Зерттеу нәтижесі:
Басса-Дарки әдістемесі бойынша зерттеу нәтижесін біз бірнеше көрсеткіштері бойынша талдадық. Олар келесі кестеде көрсетілген.
Басса-Дарки әдістемесі бойынша баланың мазасыздану деңгейін бағалау.
Мазасыздану түрлері
|
Көрсеткіштері
|
Зерттелінушілер саны
|
1. Физикалық агрессия
|
Жоғары, орта, төмен
|
2, 5, 11.
|
2. Жанама агрессия
|
Жоғары, орта, төмен
|
5, 9, 9.
|
3. Тітіркенушілік
|
Жоғары, орта, төмен
|
7, 8, 1.
|
4. Негативизм
|
Жоғары, орта, төмен
|
11, 6, 8.
|
5. Өкпелегіштік
|
Жоғары, орта, төмен
|
17, 3, 1.
|
6. Күдіктенушілік
|
Жоғары, орта, төмен
|
1, 3, 9.
|
7. Вербальды агрессия
|
Жоғары, орта, төмен
|
12, 11, 3.
|
8. Кінәлі сезіну
|
Жоғары, орта, төмен
|
2, 6, 1.
|
Зерттеу нәтижесі көрсеткендей мектеп оқушылары арасында жоғары дамыған агрессия түрлі вербалдьдық және физикалық агрессия болып табылады. Ол әсіресе ұл балаларға тән, олар балағат сөздерді өте көп қолданатыны анықталды. Екінші орында күдіктенушілік пен негативизм көрсеткіштері болады. Бұл жас кезеңіндегі балалардың күдіктенушілігінің жоғары болуы заңды нәрсе. Өйткені балалар өз мамандықтарын таңдап алып, болашақта дербес өмір сүру жолын тауып алу қажеттілігі алдында тұрғанымен байланысты. Біз төмендегі кестеде зерттелінген балалардың жетеуінің агрессиясының түрлерін көрсеттік. Бұл тестімен зерттелінген 23 баланың көрсеткіштері бір-біріне өте ұқсас келді. Олардың басым көпшілігінде жанама агрессия мен өкпелегіштік анық байқалды, сонымен қатар ұл балалардың барлығы және кейбір қыз балаларда вербалдық агрессия көрініс берді.
Сауалнама:
1. Кейде мен басқаларға зиян келтіргім келетін
Временами я не могу справиться с желанием причинить вред другим
2. Кейде өзім жақтырмайтын адамдар туралы өсек айтамын.
Иногда сплетничаю о людях ,которые не люблю.
3. Мен тез ашуланып қаламын, бірақ тез басыламын.
Я легко раздражаюсь,но быстро успокаиваюсь
4. Егер менен жақсылап өтініш сұрамаса, тапсырманы орындаймын.
Если меня не попросят по хорошему,я не выполню
5. Маған берілу керек деген қажетті нәрселерді ,мен толық ала алмаймын.
Я не всегда получаю то,что мне положено
6. Басқалар менің сыртымнан мен туралы не айтатынын білмеймін.
Я не знаю,что люди говорят обо мне за спиной
7. Егер мен достарымның қылықтарын ұнатпасам, пікірімді оларға білдіремін.
Если я не одобряю поведение друзей,я даю им это почувствовать
8. Біреуді алдаған кезімде,мен ар-ожданның алдында қатты қысыламын.
Когда мне случалось обмануть кого-нибудь,я испытывал мучительные угрызение совести
9. Мен басқа адамға қол көтере алмайтын сияқтымын.
Мне кажется,что я не способен ударить человека
10. Мен еш уақытта, заттарды лақтыратындай қатты ашуланбаймын.
Я никогда не раздражаюсь настолько,чтобы кидаться предметами
11. Басқалардың кемістігіне барлық уақытта кешірімдімін.
Я всегда снисходителен к чужим недостаткам
12. Егер маған орныққан ереже ұнамаса мен оны бұзғым келеді.
Если мне не нравится установленное правило, мне хочется нарушит его
13. Басқалар қолайлы жағдайды пайдаланып қалады.
Другие умеют почти всегда пользоваться благоприятными обстоятельствами
14. Басқалар маған күтпеген жерде, сый-сияпат көрсетсе, мен одан сескеніп қаламын.
Я держусь настороженно с людьми ,которые относяться ко мне несколько
более дружественно,чем я ожидал
15. Менің басқалармен келіспейтін кезім жиі болады.
Я часто бываю несогласен с людьми
16. Кейде менің ойыма,мен ұялатын ойлар келеді.
Иногда мне на ум приходят мысли,которых я стыжусь.
17. Мені біреу бірінші болып ұрса, мен оған жауап қайтармаймын.
Если кто-нибудь первым ударит меня ,я не отвечу ему.
18. Мен ашуланғанда есікті тарс еткізіп жабамын.
Когда я раздражаюсь,я хлопаю дверями
19. Мен сыртқы көрінісімнен әлде-қайда ашушаңмын.
Я гораздо более раздражителен,чем кажется
20. Егер біреу маған үкімін жүргізгісі келсе, әрқашан мен оған қарсы тұрамын.
Если кто-то воображает себя начальником,я всегда поступаю ему наперекор
21. Менің тағдырым мені онша қанағаттандырмайды.
Меня немного огорчает моя судьба
22. Көп адамдар мені ұнатпайды деп ойлаймын.
Я думаю ,что многие люди не любят меня
23. Басқалар менімен келіспесе, мен олармен дауласпай тұра алмаймын.
Я не могу удержаться от спора,если люди не согласны со мной
24. Жұмыстан қашатын адамдар өзін кінәлі сезіну керек.
Люди ,увиливающие от работы ,должны испытывать чувство вины
25. Менің отбасымды қорлап,тіл тигізгендер - жұдырыққа жығылғысы келгендер.
Тот,кто оскорбляет меня и мою семью,напрашивается на драку
26. Дөрекі әзілге мен бармаймын деп ойлаймын.
Я не способен на грубые шутки
27. Мені келемеждесе ,мен қатты ашуланамын.
Меня охватывает ярость,когда надо мной насмехаются
28. Егер біреулер өздерін бастықсымақ санаса, олар менменсініп кетпеу үшін бар күшімді саламын.
Когда люди строят из себя начальников,я делаю все,чтобы они не зазнавались
29. Апта сайын мен өзіме ұнамайтын адамдардың біреуін жолықтырамын.
Почти каждую неделю я вижу кого-нибудь ,кто мне не нравится
30. Адамдардың көбі мені қызғанады,көре алмайды
Довольно многие люди завидуют мне
31. Басқалардан өзімді сыйлауды талап етемін.
Я требую,чтобы люди уважали меня
32. Ата-анам үшін еш нәрсе жасамағаныма қамығамын.
Меня угнетает то,что я мало делаю для своих родителей
33. Сізді үнемі ызаландыратын адамдардың тұмсығын бұзуға тұрады.
Люди,которые постоянно изводят вас,стоят того,чтобы их «щелкнули по носу»
34. Мен еш уақытта ашуға бөленіп, тұнжырап жүрмеймін.
Я никогда не бываю мрачен от злости
35. Егер басқалардың маған деген көзқарасы мәртебеме сай келмесе, мен оларға ренжімеймін.
Если ко мне относятся хуже ,чем я того заслуживаю,я не расстраиваюсь
36. Мені біреу ренжіткісі келсе, мен оған көңіл бөлмеймін.
Если кто-то выводит меня из себя,я не обращаю внимания
37. Ешкімге байқатпауға тырыссамда, қызғаншақтық «Ішімді ит жегендей» етеді.
Хотя я и не показываю этого,меня иногда гложет зависть
38. Кейде маған мені сыртымнан күлкі қылатын сияқты сезіледі .
Иногда мне кажется ,что надо мной смеются
39. Мен қатты ызалансамда балағат сөз айтпаймын.
Даже если я злюсь, я не прибегаю к « сильным »выражениям
40. Менің күнәларымның барлығының кешірілгенің қалаймын.
Мне хочется,чтобы мои грехи были прощены
41. Маған біреу қол көтерсе, менің жауап қайтарған кездерім сирек
Я редко даю сдачи,даже если кто-нибудь ударит меня
42. Айтқаным мен қалағандай болмай қалса,мен ренжимін.
Когда получается не по-моему,я иногда обижаюсь
43. Кей кезде адамдарды бір көргеннен –ақ менің жыныма тиеді
Иногда люди раздражают меня одним своим присутсвием
44. Шынымен де жек көретін адамдарым жоқ.
Нет людей,которых бы я по-настоящему ненавидел
45. Бөтендерге еш уақытта сенім білдірмеу – менің ұстанымым
Мой принцип: «Никогда не доверять «чужакам»
46. Егер мені біреу ызаландырса, ол туралы не ойлайтынымды айтуға даярмын.
Если кто-нибудь раздражает меня,я готов сказать,что я о нем думаю
47. Кейін өкінетін нәрселерді жиі жасаймын.
Я делаю много такого, о чем впоследствии жалею
48. Ашуланған кезде қол жұмсауым мүмкін
Если я разозлюсь,я могу ударить кого-нибудь
49.Кішкентай кезімнен бастап долылық көрсеткен емеспін
С детсва я никогда не проявлял вспышек гнева
50. Мен өзімді атылуға дайын оқтай жиі сеземін.
Я часто чувствую себя как пороховая бочка,готовая взорваться
51.Менің не ойлайтынымды жұрттың бәрі білсе, ол адаммен бірге жұмыс істеу қиын деп есептер еді
Если бы все знали ,что я чувствую,меня бы считали человеком,с которым нелегко работать
52. Қандай себепке байланысты басқалар маған жағымды нәрсе істейді деп ойлаймын.
Я всегда думаю о том ,какие тайные причины заставляют людей делать что-нибудь приятное для меня
53. Маған біреу дауыс көтерсе, мен де оған айқайлаймын
Когда на меня кричат ,я начинаю кричат в ответ
54. Сәтсіздіктер мені қамықтырады
Неудачи огорчают меня
55. Мен басқалардай емес ,азды -көпті төбелесемін
Я дерусь не реже и не чаще чем другие
56. Қатты ашуланғанда бірінші қолыма түскен затты сындырғаным есімде
Я могу вспомнить случаи,когда я был настолько зол,что хватал попавшуюся мне под руку вещь и ломал ее
57. Кейде төбелесті бірінші болып бастаймын.
Иногда я чувствую ,что готов первым начать драку
58. Өмір маған әділетсіз екенін кейде анық сеземін.
Иногда я чувствую, что жизнь поступает со мной несправедливо
59. Мен адамдар бұрын тек шындығын айтады, деп ойлайтын едім
Раньше я думал,что большинство людей говорит правду,но теперь я в это не верю
60. Ашуланғанда ғана ұрысамын
Я ругаюсь только со злости
61. Егер мен қате әрекеттер жасасам, мені ар-ожданым мазалайды
Когда я поступаю неправильно ,меня мучает совесть
62. Өз құқығымды жұдырықпен қорғау керек болса ,күшімді көрсетемін
Если для защиты своих прав мне нужно применить физическую силу,я применяю ее
63. Кейде мен өз ашуымды жұдырықпен үстелдің бетін ұрғылағандай болып көрсетемін
Иногда я выражаю свой гнев тем,что стучу кулаком по столу
64. Маған ұнамайтын адамдармен,мен дөрекі қатынасамын
Я бываю грубоват по отношению к людям,которые мне не нравятся
65.Маған зиян келтіретін менде дұшпандарым жоқ
У меня нет врагов ,которые бы хотели мне навредить
66. Өзім дұрыс өмір сүрген жоқпын деген ой маған жиі келеді
Я не умею поставить человека на место,даже если он того заслуживает
67. Мені төбелеске дейін апаратындарды білемін
Я часто думаю,что жил неправильно
68. Мені төбелеске дейін жеткізуге қабілетті адамдарды ,мен білемін
Я знаю людей ,которые способны довести меня до драки
69.Мен ұсақ-түйекке бола ренжімеймін
Я не огорчаюсь из-за мелочей
70. Адамдар мені ашуландырып немесе намысыма тиіп,қорлағысы келеді деген ой менің басыма сирек келеді.
Мне редко приходит в голову ,что люди пытаются разозлить или оскорбить меня
71. Мен адамдарға жиі қоқан-лоқы көрсетемін,бірақ та оны іс жүзінде орындау ойымда да жоқ.
Я часто только угрожаю людям ,хотя и не собираюсь приводить угрозы в исполнение
72. Соңғы кезде мен мылжың болып кеттім
В последнее время я стал занудой
73. Дау барысында мен дауысымды жиі көтеремін
В споре я часто повышыю голос
74. Мен әдетте адамдарға деген теріс көзқарасымды көрсетпеуге тырысамын
Я стараюсь обычно скрывать свое плохое отношение к людям
75.Маған дауласқаннан гөрі ,келісімге келе салған артық
Я лучше соглашусь с чем-либо,чем стану спорить
Басса-Дарки әдістемесі бойынша зерттеу нәтижесі
№
|
Баланың аты
|
Агрессия түрі
|
1
|
Арыстан
|
|
№
|
Баланың аты
|
Агрессия түрі
|
1
|
Арыстан
|
Жанама агрессия, өкпелегіш
|
2
|
Алия
|
Вербальды агрессия, өкпелегіш
|
3
|
Базакүл
|
Жанама агрессия, өкпелегіш
|
4
|
Лейла
|
Вербальды агрессия, өкпелегіш
|
5
|
Мұрат
|
Физикалық және вербальды агрессия
|
6
|
Мадина
|
Вербальды агрессия, өкпелегіш
|
7
|
Мирас
|
Физикалық агрессия, өкпелегіш
|
8
|
Нұргүл
|
Вербальды агрессия, өкпелегіш
|
9
|
Нығметжан
|
Физикалық агрессия, өкпелегіш
|
10
|
Назира
|
Жанама агрессия, өкпелегіш
|
11
|
Олжас
|
Физикалық және вербалды агрессия
|
12
|
Оспан
|
Физикалық агрессия, өкпелегіш
|
13
|
Өтеген
|
Физикалық афессия, өкпелегіш
|
14
|
Палжан
|
Жанама агрессия, өкпелегіш
|
15
|
Палым
|
Физикалық агрессия, өкпелегіш
|
16
|
Раиса
|
Жанама агрессия, өкпелегіш
|
17
|
Рымбай
|
Физикалық агрессия, өкпелегіш
|
18
|
Рысбибі
|
Жанама агрессия, өкпелегіш
|
19
|
Саржан
|
Физикалық және вербалды агрессия
|
20
|
Сауле
|
Жанама агрессия, өкпелегіш
|
20
|
Торжан
|
Физикалық афессия, өкпелегіш
|
22
|
Тоқберген
|
Физикалық агрессия, өкпелегіш
|
23
|
Ұлбала
|
Жанама агрессия, өкпелегіш
|
Зерттелінушілердің жалпы эмоционалдық жағдайын, мазасыздану деңгейін,
қарым-қатынасқа құмарлығын, өзін-өзі бағалауын бағалау үшін
«Пиктограмма» әдістемелерін пайдаландық.
|
Басса-Даркидің эмоциялық тесті
Шарты: Төмендегі тұжырымдарға келісетін болсаңыз "+" белгісін, ал келіспесеңіз "-" белгісімен белгілеңіз.1. Егер мен ашулансам, қол жұмсап жіберуім мүмкін.
2. Заттарды лақтыратындай, ешқашан мен қатты тітіркенбеймін.
3. Мен тез ренжіп, жылдам басыламын.
4. Егер меннен дұрыс, жиі жақсылап өтінбесе, өтінішті орындамаймын.
5. Менің ойымша тағдыр маған қатыгез сияқты.
6. Басқалар менің сыртымнан мен туралы не айтатынын білемін.
7. Егер басқалар сөз-таласта менімен келіспесе, мен айтысудан бас тартпаймын.
8. Егер біреуді аддаған кезім болса, мен ар-ұжданымның алдында қатты азаптанамын, қысыламын, ұяламын.
9. Басқа адамға мен қол көтеруге қабілетті емес сияқтымын.
10. Мен ашуланғанда, есікті сарт еткізіп жабамын.
11. Кейде адамдар мені өзінің қатысуымен ашу-ызамды келтіреді.
12. Егер маған орныққан ереже ұнамаса, мен оны бұзғым келеді.
13. Кейде мені қызғаныш мазалайды.
14. Көп адамдар мені ұнатпайды деп ойлаймын.
15. Менің құқығымды басқалар сыйлағанды талап етемін.
16. Кейде менің ойыма өзім ұялатын ойлар келеді.
17. Мені төбелеске дейін жеткізеуге қабілетті адамдарды білемін.
18. Кейде мен ашу-ызамды төбелес арқылы көрсетемін.
19. Мен өзімді жиі атылуға дайын оқ ретінде сезінемін.
20. Егер біреу өзін бастық сияқты көрсеткісі келсе, әрқашан мен оған карсы тұрамын.
21. Мені барлық болмысыммен жек көретін адам жоқ.
22. Көбі маған қызғаныпшен қарайды.
23. Егер мен қатты ызалансам да балағат сөзге жақындамаймын.
24. Жұмыстан қашатын адамдар өздерінің кінәсін байқап сезу керек.
25. Егер маған біреу қол жүмсаса да, мен сирек жауап қайырамын.
26. Қатты ызаланғанда бірінші қолыма түскен затты алып, сындырғанымды есіме түсіре аламын.
27. Өзіме ұнамсыз адамдарға қатынасым дөрекілеу көзқарастамын.
28. Маған бұйрық беріп сөйлесе, ештеңе жасағым келмейді.
29. Басқаларға деген жаман көзқарасымды жасыруға тырысамын.
30. Кейде мені мазақ қылатын сияқты.
31. Егер біреу мені ызаландырса, мен ол туралы не ойлайтынымды айтуға дайынмын.
32. Өз ата-анам үшін аз көмек тигізгенім мені қатты толғандырады.
33. Маған біреу қол көтерсе, мен оған жауап қайтармаймын.
34. Дау барысында мен жиі дауысымды көтеремін.
35. Кішкентай нәрсеге бола ренжімеймін.
36. Адамдар өздерін бастык ретінде көрсетсе, мен калайда болса мен-менсіп кетпеуіне жағдай жасаймын.
37. Мен әрқашан да жаксы еңбегіме лайықты баға ала алмаймын.
38. Маған өіптесіп, зиян келтіретін жауларым жоқ.
39. Мені жиі адамдарды жәй ғана айтып қорытқанмен, оны орындаймын.
40. Мен жасаған істеріме көбіне өкінемін.
Жауап бланкісі
Ұпайлардың қосындысы
1+- 9 + - 17+- 25+- 33 +- 2 + - 10 + - 18+- 26+- 34 + - 3 + - 11 +- 19 + - 27 + - 35 + - 4 + - 12 + - 20 + - 28 + - 36 + - 5 + - 13+- 21+- 29 + - 37 + - 6 + - 14 + - 22 + - 30 + - 38 + - 7 + - 15+- 23 + - 31 +- 39+- 8 + - 16 + - 24 + - 32 + - 40 + - Жауап бланкісі
Ұпайлардың қосындысы
1+- 9 + - 17+- 25+- 33 +- 2 + - 10 + - 18+- 26+- 34 + - 3 + - 11 +- 19 + - 27 + - 35 + - 4 + - 12 + - 20 + - 28 + - 36 + - 5 + - 13+- 21+- 29 + - 37 + - 6 + - 14 + - 22 + - 30 + - 38 + - 7 + - 15+- 23 + - 31 +- 39+- 8 + - 16 + - 24 + - 32 + - 40 + - Жауап бланкісі
Ұпайлардың қосындысы
1+- 9 + - 17+- 25+- 33 +- 2 + - 10 + - 18+- 26+- 34 + - 3 + - 11 +- 19 + - 27 + - 35 + - 4 + - 12 + - 20 + - 28 + - 36 + - 5 + - 13+- 21+- 29 + - 37 + - 6 + - 14 + - 22 + - 30 + - 38 + - 7 + - 15+- 23 + - 31 +- 39+- 8 + - 16 + - 24 + - 32 + - 40 + - Кілті: 1. Физикалық агрессия 1 -9 17 -25 -33
2. Жанама агрессия -2 10 18 26 34
3. Тітіркенушілік 3 11 19 27 35
4. Негативизм 4 12 20 28 36
5. Өкпелегіштік 5 13 -21 29 37
6. Күдіктенушілік 6 14 22 30 -38
7. Вербальді агрессия 7 15 23 31 39
8. Кінәні сезіну 8 16 24 32 40
Сәйкес келеген таңбаларға бір ұпайдан беріледі және ұпайларды бір-біріне горизонтальді тұрғыда қосып, қосындысын "Ұпайлардың қосындысы" бағанына жазу қажет.
Өңдеу кезінде эксперимент жүргізуші (зерттеушіні) зертелушінің интеллектілік деңгейі емес, оның мінезіндегі эмоциялық ерекшеліктеріне көңіл бөлу керек.
№2 әдістеме: Эмоция тестісі.
Мақсаты: Адам бойындағы түрлі негативті мінез-құлық типін айқындау.
Уақыты: 15 минут
Нұсқау: Төмендегі әрекеттер, реакциялар саған қаншалықты сәйкес келеді, соны бағала. Жауап беру бланкісіне «иә» деп жауап берсең аталған сұрақ ретін қорша. Әрбір эмоция реакциясы бойынша белгіленген рет сандарын сана график құр.
Жауаптарға арналған бланк.
Шкалалар Сұрақтардың рет саны.
1. Физикалық агрессия 1 -9 17 -25 -33
2. Жанама агрессия -2 10 18 26 34
3. Тітіркенушілік 3 11 19 27 -35
4. Негативизм 4 12 20 28 -36
5. Өкпелегіштік 5 13 -21 29 37
6. Күдікенушілік 6 14 22 30 -38
7. Вербальді агрессия 7 15 -23 31 39
8. Кінәні сезіну 8 16 24 32 40
Нәтижелерді өңдеу көрсеткіші.
5
4
3норма
2
1
ФА ЖА Т Ө К ВА КС
Сенің агрессияң - басқаға әсері болмағанға дейін, сенің жеке ісің болып табылады. Құрылған график сенің қандай агрессия түріне бейім екеніңді көрсетеді. Графиктегі үзік сызықтар үстінде орналасқан нүктелер аталған мінез формасы айқын дегенді білдіреді.
Физикалық агрессия – агрессияның ең жағымсыз түріне бейімі бар. Саған мәселені күшпен шешу тән. Мүмкін, өмір салтың мен тұлғалық ерекшеліктер саған өзара әрекеттің тиімді әдістерін іздеуге кедергі келтіретін болар. Осындай агрессияны жауап ретінде алу қаупің бар.
Жанама агрессия - әрине әріптесіңнің басын ұрғанша, үстелді ұрған жақсы.
Дегенмен де бұлай ете бермеңіз. Жиһаз бен ыдыс-аяқты ая. Бұл қып-қызыл шығын. Оның үстіне бұлай жасай берсең, жарақат алуың мүмкін.
Тітіркенушілік – ішінде сақталаған агрессия мүмкін жақсы мүмкін жаман басқа адаммен қатынасыңды бірден өзгертпейді, бірақ сыртқа шыққанша улы дәрі сияқты іштей жейді. Сыртқа шықса физикалық, жанама агрессия болары айқын.
Негативизм – қарсы боламын деп мағынасыз, өзін құртуға бағытталған әрекеттер жасау, бұл жеткіншектерге тән реакция.
Өкпелегіштік - өзге адамдардың әрекетінен, сөздерінен, мұқатуды, шеттетуді, кемсітуді көтеруге даяр тұру. Өміріңді біртіндеп уландырады.
Күдіктенушілік – басқалардың әрекетінен, сөздерінен саған қарсы бағытталған жасырын ойларды көруге дайын болу.
Вербальді агрессия – тілің қырық құлаш. Дегенмен ойланған жөн. Ойланбай айтылған сөз, қол жұмсағаннан ауыр болады.
Кінәні сезіну – сен ешкімге қол жұмсамасаң, сындырмасаң, айғайламасаң онда құттықтаймын. Сіз өзіңіз кінәлі сияқты жағымсыз сезім қайдан пайда болады ?
Егер өз эмоцияңа жауап бере алатын болсаң, онда оны басқара аласың деген сөз. Мұндайда не істеу қажет? Табиғат бұл қасиетті саған шектен тыс жомарттықпен бергенімен, оны орнымен қолданған жөн. Өз жан сарайыңда қожайын сен бе, әлде эмоция ма осыны ұмытпа.Эмоция процесін асау жылқының адуын басқанымен салыстыруға болады. Оларға үнемі ерік берудің қажеті жоқ. Екі жағдай да ыңғайсыздық тудырады. Бір жағынан асау жылқыны үйрету қиын, мен оны баули алмаймын деудің қажеті жоқ. Асау жылқыны үйрету үшін шыдамдылық қажет екенін мойындау қажет. Ең бастысы жылқы өз иесін мойындау қажет.
Достарыңызбен бөлісу: |