П 15 Пікір жазғандар
жазушының сол өзі суреттеп отырған өмір құбылысы туралы айтқысы келген ойы
жүктеу/скачать 0.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| жазушының сол өзі суреттеп отырған өмір құбылысы туралы айтқысы келген ойы,
сол өмір құбылысына берген бағасы дер едік. Мазмұн мен пішіннің байланысы секілді тақырып пен идея да әрқашан бірлікте болады. Тақырыптан идея, сондай-ақ идеядан тақырып туып жатады. Идеясыз тақырып, тақырыпсыз идея болуы мүмкін емес. Қысқасы, кез келген көркем шығарманың негізінде бірін-бірі туғызып, бірін-бірі дамытып жатқан тақырып пен идея болады. Жазушы өмір шындығын көркем образдарға жинақтап, өз шығармасының тек идеялық-тақырыптық негізінде ғана суреттеп көрсете алады. Бір шығармадағы бірнеше және әр алуан жеке тақырыптар мен идеялардың басын бір жерге негізгі идея дейміз. Енді мына жайтқа аудару қажет: жазушының ой өзегі әрқашан қаз-қалпында көркем идеяға айнала қоймайды. Осыдан келеді де әр шығармадағы авторлық және объективтік идеялар туралы ұғым туады. Авторлық идея – суреткердің о бастағы ой өзегі; объективтік идея – нақты шығармадан туатын мақсатты нәтиже. Бұл екеуі ылғи бірдей бола бермейді. Дәлірек айтқанда, автор өзінің ойға алғанын жазу үстінде дәл өз ойындағыдай жинақтай беруі қиын. Кейде тіпті авторлық идеяға объективтік идея кереғар кеп, қарама-қарсы шығуы да мүмкін. Мәселен, Гоголь бір жолы «Өлі жандардың» алғашқы нұсқасының бірер тарауын Пушкинге оқып берген екен, оның алған әсері автордың ой өзегіне қарама-қарсы шығыпты: Гоголь көңілдендіріп, күлдірмек болып оқыса, Пушкин тыңдаған сайын түнеріп, сұрланып, ақыр аяғында тіпті мұңданып: «Құдай-ай, қайран Россия қандай қам көңіл еді!» - депті. Демек, бізге керегі – автордың идеялық мақсаты ғана емес, шығарманың идеялық нәтижесі. 1.6. Композиция мен сюжет, мазмұн мен форма Сөз өнеріндегі шешуші нәрсе – сурет деу аз; сөз өнеріндегі шешуші нәрсе – жай сурет емес, жанды сурет, яғни суретке, бейнеге адам тура «қолмен түртіп қалғысы келгендей»( Горкий) тірлік дарытатын қимыл - әрекет.Сюжет пен композицияның сыр – сипатын, міне, дәл осы ұғымның тұрғысынан тану қажет. Сюжет ( французша sujet - зат) – көркем шығарманың мазмұнын ашып, мазмұнды пішінге көшірудің негізгі түрі, жолы немесе тәсілі.Егер көркем шығарманың мазмұны түрліше мінездер мен типтердің өзара қарым- қатынасынан туған шындық, өмірлік оқиғалар тізбегі десек, осының өзі сюжетте адамдар мен заттардың тұтасқан ішкі –сыртқы қимыл – әрекет жүйесі ретінде ,кәдімгідей қозғалыс, белгілі бір даму үстінде көрінеді.Сондықтан болса керек, «сюжет дегеніміз,-дейді Горкий, -жалпы алғанда, адамдардың өзара қарым-қатысы, байланысы, қайшылықтары, жек көру,жақсы көру, әр характкрдің, типтің өсу, жасалу тарихы».Бұл - классикалық анықтама.Мысалыға: Б.Майлиннің «Шұғаның белгісін»алып қарасақ, оның сюжетін дәл осы анықтама тұрғысынан пайымдап қарасақ, «Әбдірахман Шұғаға ғашық болады» деген фабулалық мәліметтің мүлде жеткіліксіз екенін, демек, фабула тіпті де сюжет бола алмайтыны аңғару қиын емес.Егер фабула «Әбдірахманның Шұғаға ғашық болғаны» қысқа ғана хабарлап тынса, сюжет осы ғашықтықтың құпия сырына, Әбдірахман мен Шұғаның өзара қарым-қатынасына, олардың жан дүниесіне, түрліше сезім иірімдеріне, қимыл-әрекетіне, олар кездескен кедергілер мен қайшылықтарға, олар түскен күрес-тартыстарға, осылар арқылы қалыптасқанолардың адамдық тағдырлары мен болмыстарына, ақыр аяғында олардың әдеби қаһарман, типтік тұлға, қоғамдық характер ретіндегі «өсу, жасалу тарихына»тереңдеп кетеді.Осыларды сюжеттек желіге көшіре суреттеу арқылы жазушы өмірді өнерге айналдырып, өз қолымен өзгеше бір тіршілік дүниесін жасайды. Сюжеттен пайда болған өзгеше тіршілік дүниесінің - әдеби қаһармандар әлемінің «айрықша өз өмірі, өз тарихы, өз географиясы мен этнографиясы» болатынын Гончаров атап айтып, бұл әлемге ену оқырман үшін жаңалық ашу, жаңадан жер көріп, ел тану тәрізді болатынын қызық дәлелдеген –ді.Бұған қарағанда, сюжет арқылы жасалған «тың тіршілік әлемінде» өзінше бітім байқалады. Сюжет жекелеген қимыл ғана емес, жүйелі әрекет, яғни желілі оқиға. Сюжет пен фабуланы бөле қарап, параллель жасаушылар сюжетті - әрекет, фабуланы – оқиға деп ұғатыны мәлім.Оқиғаны әрекеттен бөлуге болмайтыны сияқты, фабуланы сюжеттен бөлмей, екеуін бір ұғфмға сыйғыза тексерген Л. Тимофеев пен Л. Щепилованың толғамдарында толып жатқан нанымды дәлелдер бар. Фабула – көркем шығармада суреттелген оқиғаны рет-ретімен жүйелеу, мазмұндау. Сюжет дегеніміз өнер туындысының мазмұнына айналған өмірлік оқиғалардың өзара байланысы, өрбуі, өрістеуі екені даусыз. Бір – бірімен қарым – қатынастағы адам тұлғалары осынау өзекті оқиғалар арнасында, тұтасқан түрлі – түрлі әрекет үстінде, шиеленіскен шытырман күрес, қақтығыс, қарама – қарсылық ішінде қалыптасады. Сюжетті шығармалардың мазмұнында көбіне күрделі қайшылықтар, өмірлік тартыстар желі тартып жату себебі де соған байланысты. жүктеу/скачать 0.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|