Оқу сауаттылығЫ 1022-нұсқа Нұсқау


- мәтін  Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір



Pdf көрінісі
бет45/185
Дата16.04.2024
өлшемі2.73 Mb.
#498823
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   185
null

3- мәтін 
Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір 
1. Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілқайыр ханнан бөлініп, 
жүректерінде азаттық пен бостандықтың жалыны жанған елін ертіп, Батыс Моғолстанның Шу мен 
Талас өзендері аралығындағы Қозыбасы аймағына қоныстанды. Осындай тарихи оқиғаның бастауы 
болған бұл шежіреге толы өңірдің тауы мен тасы, әрбір басқан жері аңызбен өткен кезеңдерден сыр 
шертеді. 
2. Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-и Рашиди" атты еңбегінде көрсетілген Керей мен Әз 
Жәнібектің алғашқы хандық құрып, ту тіккен жері - Шу бойындағы Қозыбасы. Ол шоқы Мойынқұм 
ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан. Шу өзенінің арнасы сол кезде Қозыбасы биігіне жақын 
болыпты. 
3. Қозыбасы, Қозыбашы - атауына келер болсақ, тарихи түп дерек көздеріндегі Қазақ мемлекеті 
құүрылған аймақ. Этимологиялық мағынасы қозының басындай ғана тау-төбелі жерлерді білдіреді. 
Жетісу өңірінде бірнеше Қозыбасы бар. Мухаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» кітабында 
Қазақ хандығының құрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасыда деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы 
тауы - тарихи-географиялық тұрғыдан алғанда XIV- XV ғасырларда билік еткен Моғолстан 
мемлекетінің батыс бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар жер атауы. Қазақ хандығы осы Қозыбасыда 
шаңырақ көтерген. 
4. Көне тарихқа үңілсек, Талас пен Шу өзендерінің аңғарлары ерте заманнан адам баласының тұрағы 
- мекені болғандығын айғақтайтын белгілерге көптеп жолығамыз. Тарихи дерек көздеріне үңілсек, 
Батыс Түрік қағандығының бастапқы жері Іле, Шу және Талас өңірлерін қамтыған. Батыс Түрік 
қағандығының саяси орталығы түрлі мезгілде Шу өңіріндегі Суябта, Баласағұнда және Меркіде 
орналасты. Бұл қалалар өз заманында қайнаған саяси өмірдің куәсі болды. 
5. Осындай ғасырлар қойнауынан бастау алатын қазақ халқының қалыптасуы Қазақстан аумағында 
ежелгі замандардан бері үздіксіз жүрген этноүрдістердің заңды қорытындысы екені ғылымда 
дәлелденген тұжырым. Этногенез үрдісі әрбір тарихи кезеңде өзіне тән айрықша белгілермен 
ерекшеленеді. Сондай ерекше кезеңге XIV - XV ғасырлардағы этноүрдістер жатады. Бүл кезеңнің 
басты белгілерінің біріне - қазақ халқының этнос ретінде тарих төріне шығуы жатса керек. 
6. Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жатқан түркі- оғыз текті ұлыстар негізінде 
қалыптасқан ортақ тіл, дәстүр, территория, менталитеттегі байырғы этностың қайтадан «қазақ» деген 
жаңа атпен тарих сахнасына шыққан кезі. Яғни, бұрыннан әртүрлі аталып келген этнос (сақ, ғұн, үйсін, 
түрік, оғыз, түркеш, қыпшақ, т.б.) жаңа этнонимге ие болды. Жаңадан пайда болған «қазақ» 


87474320427 
50
этнониміне байланысты, олардың мемлекеті «Қазақ хандығы» деп аталды. Жаңа атауға және жаңа 
статусқа ие болды. Демек, XV ғасырдың алпысыншы жылдарында-ақ, Қазақ хандығы ұлттық құрамы, 
аумақтық тұтастығы, мемлекеттік басқару жүйесі, сондай-ақ ішкі-сыртқы саясаты жағынан 
қалыптасқан мемлекет ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі таңдағы халықаралық қатынастар 
жүйесіндегі «мемлекет» өлшемімен қарауға болмайтын. Оның үстіне, «мемлекет» деген ұғымның өзі 
тарихи мәнге ие. Оған ұдайы даму, кемелдену негізіндегі тарихи үдеріс ретінде қарау керек. Өйткені, 
Қазақ хандығы құрылған XV ғасырда дүниежүзіндегі барлық елдер, яғни мемлекетгер біздің бүгінгі 
ұғымымыздағы мемлекеттік өлшемге жауап бере алмайтын. Демек, Қазақ хандығы алғаш құрылған 
күннен бастап, сол кездегі Еуропа мен Азияның кез келген елімен тең тұра алатын. 
7. Мәтінде жауабы жоқ сұрақты табыңыз 
A) Қазақ хандығының құрылған жері туралы кімнің еңбегінде айтылған? 
B) Алғашқы қазақ хандығын кімдер құрды? 
C) Қазақ хандығы қай ғасырда қалыптасқан мемлекет болып өмір сүрді? 
D) «Қозыбасы» атауының этимологиялық мағынасы қандай? 
E) Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы қашан, қайда тойланды? 
8. Мәтіннің қазақ елінің жаңа атауға, жаңа статусқа ие болғандығы туралы айтылатын бөлігі 
A) 3 
B) 2 
C) 1 
D) 4 
E) 5 
9. Мәтін мазмұнының реттілігі 
1. Жәнібек пең Керей сұлтандардың Әбілқайыр ханнан бөлінуі 
2. Жаңа этнонимнің пайда болуы 
3. Алғаш ту тіккен жер 
4. Қозыбасы атауы 
A) 2,4, 3,1 
B) 1, 2, 3,4 
C) 4, 2, 1,3 
D) 3,4,2,1 
E) 1,3,4,2 


87474320427 
51
10. Мәтіннен 1 және 2-бөлігінің мазмұн жағынан сәйкестігін табыңыз 
A) Ежелден қазақ даласын мекендеп келе жатқан ұлыстар туралы сөз болады. 
B) Қасиетті Мойынқұмның төл тарихы туралы айтылады. 
C) Қазақ хандығының алғаш құрылған жері туралы айтылады. 
D) Қазақ хандығының Еуропа, Азия елдерімен тең түсе алатынын айтады. 
E) «Қазақ» деген жаңа аттың тарих сахнасына шыққан кезі туралы айтылады. 
11. Мәтінде кездесетін Баласағұн, Меркі, Суяб қалаларына байланысты нұсқаны көрсетіңіз 
A) Батыс Түрік қағандығының саяси орталығы болған. 
B) Батыс Моғолстан, Шу. Талас өзендері бойында орналасқан. 
C) Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан. 
D) Қозыбасы аймағында қоныстанған. 
E) Еуропа мен Азияның кез келген елімен теңдесе алады. 
12. Мәтін мазмұны бойынша тұжырымдардың дұрысы 
1. Қозыбасы - Жамбыл тауындағы шоқы 
2. Қазақ хандығы XV ғасырда қалыптасты 
3. Қазақ халқының негізін түркі-оғыз текті ұлыстар құрады 
A) Үшеуі де дұрыс B) Тек екінші C) 
Екінші мен үшінші 
D) Бірінші мен екінші E) 
Бірінші мен үшінші


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   185




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет