Оқу әдістемелік кешенге түйіндеме
жүктеу/скачать 208.7 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әдебиеттер
- Дәрістің мақсаты
- Дәрістің жоспары
| Дәрісті бекіту сұрақтары: 1. Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи
белестерінің қандай кезеңдері бар? 2. Қазақ әдебиетінің даму жолдарын қалай саралаймыз? 3. Ұлттық әдеби сынның тарихын жасауда қандай еңбектер жарық көрді? 4. Қазіргі әдеби сынның жаңашылдық қырлары туралы не айта аласыз? Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 31, 32, 33, 41, 43, 45. 15,16 Дәріс Жаңғыру кезіндегі сын және осы жылдары жарық көрген зерттеу еңбектері Дәрістің мақсаты:Ғалымдардың сыный еңбектерімен таныстыру барысында,студенттерді сыни тұрғыда ойлауға баулу. Тірек сөздер:Сын,зерттеу,әдебиет зерттеушілер,монаграфия. Дәрістің жоспары:1.1956-1966 жыл аралығындағы жарық көрген сыни еңбектерге тоқталу. 2. Зерттеулер жасауға қатысқан аға жазушылардың еңбектері жайлы. 3. Қазақ халқының ауыз әдебиетіне арналған жаңа зерттеулер 4.Бұл дәуірдегі бірталай бағалы зерттеулер демократтық- ағартушылық әдебиетке арналғандығы 5. Бұл дәуірде сын мақалалар жинақтарын жариялау жайлы. 6.Қазақ әдебиетінің тәуір туындыларының дүние жүзіне таныла түсуі. Әдеби процесстің ұлғаюы, жаңа туындылардың көбеюі - оны зерттеп, ғылыми бағалап отыратын әдебиет сыны мен әдебиет туралы ғылымының баюына да мол материал беріп, оның дамуын тездетті. Бұл саладағы еңбектің өнімді болғанын таныту үшін 1956-1966 жыл аралығындағы он жылда жүз елуден астам сын және зерттеу кітапарының жарық көргенін айтудың өзі жеткілікті. Мұндай өнімділік бұрынғы әдебиет дамуы кезеңдерінің ешбірінде болған емес. Жеке зерттеулер мен әдебиетші ғалымдардың сыншылдық ойларын қорыту түрінде 6 томдық «Қазақ әдебиетінің тарихы» (1960-1967) жасалды. Онда қазақ ауыз әдебиеті мен әдебиет тарихы, Кеңестік дәуірдегі әдебиеттің даму жолы белгілі жүйеге түсіп, жинақталды. Орта және жоғары мектептерге арналған әдебиет оқулықтары, ауыз әдебиеті мен ақындар шығармаларының текстері көптеп басыла бастады. Қазақ әдебиеті сыны мен әдебиеттану ғылымының осы дәуірде қарқынды дамуы, ең алдымен қоғамдық ой-пікірде еркіндік тууымен байланысты болды. КОКП XX съезінен кейін бір кезде жазықсыз қуғын-сүргінге ұшыраған ақын-жазушылар мұрасы халыққа қайтарылды. С. Сейфуллин, Б.Майлин, I. Жансүгіров ақталып, олардың кітаптары қайта басыла бастады. 1957 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің «Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка мұрасын зерттеудің, сын тұрғысынан қарап, пайдаланудың жайы және оны жақсарту шаралары туралы» қаулысы шықты. 1959 жылы қазақ халқының әдеби мұрасына арналған ғылыми-теориялық конференция өтті. Бұл қаулы мен конференция шешімдері әдеби мұраны пайдалану, мәселесін түбегейлі шешпегенмен, бұл саладағы іске бөгет болып келген көптеген жағдайлардың бетін ашып, ауыз әдебиеті мен әдебиет тарихына арналған жаңа зерттеулер жазуға мүмкіндік туғызды. Бүгінгі әдеби процесс пен тарихи әдебиетке қатысты әр кезде пікір айтып, ақыл-кеңестерімен көмектескен, тіпті зерттеулер жасауға қатысқан аға жазушылардың еңбектері бұл саладағы іске мұрындық болды десек артық емес. М.Әуезовтің «Әр жылдар ойлары» (1959), «Уақыт және, әдебиет» (1962) атты мақалалары мен зерттеулері, С.Мұқановтың «Өсу жолдарымыз» (1960) атты мақалаларының жинағы мен «Жарқын жұлдыздар» (1964) деген Шоқан мен Абайға арналған зерттеуі жарық көрді Кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиетінің тірі куәсі және әдебиет, тарихының білгірлері боп танылған бұл екі жазушының ой-пікірлері кейінгі зерттеушілерге көп ой салды. Қазақ халқының ауыз әдебиетіне арналған жаңа зерттеулер оны тұтас жинақтап көрсетуге де,ауыз әдебиетінің жанрларын талдауғада, жеке ақындардың шығармашылығын бағалауға да көңіл бөлді. М.Әуезовтің, X.Досмұхамедовтің, С.Сейфуллиннің 20-30-жылдары жазылған кітаптарының концепциясы мен мазмұнын толықтыра,қайта қарай отырып,бұл еңбектер фольклор жөніндегі ғылымның бүгінгі деңгейіне лайық жасалды.Бұлардың ішінде 6 томдық «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томы(бірінші,екінші кітаптар), М.Ғабдуллиннің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» (1959) атты жоғары мектепке арналған оқулығы, Е.Ысмайыловтың халық ақындарына арналған «Ақындар» (1956) атты монографиясы көрнекті орын алады. «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томының бірінші кітабында бүкіл ауыз әдебиетіне, оның жанрлық жүйелеріне кең талдау берілді, ал, екінші кітапта халық поэзиясының Кеңестік дәуірде дамуы ғылыми қорытылып,оны жырлаушылардың басты өкілдерінің шығармашылығы зерттелді. Бұл тұста қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу ісімен Қажым Жұмалиев (1907-1968) тұрақты шұғылданды. Оның «Қазақ эпосы мен әдебиеті тарихының мәселелері» (1958), «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі» (1960) атты екі томдық еңбегі ғалымның бұл саладағы зерттеулерін жинақтады. Бірінші кітапқа Қажым қазақ эпосы туралы ұзақ жылдар жүргізген зерттеулерін кіргізіп, XVIII-XIX ғасыр ақындары Бұхар жырау, Махамбет, Шернияз, Алмажан Азамат қызының ақындық жолына талдау берді. Ал, екінші кітап XIX ғасырдың екінші жартысындағы ағартушылық-демократтық әдебиетке арналды. Онда Шоқанның әдебиеттік еңбегі, Ыбырай Алтынсарин мен Абайдың шығармашылығы қарастырылды. Сонымен бірге оған «Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі» (1946 жылы докторлық диссертация есебінде қорғалып, 1948 ж. жеке кітап болып басылған) атты монографиясы кірді. Қажым осы жылдары мектеп оқулықтары көлемінде алғаш Дулат, Шортанбай, Мұрат сияқты кезінде кертартпа саналған ақындар шығармашылығы жайлы жаңа еңбектер жазды. Олар орта мектептің 8-сынып оқулығына енді. Бұл ақындардың шығармашылық жолын зерттеу қажеттігі 1959 жылғы конференцияда да көтерілді. Бірақ жарияланған азын-аулақ еңбектерде олар жайлы ойлар жұқарып, там-тұмдап айтылды, негізінен оларға Қазақстанның Ресейге қосылуына қарсы болған кертартпа ақындар ретінде баға берілді. Бұл дәуірдегі бірталай бағалы зерттеулер демократтық–ағартушылық әдебиетке арналды. С. Мұқановтың Шоқан туралы, Б. Сүлейменов пен Ә. Дербісалиннің Ыбырай туралы еңбектері жарық көрді. Абай өмірі мен еңбегін зерттеуге көп ғалым-әдебиетшілер қатысты. М.Әуезовтің «Абай Құнанбаев» атты монографиясы («Әр жылдар ойлары» кітабында 1959), Қ. Жұмалиевтің жоғарыда аталған еңбегі, М.С.Сильченконың «Творческая биография Абая»(1957),3.Ахметовтің «Лермонтов и Абай» (1954), X. Сүйіншалиевтің «Абайдың қара сөздері»(1956), А.Нұрқатовтың «Абайдың ақындық дәстүрі» (1966), Қ.Мұхамедхановтың «Абай шығармаларының текстологиясы жайында» (1959) атты кітаптары мен көптеген мақалалар жарық көрді. Абайды зерттеу мәселесі, әсіресе, 1954 жылы аталып өткен ақынның қайтыс болуының 50 жылдығы тұсында кеңірек қойылды. Сол жылы "Абайдың өмірі мен творчествосы" атты мақалалар жинағы басылды. Абайдың қоғамдық-саяси, тағы басқа көзқарастарын қарастырып,оның ұлылығын дәлелдеген Т.Тәжібаевтың, Қ.Бейсембиевтің, М. Ақынжановтың, Ә.Жиреншиннің зерттеулері ақын жайлы еңбектерді толықтырды. Ең соңында қазақ әдебиетінің тарихына байланысты еңбектерді қорытып, әдебиет тарихына жаңа баға беріп, оны жүйеге түсірген «Қазақ әдебиеті тарихының» екінші томын (бірінші кітабы –1961) атау орынды. Онда XVIII ғасырдан бергі әдебиет тарихы ғылыми жүйеге түсіп, Бұқар жырау, Дулат, Махамбет, Шернияз, Шортанбай, Алмажан, Сүйінбай, Біржан, Шоқан, Ыбырай, Абай, Ақан сері, Мағауия, Ақылбай, Шәңгерей, Әсет сияқты ақындар шығармашылығына талдау берілді. Бұл көлемдегі ақындар еңбегі бұрын зерттеуге іліккен емес еді. Томның екінші кітабы 1965 жылы жарық көріп, онда XX ғасырдың басында өмір сүрген Жаяу Мұса, Мұсабек Байзақов, Әріп Тәңірбергенов, Балуан Шолақ, Мұхамеджан Сералин, Ығылман Шөреков, Спандияр Көбеев, Тұрмағанбет Ізтілеуов, Бекет Өтетілеуов, Сұлтанмахмұт, Бернияз Күлеев, Сәбит Дөнентаев тәрізді ақындар еңбегі кең талданды. Бұл ақындардың да көпшілігі бұрын мұндай ғылыми талдауға ілікпеген болатын. Осылармен қатар XX ғасыр басындағы әдебиет өкілдері жайлы жеке зерттеулер жасалды. Бұлардың ішінен Б. Кенжебаевтың «Журналист Мұхамеджан Сералин» (1957), «Сұлтанмахмұт Торайғыров» (1958), «Қазақ халқының XX ғасыр басындағы демократ жазушылары» (1958), С.Қирабаевтың «Спандияр Көбеев» (1960), Т.Әбдірахмановтың «Орыс әдебиетін қазақ тіліне аудару дәстүрі және Бекет Өтетілеуов» (1960), Ә. Дербісалиннің «Қазақтың октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті» (1966) атты монографияларын атауға болады. Бұл жылдардағы зерттеу еңбектердің, негізгі саласы Кеңестік дәуірдегі әдебиетке арналды.Партия әдебиет зерттеушілердің назарын осы дәуір әдебиетіне бұрып, солардың негізінде Кеңестік заманның артықшылығын, осы мезгілдегі әдебиет дамуының жетістіктерін баса айтуға бағыттады. Шындығында да жалпы әдеби істің ілгерілеуінде, әдебиет жанрларының тууы мен баюында, әдебиеттің қоғам ісіне батыл араласуында, ақын-жазушылар қатарының өсуі мен әдебиеттің тақырыптық арнасының кеңеюінде бұл дәуір әдебиеті аса үлкен орын алатын еді.Сондықтан күнделікті әдеби сыннан басқа бұл дәуір әдебиетіне келелі зерттеулер жасалды. Кеңестік дәуірдегі әдебиет дамуын ғылыми қорытындылауға арналған тұңғыш еңбек – «Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі» 1949 жылы жарық көрген еді. Кезінде ол сол дәуірдің идеологиялық талабына жауап бермейді деген сылтаумен сыналды. Одан кейінгі талап осы аттас кітаптың жаңадан жасалған нұсқасы (1958). Очерк сол жылы орыс тілінде басылды. Мәскеуде 1960 жылы жарияланды. Кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиеті туралы толық зерттеу кейін «Қазақ әдебиетінің тарихының» үшінші томы (бірінші, екінші кітаптар) күйінде жарық көрді (1967), оларға Қазақ Кеңес әдебиетінің даму кезеңдеріне арналған әдеби шолулар мен С.Сейфуллин, Б.Майлин, I.Жансүгіров, М.Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин, АТоқмағамбетов, Т. Жароков, Ә. Тәжібаев, Ғ. Орманов, Қ.Аманжолов шығармашылығы жайлы монографиялық тараулар енді. Том өз кезінде дәуір әдебиетінің даму, жетілу кезеңдері мен жеке авторлардың әдебиетке қосқан үлесін айқындаған елеулі еңбек болды. Осы ұжымдық зерттеулерге қосымша әдебиет дамуының кезеңдері мен әдебиет процесінің ерекшеліктері жайлы шолу сипатты жеке авторлардың кітаптары (Б. Кенжебаевтың «20-жылдардағы қазақ совет әдебиеті», 1962, С. Сейтовтің «40 жылда», 1960) жарияланды. Әдеби процесс жанрлық, тақырыптық даму тұрғысынан да, жеке ақын-жазушылардың шығармашылық жолын жинақтау, әдебиет тәжірибесін теориялық қорыту жағынан да зерттеле бастады. Ә. Тәжібаевтың «Өмір және поэзия» (1962), С. Ордалиевтің «Қазақ драматургиясының очеркі» (1964), Б. Шалабаевтың «Қазақ романының тарихы» (1966), Ш. Ахметовтың «Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі» (1960), Ә. Сатыбалдиевтің «Рухани қазына», «Аударма проблемалары жайында» (1964) т.б. жанрлардың дамуына арналған еңбектерімен қоса, М. Базарбаевтың «Қазақ поэзиясындағы еңбек адамының образы» (1961), М.Хасеновтің «Ұнамды образ және типтендіру» (1966), Т.Кәкішевтің «Октябрь өркені» (1962), М. Дүйсеновтің «Әдебиеттегі мазмұн мен форманың бірлігі» (1962) тәрізді проблемалық зерттеулер туды. З. Ахметовтің «Қазақтың өлең құрылысы» (1964) атты көлемді монографиясы мен Қ.Жұмалиевтің «Стиль - өнер ерекшелігі» (1966) атты кітабы жарық көрді. Әдебиет дамуына аса зор еңбек сіңірген классик жазушылардың өмірі мен шығармашылық жолын толық күйінде қарастырып, олардың әдебиетке қосқан үлесін айқындауда С. Қирабаевтың – «Сәкен Сейфуллин» (1962), «Ғабидсн Мұстафин» (1956), Е. Ысмайыловтың «Ақын және революция» (1964), Т. Нұртазиннің «Жазушы және өмір» (1960), «Бейімбет Майлиннің творчествосы» (1966), М.Дүйсеновтің «Ілияс Жансүгіров» (1965), «Ақын мұраты» (1967), А. Нұрқатовтың «Мұхтар Әуезовтің творчествосы» (1965), Т. Ахтановтың «Ғабит Мүсірепов» (1956) сияқты монографиялары маңызды рөл атқарды. М. Әуезов пен С.Мұқанов шығармашылығына арналған арнаулы жинақтар шықты. Сонымен бірге бұл дәуірде сын мақалалар жинақтарын жариялау дәстүрі қалыптаса бастады. М. Қаратаевтың, Е.ЬІсмайыловтың, Б. Кенжебаевтың, Т. Нұртазиннің, Т.Әлімқұловтың, С. Қирабаевтың, Р. Бердібаевтың, А.Нұрқатовтың, Қ. Нұрмахановтың, М. Базарбаевтың, Б.Сахариевтің кітап болып басылған еңбектері сынның әдеби процестегі ролін көтере түсті. Сыншылдық ой-пікір жаңа сапалық қасиеттермен толықты. Қазақ сыншылары бірігіп, әдебиеттің даму бағытын айқындап, оның өзекті мәселелерін шешуге қатысты. Жалпы алғанда, бұл дәуір қазақ әдебиетінің жаңа қарқынмен дамыған кезеңі болды. Қазақ әдебиетінің тәуір туындылары дүние жүзіне таныла түсті. М. Әуезовтен кейін С. Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтің, Ғ. Мұстафиннің, Т.Ахтановтың, Ә. Нұрпейісовтың, Ә. Әлімжановтың О.Сүлейменовтің шығармалары шет тілдерге аударылып таралды. «Алтын отау» атты қазақ фольклорының жинағы , Германияда шықты. Абай мен Жамбыл жырлары Шығыс Еуропа халықтарының бірқатар тілдеріне аударылды. Қазақ әдебиеті мен жазушылары туралы Л. Арагон, А. Стиль, . М.Борис, В. Баум, А. Куреллан, А. Вюрмсер, П. Филибер, т.б. шетел әдебиетшілері пікірлер айтты. Қазақ жазушылары әлем әдебиетімен қарым-қатынасқа түсіп, шет елдердің тәуір туындыларын қазақ тіліне аударуға жәрдемдесті. Халықаралық жазушылар қатынасына араласты. Мұның бәрі қазақ әдебиетінің интернациональдық негізінің нығайып, оның кемелдене түсуінің белгісі еді. жүктеу/скачать 208.7 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|