің физикалық қасиеттері

Жердің нағыз беті, оның ауысып отыратын ұшы – қиыры жоқ және сан алуан қыраттары мен ойпаттары жер бетін тегіс деп айтуға мүмкіндік бермейді. Жердің формасы туралы түсінік алу үшін жердің шын беті емес тек теориялық бетті зерттейді.

Ғылыми және практикалық мақсатта өте жиі Жер сфероидты түсінігі қолданылады (грекше sphaira - шар, eidos – түр), ол полюстерге қарай созыңқы, бірақ шарға жақын геометриялық фигура. Сфероид эллипсоид айналуына сәйкес те біркелкі тепе – тендіктігі сұйық массалы фигура. Оның барлық заттары бір – біріне тартылыс күшіне байланысты тартылады және өзгермейтін білік айналасында тұрақты бұрыштық жылдамдықпен айналады. Жер біртекті сұйық масса болмаса да Жер сфероидының эллипсоидтық айналудан айырмашылығы аз. Сфероид пен эллипсоидтық айналуының ең жоғарғы ауытқуы 45 ендікте - 3-4 м. Барлық геодезиялыө есептеулер эллипсоид бетінде жүргізіледі.

Жердің полярлық сығылуы XVII ғасырда белгілі болды. 1672 жылы Парижден Каеннаға сағатпен қозғалғанда оның маятнигінің экватор маңында тәулігіне 2 мин 28 секундқа қалып отыратыны анықталды. Сондықтан сағаттың маятнигін 2,8 мм-ге қысқартуға тура келді. Ньютон мен Гюйгенс бұл құбылысты полюстен экваторға қарай ауырлық күшінің азаюымен түсіндірді. Мұндағы жаналық: дұрыс есептеулер нәтижесінде қоныржай ендіктерден экваторға қарай ауысқанда салмақ күшінің жылдамдығы сол бағыттағы орталықтан тебетін күштің көбеюінен едәуір тез кемитіндігін көрсетті.

Жердің формасының шар тәрізді болуымен географиялық қабық шеңберінде өтетін аса маңызды физгеографиялық процестер байланысты:

Қайталау сұрақтары:

1.Физиканың негізгі міндеттері, мақсаттары?

2.Физикалық заңдылықтар?

3.Физиканың келешекте ше?шетін мәселелері

4.Күн мен Жер байланысы?
Ұсынылған әдебиеттер

1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003

2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану концепциялары. Алматы, 20035

3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996

4. В.И.Вернадский. Биосфера

5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974

6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989

7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения и профилактика. Москва, 1989

1.Орнықсыз ашық системалардағы реттелінген құрылымдардың пайда болуы

2.Жер өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе

3.Әлеуметтік қоғамның өзіндік құрылымы

XX-ғасырда химияға көп үміт артты. Ауыл шаруашылық дақылдардың жоғары деңгейде болуы минералды удобрениялар мен улы химикаттардың қолданылуы болып табылады. Бұл “жасыл революцияға” алып келді., сонымен қатар топырақтың ластануына және өндірілген өнімнің ластануына себеп болды. Сондықтан химиясыз өсірілген азық-түліктер бағасы жоғары.

Химия өмірде де кең қолданыс тапты, соның ішінде косметика жасауда да. Бұл бөлімде бізді химияның күрделі системаларды оқуға қалай келгендігі қызықтырады. Химияның ең негізгі ерекшелігі – оның физикадағы радиоактивті өңдеуден бұрын цепті реакциялардың пайда болуы.

Семенов Н. цепті реакция туралы: (хлордың екі атомды малекуласының жеке атомдарға бөлінуіне квант энергиясы жеткілікті. Олардың әр қайсысы белсенді және сутегі малекуласымен реакцияға жеңіл түседі. Ол сонымен қатар екі атомды. Оның бір атомы хлор атомымен бірге – хлордың сутегін, ал сутегінің екінші атомы бос болып қалады. Енді ол жақын орналасқан хлор малекуласымен реакцияға түседі, нәтижесінде хлорлы сутегі және хлор атомы түзіледі. Бұл көп рет қайталана береді, яғни ұзын цеп реакциясы туады)

Совет ғалымы Семенов Н. тармақталған цеп реакциясын ашты «Менің есіме хлордың сутегімен реакциясы фосфордың ашылану реакциясынан айырмашылығы түсті. Бұл реакция нәтижесінде фосфордың бес ащылы малекуласы түзіледі, ал қозған малекулалар, энергиясы бар фосфор мен кислородтың қосылуынан светтің түсуі себеп болады».

Система болатын тең және тең емес аймақтар болады:

Тең емес аймақтар:

1. 
   Система өзінің құрылысын өзгерте отырып, сыртқы шарттарға үйренеді
   
2. 
   Көпстационарлы құрылыс
   
3. 
   Флуктацияға сезімталдығы
   
4. 
   Система фундаментінің айқын болмауы
   

1. 
   Бір құрылымнан екінші құрылымға өту үшін шекарасын өзгерту керек
   
2. 
   Бір стационарлы құрылыс
   
3. 
   Флуктацияға сезімтал емес
   
4. 
   Система көрінісін линиялық көрсеткіш анықтайды. Тең емес құрылым туралы оқу жалпы эволюциядағы тірі емес табиғат хаостан тыныштыққа туралы қорытынды шығаруға болады.
   

1. 
   Эволюция және оның ерекшелігі
   

«Экстраплоляция динамикалық көрсеткіштің бейнесін – демон» Контекстің классикалық динамикасында детерминистік бейне практика жеткіліксіз болуы мүмкін. Классикалық физика айналысқан модельдер алдыңғы жағдайларға сәйкес келеді. Біз өмір сүретін және біздің бір бөлігіміз болатын дүние жүзі процестері айналып кете алмайды. Күншығыста батыс өміріне Аристотель құдай мен мәңгі аспан әлемі, ай асты әлемімен өзгеріс жүргізді.

Жаңа құрылымның қалыптасуының шарттары:

1. 
   Системалық ашықтығы
   
2. 
   Оның теңдіктен ауыстыруы
   
3. 
   Флуктация
   

Пригожин мен Стенгерс ойынша көп системалар ашылды – олар энергиямен алмасады немесе заттармен қоршаған орта информациясымен ауысады. Қоршаған ортада негізгі рөлі тәртіп, теңдік, тұрақсыздық, теңсіздік емес системалар флуктациялайды. Ерекше бифургация нүктесінде флуктация система организациясы шыдамай, бұзылатын күшке ие болады.

4. 
   Синергетикаға жабық система термодинамикадан
   

5. 
   Материяның туу гипотизасы
   

Бүкіләлемдік Ньютонның дуализмі әлем уақытының эквиваленттілігмен Эйнштейннің материсының теңдігінде өзгереді. Эйнштейннің теңдік модификациясында материяның тууы саналатын «эквиваленттілік емес» материяны және уақыт әлемін сипаттайды. Эйнштейн теңдігі тек қана уақыт әлем арасында ғана емес, ол материя ентропия арасында қатынас тудырады. Бізге берілген космологиялық механизм «фазалардың бөлінуі» материя мен гравитация арасының бөлінуіне алып келеді. Алғашқы вакуумда олар аралыс орналасқан. Негізгі түсінік – тұрақсыздық. Егер бірдеңе болса тұрақтылық болмайды. Спонтты флуктация туады. Флуктацияның өзіндік өріс өндіру процесінің басталуынан бөлектен туады.

Пригожиннің материяның тууы туралы ойы тұрақсыздық системасы класына жатады. Материяның тууының аяғы өмірдің қара күші – тығыз байланысты.
Қайталау сұрақтары:

1.Орнықсыз ашық системалардағы реттелінген құрылымдардың пайда болуы?

2.Жер өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе?

3.Әлеуметтік қоғамның өзіндік құрылымы?

1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003

2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану концепциялары. Алматы, 20035

3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996

4. В.И.Вернадский. Биосфера

5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974

6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989

7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения и профилактика. Москва, 1989

1.Химия дамуының негізгі тарихи кезеңдері

2.Химияның негізгі заңдары

3.Ең жаңа химияның даму бағыттарының кейбір ерекшеліктері

XX-ғасырда химияға көп үміт артты. Ауыл шаруашылық дақылдардың жоғары деңгейде болуы минералды удобрениялар мен улы химикаттардың қолданылуы болып табылады. Бұл “жасыл революцияға” алып келді., сонымен қатар топырақтың ластануына және өндірілген өнімнің ластануына себеп болды. Сондықтан химиясыз өсірілген азық-түліктер бағасы жоғары.

Химия өмірде де кең қолданыс тапты, соның ішінде косметика жасауда да. Бұл бөлімде бізді химияның күрделі системаларды оқуға қалай келгендігі қызықтырады. Химияның ең негізгі ерекшелігі – оның физикадағы радиоактивті өңдеуден бұрын цепті реакциялардың пайда болуы.

Семенов Н. цепті реакция туралы: (хлордың екі атомды малекуласының жеке атомдарға бөлінуіне квант энергиясы жеткілікті. Олардың әр қайсысы белсенді және сутегі малекуласымен реакцияға жеңіл түседі. Ол сонымен қатар екі атомды. Оның бір атомы хлор атомымен бірге – хлордың сутегін, ал сутегінің екінші атомы бос болып қалады. Енді ол жақын орналасқан хлор малекуласымен реакцияға түседі, нәтижесінде хлорлы сутегі және хлор атомы түзіледі. Бұл көп рет қайталана береді, яғни ұзын цеп реакциясы туады)

Совет ғалымы Семенов Н. тармақталған цеп реакциясын ашты «Менің есіме хлордың сутегімен реакциясы фосфордың ашылану реакциясынан айырмашылығы түсті. Бұл реакция нәтижесінде фосфордың бес ащылы малекуласы түзіледі, ал қозған малекулалар, энергиясы бар фосфор мен кислородтың қосылуынан светтің түсуі себеп болады».

2. 
   Тең емес системалар.
   

Тербеліс реакциясының негізі – екі типті малекула және олардың бір-біріне ауыса алуы. А-қызыл, В-көк малекула болсын. Біз білеміз, химиялық реакция – бұл хеотикалық. Мұнда А және В ерітіндіні орташа, жарығы бар түске әкеледі. Егер шарт тең деңгейдегіден төмен болса басқа жағдай туады. Ерітінді бірақ қазал, содан кейін көк, содан кейін қайта қызыл болады. Нәтижесінде малекулалар өз араларында қатынас құрады.

Тең емес құрылымның тең құрылымнан айырмашылығы:

1. 
   Система беткі бөліктерге әсер етеді
   
2. 
   Құбылыс аяқ астынан болады және бастапқы шарттарға байланысты емес
   
3. 
   Энергия мөлшері системада порядок ұйымдастырады
   
4. 
   Когерентность
   

Тең емес аймақтар:

5. 
   Система өзінің құрылысын өзгерте отырып, сыртқы шарттарға үйренеді
   
6. 
   Көпстационарлы құрылыс
   
7. 
   Флуктацияға сезімталдығы
   
8. 
   Система фундаментінің айқын болмауы
   

5. 
   Бір құрылымнан екінші құрылымға өту үшін шекарасын өзгерту керек
   
6. 
   Бір стационарлы құрылыс
   
7. 
   Флуктацияға сезімтал емес
   
8. 
   Система көрінісін линиялық көрсеткіш анықтайды. Тең емес құрылым туралы оқу жалпы эволюциядағы тірі емес табиғат хаостан тыныштыққа туралы қорытынды шығаруға болады.
   

3. 
   Эволюция және оның ерекшелігі
   

Жаңа құрылымның қалыптасуының шарттары:

6. 
   Системалық ашықтығы
   
7. 
   Оның теңдіктен ауыстыруы
   
8. 
   Флуктация
   

Пригожин мен Стенгерс ойынша көп системалар ашылды – олар энергиямен алмасады немесе заттармен қоршаған орта информациясымен ауысады. Қоршаған ортада негізгі рөлі тәртіп, теңдік, тұрақсыздық, теңсіздік емес системалар флуктациялайды. Ерекше бифургация нүктесінде флуктация система организациясы шыдамай, бұзылатын күшке ие болады.

9. 
   Синергетикаға жабық система термодинамикадан
   

10. 
    Материяның туу гипотизасы
    

Бүкіләлемдік Ньютонның дуализмі әлем уақытының эквиваленттілігмен Эйнштейннің материсының теңдігінде өзгереді. Эйнштейннің теңдік модификациясында материяның тууы саналатын «эквиваленттілік емес» материяны және уақыт әлемін сипаттайды. Эйнштейн теңдігі тек қана уақыт әлем арасында ғана емес, ол материя ентропия арасында қатынас тудырады. Бізге берілген космологиялық механизм «фазалардың бөлінуі» материя мен гравитация арасының бөлінуіне алып келеді. Алғашқы вакуумда олар аралыс орналасқан. Негізгі түсінік – тұрақсыздық. Егер бірдеңе болса тұрақтылық болмайды. Спонтты флуктация туады. Флуктацияның өзіндік өріс өндіру процесінің басталуынан бөлектен туады.

Пригожиннің материяның тууы туралы ойы тұрақсыздық системасы класына жатады. Материяның тууының аяғы өмірдің қара күші – тығыз байланысты.
Қайталау сұрақтары:

1.Химия дамуының негізгі тарихи кезеңдері

2.Химияның негізгі заңдары

3.Ең жаңа химияның даму бағыттарының кейбір ерекшеліктері

1. А.А. Горелов. Концепция современного естествознания. Москва, 2003

2. Е.ААхметов, М.О.Әбілова және т.б. Қазіргі заманғы жаратылыстану концепциялары. Алматы, 20035

3. З.И.Кузнецов, Г.М.Идлис, Гутина В.Н. Естествознание. Москва, 1996

4. В.И.Вернадский. Биосфера

5. Б.Ф.Поршнев. О начале человеческой истории. Москва, 1974

6. ФрейдЗ. Психология бессознательного. Москва, 1989

7. Л.Тищенко, Г.К.Гагаев, А.Б.Смаилов. СПИД, проблемы лечения и профилактика. Москва, 1989

1.Биологиялық эволюция және адам

2.Сана-сезімнің классикалық моделі

3.Иекмділіктің жаратылыстанушылық негізі

Қазіргі уақытта ғылым адамды – биологиялық және әлеуметтік компоненттерді біріктіретін биоәлеуметтік ретінде анықтады. Бұнымен келісуге болады, бірақ: 1. адамды физикалық жағдайда қарастырып, онда болып жатқан химиялық процестерді білу. 2. тек адам ғана әлеуметтік формада өмір сүрмейді, көптеген жануарларда тіршілік етеді.

Ертедегі антикалық философия адамның табғатына көп көңіл бөлген. Кинктер өмірді табиғи жағдайда және материалдық қажеттіліктерді шектеулі түрде қарады.Адамның биологиялық және спецификалық жағдайының арасындағы шекараны оқытатын ғылым – “социобиология” деп аталады.

Адамды табиғи ғылым ретінде қараудың 3 аспектісін бар: 1. пайда болу. 2. Ондағы табиғи және гуманитарлы бірлестіктер. 3. адамды табиғи ғылым әдісімен білу. Бірінші бағыт “антропология” д. а. Ол адам қашан және қалай пайда болды және жануарлардан айырмашылығы туралы оқытады. Екінші бағыт – социобиология адамның генетикалық негізі және физиологиялық, психологиялық процестердің қарым-қатынасы туралы оқытады. Үшінші бағытқа табиғи ғылым жолымен адамның миы, оның анын, есін т.б. оқытады.

Адам – әлеуметтік құбылыс. Адамның өмірі, философияның анықтамасы бойынша, қоғамдық қатынастардың бірлестігінен туды. Жаратылыстану жануарлар әлемін зерттейді.

Адамға байланысты әлеуметтік биология – әлеуметтік ұжым туралы ғылым, ол адам мен жануарлардың әлеуметтік мінез –құлықтарының ұқсастықтарын және адамның әлеуметтік мінез құлқының генетикалық детерминациясының механизмдерін анықтайды.Әлеуметтікбиология адамды екі бөлімнен тұратын тіршілік иесі ретінде қарастырады: биологиялық, әлеуметтік бөлімдер.Әлеуметтік биологияның мақсаты-адамның биограммасын қалыптастыру, яғни оның іскерлігіндегі табиғи- биологиялық негіздерді толығымен сипаттау.Адам бойындағы табиғи мен әлеуметтіктің қатынасу мәселесі генетикалық-мәдени коэвалюцияның мәселесі болып табылады.

Әлеуметтік биология коэвалюцияны адамның өзін де зерттейді.Оның адамға байланысты негізгі ойы- «Саналы адам» генетикалық әртүрлі мінезі бар кәдімгі биологиялық түр. Адамда, басқа түрлердегі сияқты,өзінің биологиялық табиғатынан тыс мақсаттары болмайды.Сондықтан биология мына сұраққа «жоқ» деп жауап береді: «Мәдениет адамның мінезін альтроистік мінсіздікке жақындатып өзгерте алады ма?»

Адамда туғаннан бір-біріне болысушылық және бір-бірімен араласушылық болады. Егер бұл қабілеттер тұқым қуалаушылықпен берілсе, әлеуметтік биологиямен байланысты,егер өмір сүру мен тәрбиелеу процесінде пайда болса,әлуметтік мәдениетпен байланысты. Генетика мен әлеумметтік биология эгоизмнің,альтруизмнің гендері бола ма,яғни мінез тұқым қуалай ма,әлде әлеуметтік тәрбиеге байланысты ма соны қарастырады.

2. Этология әлеуметтікбиологияға дейін, адамда жануарларға тән көп нәрсенің бар екенін көрсеткен. Агрессия жануарлардың агрессиясына сай келеді. Жануарлардағы сияқты ашуланушылық ер адамдарға көбірек тән. “Мәдени – тарихи және техникалық даму жағдайларында түр ішілік агрессияны қауіпті деп санауға маңызды себептер бар, ” – дейді К.Лоренц.

Бұл қауіпті жағдай жануарлар әлемінде қалай жойылады ?”Пайдалы, қажетті инстинк өзгермейді; кейбір ерекше жағдайларда егер ол зиян болса, арнайы тоқтау механизмі енгізіледі. Бұл жерде де ұлттардың мәдени тарихи дамуы осыған ұқсас болып келеді; дәл сол үшін Моисейдің шарттары жолі сөздер емес тоқтамдар т.б.”. Агрессияны алып тастауға болмайды, себебі ол биологиялық пайдалы қызметті атқарады, барлық инстинктер бір-бірімен байланысқан, күлкі агрессияны тоқтатушы механизм. Күнахармен күресу өте маңызды, себебі оған энергия жұмсалады.

Лоренц Канттың категориялық императивінің биологиялық нұсқасын жасайды: “Менің іс – әрекетімді басқаратын заттарды табиғаттың жалпы заңдары дәрежесіне дейін жоғарылата аламын ба?”. Этологиялық императив былай дейді:»Сенің әрекетің табиғаттың заңдарына сәйкес келетіндей әрекет жаса»

Жануарлар стимулдарға адамдарға қарағанда қатты мән береді.Адамдардың жануарлардан тағы бір айырмашылығы-болжау қабілеттілігі.

«Жоғары дәрежелі жануарлардың,әсіресе адам тәрізді маймылдардың ересектерінің топтық іс-әрекеті кішкентай кезінде мамасымен қарым қатынасы қалай болды, соған байланысты.Бір нәрсені жаттау үшін,ол нәрсеге қызығу керек.Қызығушылықты көтеру үшін ойын қажет. Қазіргі психология былай дейді, адамға жаңаны үйренуге тырысу қасиеті тән, ерлерде ол жақсы дамыған, әйелдерге қарағанда, оның негізгі функциясы сақтау мен өндіру.Араласу нәтижесінде адамның санасы жануарларға беріледі. Адам қоғамда табиғи сұрыпталуы нашар жүреді, ата-бабаларымыздың эвалюциясына болысқан. Адам қандай жетістіктерге жетсе де ол писсимистік анықтамалармен жүрді, біздің эвалюциямыз құлдырауға әкеледі деген анықтамалар бар.

3 .Адамдар арасындағы көптеген айырмашылықтары- ұлттық,

нәсілдік, жыныстық- табиғи құбылыс болып табылады, оны көптеген ғылым салалары зерттейді. Этнос- адамдардың бірлестігі, ұлттық қасиеттері бойынша қосылған. Біздің кезімізде белгілі этнолог Л.Н.Гумелев болып табылады. Этнология, Гумелев бойынша- жаратылыстық ғылым. З.Фрейд индивиттердің іс әрекетін психикалық энергиядан түсіндірсе, Гумелев қоғамдық дамуды күннің энергиясымен байланыстырған. Күн импульстарды жібереді, олар пассионарлық қозғалысқа келеді. Сонғысын түсіндіргенде Гумелев келесі гипотезияны айтады. Күннің қуаттылығының азаюынан ноносфераның қорғаныш қасиеті төмендейді, жекелеген кванттар төмендейді, сол кезде өз жолдарында сәулену болады, ол мутацияны тудырады.

Гумелев бойынша, пассионарлы қозғалыс энергиясы мол адамдардың пайда болуына әсер етеді, ол адамдар этносты құрап, басқа адамдарды өз артынан жүргізеді. Этногенез келесі этаптардан турады: 1 Ояну- динамикалық фаза;2 жылыну- акматикалық фаза;3 Қалыпты жағдайға көшу- инерциондық фаза;4 обскурация- өшіп бара жатқан қозғалыстар фазасы.

Ояну фазасының негізгі ұраны этностың қажеттілігі бәрінен маңызды. Индивидумға ең маңыздысы- қоғам алдындағы міндет. Инерциялық фазада мынадай ұран болады «өзіңді сақтап өз өзің бол», мұнда индивидуализм гүлденеді, қан көп төгіледі. Обскурация фазасында ұран- «басқалар сияқты болу» әркім өзі жайлы ғана ойлайды. Мәдениет дамиды, материалды байлықтар жиналады.

4. 
   Экология жогарыда адам, қоршаган орта арасындағы қатынас
   

Адам қоршаған ортамен әртүрлі байланыста болады- заттық, энергетикалық, ақпараттық. Олар адамды, табиғатты өзгертеді. Орыс ғалымы А.Л.Чиновский күннің адамға үлкен әсерін айтқан. Жүрек ұстамаларының сызығы күн қуаттылығының графигіне сай келеді. Егер жануарлар қоршаған ортаға үйренсе, адамдар қоршаған ортаны өздеріне үйретеді. Вернадскийдің айтуы бойынша жана жер құрылысы адаммен жасалынады. Адаммен табиғаттың байланысын зерттейтін ғылымдар жахандық экология, адам экологиясы және әлеуметтік экология.

Будыко бойынша жахандық экологияның негізгі мақсаты- антропогендік шаруашылықтың әсерінен биосфераның өзгеруінің болжамын жасау. Әлеуметтік экология адам мен табиғат байланысын қоғамның қоршаған ортаға әсері негізінде қарастырылады. Адамдар өндірістерді арттыру үшін экосистемалардың тұрақтылығын бұзады. Адам табиғаттан барынша коп нәрсе алғысы келеді, ал табиғат максималды өнімділікті емес, максималды тұрақтылықты сақтауға тырысады.

5. 
   Ноосфераны екі мағынада түсінуге болады:1 Сананың билеу сферасы
   
6. 
   (Фихте бойынша);2 .адам мен табиғаттың саналы әрекеттесуі.
   

Ноосфера концепциясы натурфилософиялы жүйеге ұқсайды.

Ноосфераның құралды- мүмкіндік, бірақ қажеттілік емес. Бұл концепцияның құндылығы, мүмкін болатын болашақтың концепциясын жасау, және онда адам өзін саналы индивид ретінде көрсетеді.