П 15 Пікір жазғандар
жүктеу/скачать 0.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| Драма (грекше – drama – қимыл, әрекет ) – әдеьиеттің үшінші тегі, шындықты айрықша
тәсілдермен синтез қалпына келтіріп, шиеленіскен тартыстар үстінде жинақтап, оқиғаға қатысатын адамдардың сөзі мен ісі арқылы көрерменнің көз алдында қолмақол көрсететін күрделі жанр – « әдебиеттің ең қиын түрі » ( Горький ). Белинскийдің байыптауына бақсақ, эпос пен лирика « ақиқат әлемнің екі қиыры » болса, драма – сол екі қиырдың қосындысынан туған « үшінші, тірі, өз алдына бөлек », аралық әлем – « поэзияның жоғарғы тегі, өнердің биік өрі ». Драматургия мәселесін қозғағандардың барлығы, бәрінен бұрын, оның қиындығын айтады. Мұнда үлкен себеп бар. Өзге жанрлардай емес, драматургияда шарттылық көп. Алдымен, драматургиялық шығармаға көлем жағынан шек қойылады. Қандай пьеса болсын, бәрібір, жетпіссексен беттен аспауы шарт. Батыс Европа елдеріне кең тараған шіркеу драмалары тәулігіне сегіз сағаттан ойналып, кем дегенде үш күнге, керек десеңіз, тіпті, он, жиырма, отыз, қырық күнге дейін созылатын болған. Бірақ мұның бәрінің себебі бар және мұның бәрі – тарих. Бүгінде екі жарым, үш сағаттан аса жүретін пьесаны жұрт онша құмартып қарамайды. Сондықтан ең көп перделі пьесалардың көлемі де белгілі мөлшерден аспайды; драматург барлық шындық пен образды сол белгілеген мөлшерге қалай да сыйғызуға тиіс. Бұл – бір қиындық. Екіншіден, драматургиялық сөздерінен құралады. Шындық пен образ тек қана диалог пен монологқа негізделген. Сахнада сөйлейтін тек қана персонаж ғана; автор сахна сыртында, залда қалады. Автор үнсіз, тілсіз; қай сөзді қалай айту керек екенін режиссер мен актерге жақшада жай көрсеткені болмаса, дәл спектакль үстінде автор дәрменсіз; әр қаһарманның не айтып қойғанын немесе неге олай айтқанын түсіндіріп, залда отырған әр көрерменнің құлағына сыбырлап жүру автор қолынан тағы келмейді. Демек, драмадағы ең басты, ең шешуші, ең негізгі нәрсе – тіл. Пьесаның күші де, әлсіздігі де тілде; пьесадағы әр сөз мірдің оғындай өткір, көздеген жерге дір етіп тиердей дәл, көкей ге саулап құйылардай таза, мөлдір, санаға мықтап дарығандай мағыналы, мәнді болып келуге тиіс. Драма тілі тұжырымды, қысқа, түйінді болады. Әр сөз, әр сөйлем шындықты ғана емес, сол сөзді айтқан кейіпкердің мінезін аңғарту керек; әр адамның сөзі өзін таныту шарт. Міне, осындай, шығарманың тек қана кейіпкер сөзіне құрылуы – драматургиядағы екінші қиынлық. Үшіншіден, драма деген терминнің мағынасы қимыл екенін тегін деуге тағы болмайды: қимыл, әрекет жоқ жерде драматургиялық шығармада жоқ. Тартыс атаулының ең бір шиеленіскен, шымшытырық, күрделі түрі пьесада жатады. Арқауында аса маңызды, қатал, қиын қақтығыстар жатпаған пьеса – пьеса емес. Қаһарман сахнаға шықты ма, болды, дереу іске, әрекетке көшуі қажет. Сырғып перде ашылды ма, болды, сахнада бірінбірі ауыстырған суреттер, эпизодтар, оқиғалар тұтасып, дами бастауы шарт және әрбір эпизод тек қана қажеттіліктен туған қалаулы, қастерлі құбылыс болуы керек. Мәнсіз, мағынасыз кһрініспен көрермен назарын аудару қиын. Осылардың бәрі сахнада өмірдің өзекті шындығын жинақтау үшін қажет және осылардың бәрі драматургтың жазуында бағана айтылған жетпіссексен бет көлеміне актердің ойнауында екіүш сағат аясына қалай да сыюы шарт. Көрерменнің санасезімін бірнеше сағат баурап, көзін сахнаға қадалтар қарекет табу, оның жан дүниесін тебіреніске түсерер қақтығыс табу – қиынның қиыны. Баяғы грек трагедияларында тарт ыс, тайталас мұншалық қиын секілді көрінбейтін; грек құдайлары қырсықтанқырсыққа кезігіп, қырылып жататын; ал қазір тартыс, тайталас туғызу үшін, Ю. Олеша айтқандай, сахнадағы персонажға зақым келтіруақ қиын: баяғының пьесалары ( Шекспир, Шиллер, Гюго ), айттыайтпады, белдігіне қанжар қыстырып, қылыш байлаған қолбасылар, корольдер, принцтер, рыцарлар жайында жазылатын. Бірі аңдаусыз қанжар ала ұмтылса болғаны, екіншісі құлап түсетін. Бертін келе қанжар мылтыққа ауысып, ерегіскенде бірінбірі жекпежекке шақырып атып өлтіретін болғанын да Ю. Олеша қызық қып айтып кеткен. Қазақ әдебиеті дамуының бұл кезеңі алдыңғы дәуірлерге қарағанда бірсыпыра өзгешеліктермен ерекшеклекнеді. Бұған дейін әдебиетімізде өмірді күнгей жағынан ғана алып, боямалап көрсету орын алып келсе, ендігі жерде бүгінгі заман қайшылықтарын ашып көрсету біршама бетбұрыс жасалды. Ел тарихындағы маңызды тарихи оқиғалар көркем бейнеле бастады. Поэзияда бұрын саясатты үгіттейтін өлеңдер бағаланса, енді жалпы жеке адамның қуанышы мен қайғысы, сүйіспеншілік сезімдері мен табиғатпен сырластығы молырақ жырланады. Қ. Мырзалиев " Ой арманы ", " Дала дидары" кітаптарында туған жер туралы ойларын оның тарихы, табиғаты, салтдәстүрі, мінезімен ұштастыра жырлайды. Табиғаттан бабамыз ала берген секілді, Дарқандықты қазаққа дала берген секілді, – Деп, дала табиғаты адамның мінезін, яғни ұлттық мінезді сипаттайды. С. Мәуленов әскери тақырыпта өткір де ойлы өлеңдер жазды. " Түбірлер" деген өлеңінде ормандағы түбірлерді соғыс мүгедектеріне ұқсатып, кішкене бір құбылыстан үлкен ой түйеді. Көрінеді Орманнан түбірлер. Айырылған бұтаққолдардан түбірлер. Мүгедек солдат секілді түбірлер. Оқ жұлғандай етімді, Жүрегім тулай дүбірлер... Бұл жылдарда қазақ поэмасы да едәуір дамыды. Олар адам мен заман рухын бейнелеуге ден қояды. Ж. Молдағалиевтің "Мен – қазақпын" поэмасы қазақ атынан айтылатын монолог түрінде жазылған. Ақын осы әдіспен қазақ халқының тарихының ұзақ жолын, ауыр, азапты өмірін кең суреттейді. Оның бойындағы ерлік пен ізгілік сезімдерін паш етеді. Мен – қазақпын, мың өліп, мың тірілген, Жөргегімде таныстым мұң тіліммен, Жылағанда жүрегім – күн тұтылып, Қуанғанда күлкімнен түн түрілген. Осы шумақ – бүкіл поэманың беташары. Әр тараудың мазмұны осыдан өрбіп, қазақ өмірінің қилы кезеңдерін ашады. Драматургия саласында да бұл кезеңде ірі ілгерілеулер болды. Драматургия заман қайшылықтары шиеленістірген адам тағдыры қайшылықтарын ашуда батыл қадамдар жасады. Шахмет Хұсайынов "Кеше мен бүгін" пьесасында адал адамдарды шырмаған жалақорлыққа қарсы үн көтерді. Пьесада өз басының ғана емес, елінің мүддесін қорғай алатын Марабай сияқты адал, биік тұлғалы азаматтардың басына төнген жала мен қауіп кезіндегі күйінішсүйініші ашық естіледі. Адал адамды қорғауды драматург мәселе етіп қояды. Кеңестік өкіметі кезеңінде қазақ халқының басынан кешкен қиыншылықтар – аштық, халықтың қырылуы, жер аууы сияқты оқиғалардан бұрын жалтарып, боямалап, айналып өту әдет болса, енді олар қоғам қайшылығы ретінде шыншылдықпен көрсетіледі. Жалпы алғанда, бұл дәуірде әдебиет жанрларының барлық түрі қарқынды дамыды. Проза кең көлемде өрістеді. Поэзия заманның тынысын танытуда ұшқырлық танытты. Театр репертуарында сыншыл пьесалар көбейді. Халықтық поэзияның айтыс жанры өрістеді. Жаңа айтыс ақындары шығып, ұмытыла бастаған бұл өнерді қайта көтеруге қызмет етті. Жыраулық және жыршылық дәстүр қайта жаңғырды. Қазақ прозасының бұл кезеңдегі ірі табыстарын роман жанрынан көруге болады. Қазақ халқының XVI – XIX ғасырлардағы тарихы, Қазақ – Ресей қарымқатынастарының басталуы мен күрделі жағдайда өрістеуі І. Есенберлиннің "Көшпенділер", "Алтын орда" сияқты күрделі трилогияромандарында, М. Мағауиннің "Аласапыран" ( 1981, 1983), Ә. Кекілбаевтың "Үркер" ( 1981) және "Елеңалаң" (1984) романдарында суреттелді. 70– 80жылдардағы әңгіме жанры белгілі бір тақырып аумағындағы шектелушілік шеңберінен босанып, лирикалық, психологиялық суреттермен байыды. Ондағы адам мінезі өмірге, табиғи болмысқа жақындай түсті. 70–90жылдардың поэзиясы, оның ішінде қазақ лирикасы адамның ішкі сезімдерін жанжақты танытуға бет бұрды. Қорыта айтқанда, 60- 90- жылдардағы қазақ әдебиеті өмірді шыншылдықпен бейнелеуде өзіне дейінгі кеңестік дәстүрдегі қалыптасқан өмірді жағымды жағынан ғана көрсететін бір жақты саясатшыл уағыздау сипатынан бірте-бірте босанып, еркін суреттеуге бағыт алды. Көркем шығармалар тұрмыс-тіршіліктің, адам өмірінің қайшылықты шындықтарын қоғам дамуының қайшылықты ақиқаттарымен қатар алып суреттеулерімен байытылды. Тарих сабағын көркем баяндауға, ұлттық мүддені бүкпесіз білдіруге, адам өмірін психологиялық талдауға бет бұрыс жасалды. Кеңес үкіметі құлады, социалистік қоғам тарады. Қазақстан тәуелсіз даму жолына түсті. Әдебиет те өзіне дейінгі дамудағы ұлттық ой-сана мен бай тәжірибені меңгеріп, оны жалғастыра отырып, жаңа, тың ізденістерге бағыт алды. жүктеу/скачать 0.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|