П. М. Кольцов т.ғ. д., профессор, Қалмақ мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

№ 1 (49) - 2013

Выпуск 1 (49) шығарылым

ПЕДАГОГИКА, ФИЛОЛОГИЯ, ТАРИХ

ПЕДАГОГИКА, ФИЛОЛОГИЯ, ИСТОРИЯ




Бас редактор – Главный редактор:

ИМАНҒАЛИЕВ А.С.

педагогика ғылымдарының докторы, профессор, академик/

доктор педагогических наук, профессор, академик
Редакция алқасы – Редакционная коллегия:

Т. Вюнш – философия докторы (PhD), профессор, докторы философии (PhD), профессор,

Пассау университеті (Германия, Пассау қ.) Университет Пассау (Германия, г. Пассау)

университеті (Ресей, Элиста қ.) государственный университет (Россия, г. Элиста)

ҒЖ және ХБ жөніндегі проректоры ЗКГУ им. М.Утемисова

бірінші проректор ЗКГУ им. М.Утемисова

университеті (Ресей, Иванов қ.) государственный университет (Россия, г. Иванов)

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

(Польша, Быдгощ қ.) Университет экономики (Польша, г. Быдгощ)

атындағы университет (Германия, Майнц қ.) им. Йоханнеса Гутенберга (Германия, г. Майнц)

педагогикалық университеті (Украина, Горловка қ.) государственный педагогический университет

(Украина, г. Горловка)

М.К. Бисемалиева - филол.ғ.д., профессор, д.филол.н., профессор,

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

Жинақ ҚР Қоғамдық келісім және ақпарат, мәдениет министрлігінің келісімімен 07.12.1999ж. тіркеліп, №971 – Ж куәлігі берілген.

ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитетінің келісімімен мерзімді баспасөз басылымдарын және (немесе) ақпарат агенттіктерін 10.12.2012 ж. есепке алу туралы №13214-Ж куәлігі берілген.

Жинақ филология және педагогика ғылымдары бойынша диссертациясының негізгі нәтижелерін жариялау үшін Қазақстан Республикасының Білім және ғылым саласындағы Бақылау комитеті бекіткен ғылыми басылым Тізіміне енді.

Свидетельство о регистрации издания № 971-Ж от 07.12.1999 г. выдано Министерством культуры, информации и общественного согласия РК.

Свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания и (или) информационного агентства №13214-Ж от 10.12.2012 г. выдано Комитетом информации и архивов Министерства культуры и информации РК.

Журнал включен в Перечень научных изданий Комитета по контролю в сфере образования и науки Республики Казахстан, рекомендованных для публикации основных результатов диссертаций по филологическим и педагогическим наукам.

Ó М.Өтемісов атындағы БҚМУ, 2013.

педагогика Педагогика pedagogics

Елбасы Жолдауында баса назар аударылған инновация – педаго-гикалық категория ретінде жаңғырту, жаңарту деген мағнаны білдіреді. Инновация – жаңаша ойлау. Сондықтан да бүгінгі білім беру жүйемізге ұлттық дәстүрлерімізді сақтай отырып, өз бетінші ізденіп, жаңаша ойлайтын, бүгінгі ақпараттық технологияның қыр-сырын жете меңгерген, оны тек сапалы білім алу мақсатында қолдана білетін, елінің тарихын жастайынан қызыға оқып, әдебиетімен сусындаған, ана тілінің терең қатпарлары мен бүгінгі жаңа бағыттарын және бірнеше тілді жете меңгерген дара тұлға қалыптастыру басты бағыт болып отыр. Бүгінгі күн талабы – маманның кәсіби бағыттылығын, іскерлігін қалыптастыру.

Жоғары оқу орындарындағы сапалы білім – қоғам дамуының негізі. Сондықтан білім жүйесі ғылымның соңғы жетістіктерін үнемі назарда ұстау-ға тиіс. Білім саласында жаңа білім беру технологияларының пайда болуы жоғары оқу орны оқытушыларынан әдістемелік-технологиялық біліктілікті талап етеді. Білім берудің мақсаты мен міндеттеріне, білім алушының мүмкіншілігіне, қажеттілігіне негізделмеген оқыту нәтиже бермейді.

Осы орайда Елбасының: «Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін жолға қоюға тиістіміз. Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық, ғаламдық коммуника-циялық желілерге шығу...

...Бәсекеге қабілетті технологиялар инновациялық экономиканың өзегі ретінде өздігінен пайда бола қоймайды. Бұл ұзақ үдеріс, ғылыми зерттеулердің, күрделі де шығынды эксперименттердің және ақыр аяғында, ғалымдардың идеялық нұрлануының қиындықпен келетін жемісі...» деген пікірлерін басшылыққа ала отырып, білім беру технологияларын жоғары оқу орындарына мақсатты түрде енгізуге міндеттіміз.

Жалпы ғалымдардың технология туралы пікірлерін жинақтасақ: шеберлікпен өнім алу, нәтижеге жету, белгілі бір жоба, модельмен оқыту сияқты қағидалардың төңірегіне топтастырылып, түрлі анықтамалар берілген. Солардың ішінде кең тараған, зерттеушілер өз еңбектерінде негізгі ұстанымдардың бірі етіп алатын – В.П.Беспальконың тұжырымдары. Оның тұжырымдары бойынша технология төмендегідей шарттарды іске асыруы тиіс: біріншіден, педагогикалық технология оқытуда дайындықсыз әрекет-терді болдырмауы керек. Біздің ойымызша, ғалымның бұл жерде меңзеп отырғаны – кез келген технологияны мектеп тәжірибесіне енгізуде оған қажетті техникалық құралдардың жеткілікті болуы; оқу кешендерінің (оқулық, әдістемелік құрал, көрнекілік) технологиялық нұсқалары, сондай-ақ білім беру жүйесінде технологияны жүзеге асыруға жағдай жасау. Екіншіден, технология оқушының оқу-танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу-тәрбие үрдісінің жобасына негізделуі қажет. Ғалым бұл жерде оқу үрдісінде педагогика-психологиялық тұрғыдан жүргізілетін жұмыстарды нұсқаған (ол мәселе туралы келесі бөлімде ой қозғалады); үшіншіден, оқу мақсатын диагностикалық түрде анықтап, оның меңгерілу сапасы дәл тексеріліп, бағалануы қажет.

Осы орайда қазақстандық ғалым Ғ.М.Құсайыновтың пікірінше, педагогикалық технология әдеттегі түсініктерден өзгеше, ол – мұғалімнің жоспарланған оқыту мен тәрбиелеу жолындағы мақсаттар мен нәтижелерге жету және сабақ беру үрдісіндегі ұжымдық оқыту әдісі. Себебі ұжымдық оқыту әдісі қазіргі заман талабына сай жан-жақты жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеп шығуға мүмкіндік береді деп есептейді. Сондықтан ғалым: “Педагогикалық технология – оқу жоспарлары мен бағдарламаларында берілген оқу материалын оқушылардың өздері бірін-бірі оқыту арқылы меңгеру үрдісі”, – десе [2, 35-б.], ғалым-әдіскер Қ.Қадашева “Жаңаша жаңғыртып оқытудың әдістемелік негіздері: өзге тілді дәрісханалардағы қазақ тілі” атты докторлық диссертациясында: “Жаңаша жаңғыртып оқыту әдісте-месі – бұл мүлдем жаңадан жасалған әдістеме емес. Ол дәстүрлі әдістемеден шығарылады. ЖЖО-дың айырмашылығы барлық оқыту әдістемесі үйрену-шінің танымдық, білімдік белсенділігін тудыруға, уәждемесін тудыруға бағытталады. Дәстүрлік әдістемеде оқыту-үйрету кезінде үйренушінің де, оқытушының да не істейтіндігі белгілі. Ал ЖЖО-да дамыту керек, яғни үйренуші де, үйретуші де барлық ішкі резервтерін пайдаланып, екі жағы да оқыту процесіне белсенді қатысуы керек”, – десе, [3, 115-б.], ғалым Ж.А.Қараевтың пікірінше: «Технология дегеніміз – әдістемелік жүйе мен сәйкес дидактикалық үрдістер кешенінің тәжірибеде жүзеге асырылатын жобасы, ал педагогикалық жағдаяттарға сай қолданылатын әдістер, тәсілдер оның құрамды бөлігі болып табылады» [4, 23-б.].

Кейінгі уақытта біздің елімізде де қазақстандық мектептер үшін оқыту технологияларын ойластырып, ғылым мен практиканы ұштастыра зерттеп жүрген ғалымдарымыз баршылық. Атап айтар болсақ, “Оқытудың үшөлшемді әдістемелік жүйесі” педагогикалық технологиясы (Қараев Ж.А.) [4], (Кобдикова Ж.У.) [5]; жүйелілік негізде оқыту (Ғалиев Т.Т.) [6]; шоғырландырып-қарқынды оқыту (Әбдіғалиев Қ.А. [7]; Нұрахметов Н.Н. т.б.) [8]; Ковжасарова М.Р. т.б. [9,]; Аульбекова Г.Д. т.б. [10]; модульдік (Жанпейісова М.М.) [11], Бейсенбаева З. [12], Бұзаубақова К.Ж. [13], С.К.Исламгулова [14] т.б. технологияларды жатқызуға болады.

Кез келген технологияны білім беру үрдісіне енгізуде міндетті орындалуға тиісті бірнеше шарттар бар. Тікелей қазақ тіліне байланысты мынадай шарттар болуы қажет:

а) нысанаға алынып отырған технологияның теориялық және әдісте-мелік мәселелерін жан-жақты ашып көрсететін ғылыми-әдістемелік еңбек;

ә) технологияны сабақ және сабақтан тыс уақытта жүзеге асыруға толық мүмкіндік жасайтын бүгінгі күн талабына сай компьютер, аудио-визуалдық құралдармен жабдықталған лабораториялар;

б) сол технологияға бейімделіп жазылған оқу кешендері: бағдарлама, оқулық, оқу құралдары, әдістемелік және көрнекілік құралдар;

в) ең басты шарттың бірі – осы технологиямен толық қаруланған мұғалім. Себебі, кез келген технологияның білім беру үрдісіне дендеп енуіне тікелей қызмет ететін – мұғалім. Ол үшін мұғалім жаңа технологияны мең-геріп қана қоймай, өзі меңгерген технологияны өз іс-әрекетіне байланысты қолдана алуы, жетілдіре білуі, сондай-ақ, өзінің анализі, рефлекциясы арқылы өзін-өзі жетілдіріп отыруға тиіс. Пікірімізді А.Байтұрсыновтың мына бір қағидасымен түйіндесек: “Мектептің жаны – мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектебі һәм сондай болмақшы, яғни мұғалім білімді болса, білген білімін басқаға үйрете білетін болса, ол мектептен балалар көбірек білім біліп шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі – білімді, педагогика, методикадан хабардар, оқыта білетін мұғалім. Екінші, оқыту ісіне керекті құралдар қолайлы һәм сайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді. Һәм құрал қандай болса, істеген іс те сондай болмақты. Істің толық жақсы болуына, құралдар сайлы һәм жақсы болуы шарт. Үшінші, мектепке керегі – белгіленген программа. Әр іс көңілдегідей болып шығуы үшін оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек. Үлгісіз я мерзімді өлшеусіз істелген іс олпы-солпы, я артық, я кем шықпақшы. Керексіз нәрселерді үйретіп, балалардың өмірін босқа өткізбес үшін, үйретуге тиісті білімді кем үйретпес үшін, балалардың күші жетпейтін өте алысқа сүйреп кетпес үшін, бастауыш мектепте үйрететін нәрселердің кесімі-пішіні болуға тиіс. Сол пішін программа деп аталады”, – десе [15, 438-б.], ғалым Р.Шаханова: “Педагогикалық технологияны енгізу – оқытушылардың шығармашылық жұмыс нәтижесінде әдістемелік жүйесін дамытады, оқытушылар мен студенттердің міндеттері мен құқықтарын орындауды, білім ордасында өзін-өзі ұйымдастыруды, құралдары, әдістері, түрлері сияқты өзара байланысты компоненттер кіретін оқу мазмұнын тарату тәсілі”, – деген тұжырым жасайды [16, 80-б.].

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлының: «...егер технологияларды басқалардан алуға ғана сүйенетін болсақ, біз өзіміздің технологиялық артта қалушы-лығымызды сол күйінде тұмшалап, технологиялық және ғылыми тұрғыда дамыған елдерге тәуелділікте боламыз. Сондықтан бізге өз ғылымымызды дамыту керек», – деген тұжырымының дұрыстығын, бүгінгі күні білім жүйесінде тереңдеп еніп, Қазақстанның әр облысында, мектеп мұғалімдері мен оқушыларының іс-тәжірибесінде қолданылып, сапалық нәтижесін беріп жүрген, өзінің бастау көзін кешегі алаш зиялыларының зерттеулерінен алған «Сатылай кешенді талдау» технологиясының ұлттық менталитетімізді ескере отырып жасалғандығына көз жеткіземіз. Яғни, ұлттық төл технология дегеніміз – қазақ тілін оқытудан бастау алып, халқымыздың әдебиетін, тарихын, жағрафиясын т.б. пәндердің жиынтығын құрап, оқушыларға жан-жақты білім беретін, оларды өз елінде, өз жерінде ұлтының биік тұлғалы азаматы етіп қалыптастыра алатын оқыту. Төл технологияны жасауға өзге елдің озық ой-пікірлерімен қатар қазақ халқының көрнекті ғалымдарының оқыту, тәрбие туралы жасаған ғылыми тұжырымдары, әдістемелік кешендері негіз етіп алынады. Атап айтар болсақ, теориялық негізіне А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов т.б. ғалымдардың ғылыми-әдістемелік тұжырымдамалары басшылыққа алынса, ағартушылық негізі – Ыбырай, Абай, Шоқан т.б. еңбектерінен бастау алады.

Сонымен, сатылай кешенді талдау дегеніміз – оқыту мақсаты, міндет-тері, әдіс-тәсілдері, өзіндік ерекшелігі бар және оқушыларға білімді ғылыми негізде сатылай, жүйелі, кешенді меңгертіп, оларға ұлттық құндылықтарды бағалай, қолдана білуге машықтандыратын оқыту. Сатылай кешенді талдау оқушыларға қазақ тілі ғылымының мазмұны мен жүйесін, оның сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысын, сөйлеу тілінің байлығын және әдеби тіл нормасын үйретіп, дұрыс сөйлеу, сауатты жазу дағдысын қалыптас-тырады. Сатылай кешенді талдау технологиясының басты қағидаларының бірі – жоғары қиындықта оқыту.

Сатылай кешенді талдау – қазақ тілін оқытудан бастау алып, халқымыздың әдебиетін, тарихын, жағрафиясын т.б. пәндердің жиынтығын құрап, оқушыларға жан-жақты білім беретін, оларды өз елінде, өз жерінде ұлтының биік тұлғалы азаматы етіп қалыптастыра алатын оқыту.

Сатылай кешенді талдау – тек қана білімді белгілі бір көлемде беріп, қажетті шеберлік пен дағдыны меңгертумен ғана шектелмейтін, сонымен қатар баланың жалпы жан-жақты дамуына, ойлау, есте сақтау, қиялдау, елестету сияқты басқа танымдық-психологиялық қасиеттерінің жақсы үйлесімді дамуына бағытталған, қазақ тілінде ойлайтын, қазақ мәдениетін меңгерген тілдік-мәдени тұлға қалыптастыратын оқытудың түрі.

“Сатылай кешенді талдау” технологиясының мақсаты: Қазақ тілінде ойын жеткізе алатын, өз ана тілінде дітін орындата алатын, қазақтың тарихы мен мәдениетін меңгерген жан-жақты білімді, мәдени ұлттық тұлға қалыптастыру.

• 
  Тілдік материалдарды оқушының жас ерекшелігін ескере отырып ғылыми негізде меңгерту.
  
• 
  Әр сөйлемнің, сөздің, дыбыстың табиғатын таныту арқылы сөзді таңдап-талдап қолдана білуге дағдыландыру.
  

• 
  Қазақ тілінің сөз байлығын терең игерту арқылы, әр сөздің ішкі мағынасы мен қолданыстағы ерекшелігін сөз сырына бойлату арқылы оқушының танымдық дүниесін қалыптастыру.
  

• 
  Кез келген шаршы топта өз ойын шешен де шебер жеткізе білуге машықтандыру. Сол арқылы әр оқушының өз ана тілінің құдіретін басқаларға таныта, бағалай білуге баулу.
  

• 
  Жазба жұмыстарын сауатты, жоғары деңгейде, шығармашылықпен орындай білуге төселдіру.
  
• 
  Өз ана тілінің грамматикасын сауатты игеру.
  
• 
  Қазақ тілі өзге пәндердің негізін түсініп, терең меңгеруге басты құрал екенін саналы түрде түсінуге бағыт-бағдар беру.
  

• 
  Түрлі шығармашылық жұмыстар жүргізу арқылы оқушыларды іскерлікке, тапқырлыққа баулу.
  

• 
  Талдаудың он деңгейін рет-ретімен жүргізе отырып, сатылай кешенді талдаудың түрлі амал-тәсілдерін меңгерту.
  

• 
  Интерактивті тақта, компьютерлік талдау арқылы оқушылардың ақпараттық- коммуникациялық сауаттылығын жетілдіру.
  

• 
  Ана тілі негізінде екінші, үшінші тілдерді меңгерудің негізін қалау.
  
• 
  Пәнаралық байланысты жүзеге асыру.
  

• 
  Оқу материалының жүйелілігі, бірізділігі.
  
• 
  Табиғилығы.
  
• 
  Дағдыға басым бағыт беруі.
  
• 
  Білімнің базалық деңгейінің барлық оқушылар үшін міндеттілігі.
  
• 
  Оқушыға өз деңгейін таңдауға ерік беру.
  
• 
  Оқушыларға берілетін білімнің саралануы.
  
• 
  Оқушылардың өз мүмкіндігіне қарай міндетті деңгейде білім алуға еріктілігі.
  
• 
  Оқыту мен тәрбиенің бірлігі.
  
• 
  Ұлттық құндылыққа ерекше орын берілуі;
  
• 
  Оқу үрдісінде пәнаралық байланыстың мақсатты енгізілуі.
  
• 
  Барлық оқушыны табысты оқыту.
  
• 
  Оқу-танымдылық белсенділігін арттыру.
  
• 
  Білім-білік дағдысын қалыптастыру.
  
• 
  Білім алуға деген ынтасы мен іскерлік қабілетіне ықпал ету.
  Оқуды жеделдету.
  
• 
  Шығармашылық қабілетін дамыту.
  
• 
  Ғылыми ізденіске жетелеу.
  

• 
  Мұғалім: мәселе қояды, ойлаудың жолдарын ашады, әрекеттің барысына бағдар береді, жетелейді.
  
• 
  Оқушы: белсенді субъектіге айналады.
  
• 
  Оқушылар бірін-бірі, өзін-өзі бақылау, бағалау, сын, пікір айтуға үйренеді.
  
• 
  Комплекс жүйесімен оқытқанда, пәндер бірігіп бір жолмен, бір арнамен ағып, араласып оқытылады.
  
• 
  Бірлескен ұжымдық әрекет етуге баяндау, проблемалық, ізденушілік, шығармашылық, зерттеушілік қабілеттері артады.
  

• 
  Сауатты жазып, оқып, айтуға дағдыланады;
  
• 
  Тіл білімінің әр саласынан өтілген материалдарды жүйелі түрде түсініп, ғылыми тілде баяндауға машықтанады;
  
• 
  Сөйлеу мәнері белгілі жүйеге түсіп, әуезді сөйлеуге үйренеді;
  
• 
  Өзі талдап тұрған сөздің құрамын, құрылысын, буынын, дыбыстардың өзіндік ерекшелігін дұрыс ажыратып, жолдастарына, мұғалімге нанымды түрде жеткізуге бейімделеді;
  
• 
  Тыңдаушы оқушылар да назар қойып, жолдасының жауабын мұқият тыңдауға дағдыланады.
  

Тілдік бірліктерді қысқаша жазылым бойынша талдап, айтылым бойынша толық ауызша сатылай кешенді талдауда – айтылым g тыңдалым g жазылым түрінде жүзеге асады. Тыңдалым жайлы ғалымның пікіріне жүгінсек, тыңдалымды жете меңгеру үшін қойылатын алғы шарттар:

1. Тыңдауға ұсынылатын мәтінде әңгімеде, пікірде айтылатын басты ой түсінуге жеңіл болу керек.

2. Үннің ырғағы мен әуені дұрыс естілуі қажет.

3. Тілді жақсы үйрену үшін тыңдалым бірінші сабақтан бастап, үздіксіз жүргізілуі тиіс.

4. Оқушының тілге қатысты білімі мен дайындығы ескерілген жөн.

5. Тыңдалымға қатысты жұмыстардың бәрі бақылауға алынған дұрысы.

Үшінші деңгей. Тілдік бірліктерді жазылым бойынша ықшамдау принципімен өрнектеу, айтылым бойынша ауызша толық сатылай кешенді талдау. Тілдік бірліктерді жазылым бойынша ықшамдау принципімен өрнектеу айтылым бойынша ауызша толық сатылай кешенді талдау.
Бұл деңгейде де тілдік қатынастың бірінші – айтылым; екінші – жазылым; үшінші – тыңдалым әрекеттері қатар іске асады. Бұл талдау – күрделілігімен ерекшеленеді. Мұнда бірнеше сөз немесе сөйлем алынып, әр саты бойынша ұқсас ұғымдар жинақталып, талдау арқылы дәлелдеме жұмысы жүргізіледі. Сондай-ақ талдаудың бұл деңгейіндегі көзделетін мақсат оқушыларды ой ұшқырлығына баулу, танымдық дүниесін байыту.

Төртінші деңгей. Тілдік бірліктерді жазылым бойынша символдар арқылы өрнектеу, айтылым бойынша ауызша толық талдау. Тілдік бірліктерді жазылым бойынша символдар арқылы ықшамдау принципімен өрнектеу, айтылым бойынша ауызша толық талдау. Төртінші деңгей – оқушылардың алдыңғы игерген білім-білік, дағдыларын жинақтап, сауатты әңгіме әдісі қолданылады. Әңгіме әдісі туралы ғалым Т.А. Ильина былай дейді: “Әңгіме дегеніміз – бұл оқытудың сұрақ-жауап әдісі. Ол оқу үдерісінің барлық буындарында қолданылады.

Бесінші деңгей. Диалог арқылы талдау.

• 
  Бесінші деңгейдегі талдау үлгілері көбінесе ауызша орындалады. Бұл талдау арқылы аңғарымпаздыққа, әріптесінің жауабын мұқият тыңдауға, ойын әрі жалғастырып кетуге машықтанады. Әрі мұндағы іс-әрекет көбіне ойын түрінде жүргізіледі.
  
• 
  Ұлы педагог В.А. Сухомлинский: “Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, творчествосыз, фантазиясыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды” дейді. Демек, оқушының ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи түседі. Адамның жан-дүниесінің дамып жетілуі, әлеуметтік өмірге бейімделіп тіршілік етуі әртүрлі. Баланың психикалық даму үрдісінде ойын әрекетінің тағылымдық және тәрбиелік маңызы осы заманғы тәлім-тәрбиелік психологиясында өзекті мәселе болып саналады. Ойын әрекетінде баланың денесі мен ақыл-ойы дамып, өзін қоршаған ортаны тани біледі.
  

а) теориялық білімді меңгеру деңгейін;

ә) талдауды сауатты жүргізу машығын;

б) орфографиялық сауаттылығын;

в) тыныс белгілерді дұрыс қою дағдысын байқаймыз, қорытынды шығарамыз, келесі сабақтарда қатемен жұмыс жасалады. Осы арқылы мұғалім әр оқушының тілдік материалдарды талдау деңгейін анықтайды. Ең бастысы, келесі уақытқа талдау деңгейіне берік негіз қаланады. Өйткені уақытқа талдаудың негізгі қағидаларының бірі – сауатты талдау.

Жетінші деңгей. Уақытқа талдау: а) Өте жылдам – 3 минутта; ә) Жылдам – 5 минутта; б) Баяу – 7минутта.

Бүгінгі қоғам автоматтандыру кезеңінде өмір сүріп жатыр. Сондықтан білім беруде де жылдамдық, қарқынды оқыту, техникалық, аудио-видео құралдарды кеңінен қолдану өріс алуда. Бұл тұста да халқымыздың біртуар азаматы Ж.Аймауытовтың дидактикалық ұстанымдарына жүгінеміз: “Оқыту жігерлі болсын, жігерсіз, жосық жұмыстан жайда да, бала оқытқанда татымды береке шықпайды. Әсіресе бала оқыту жұмысы ширақ, жігерлі, қызу болғаны дұрыс. Оқыту баланың ішін пыстырмаса, тез қажытпаса оқушы жұмысты ынтамен істесе, оқытудың ширақ болғандығы. Баланы қажытпау үшін берілетін мағлұматтар, ұқтырмайтын заттар алмасып отыру керек. Мұғалімнің басқасын кешуге болса да, баланы болжырап, еңсесі түсіп оқытқанын кешуге болмайды. Жігерлі болу – мұғалімнің сүйегіне біткен сипаты. Туыста жігерсіз, отсыз мұғалім сыртқы түрінде қандай оңтай, қандай әдіс қолданып оқуын түрлендірем дегенмен мәз береке шықпайды. Үйтсе де, оқытудың әдістерін дұрыс қолданса, сабақты едәуір ширатуға болады. Сондықтан мұғалім сөзін де, сыртқы әдістерін де сабақты қыздыру жағына орайлау тиіс. Мұғалімнің есінде болатын нәрсе, өтінумен, жалынумен яки күшпен баланың мінезін тәрбиелеу мүмкін емес. Баланың ақылы, сезімі, қайраты мұғалімнің жігерлі ықпалы арқасында ғана жетіледі. Мұғалім балаларына салақ, селқос қараса, олардың жан қуаттарын жетілтіп, тәрбие де бере алмайды”.

Тест жұмысын ұйымдастыруда мына төмендегідей дидактикалық шарттар орындалып отыру керек:

1. Тест мұғалім өткен материалды оқушылардың толық меңгергендігіне көз жеткізген кезде өткізіледі. Егер тақырыпты немесе бағдарлама бөлімін толық игермеген болса, онда бақылау жұмысын алмай, оқушыларға қосымша сабақтар ұйымдастырып, бағыт-бағдар беру керек.

2. Оқушыларға тест болардан бір-екі апта бұрын хабарлап, соған байланысты дайындық жүргізіледі. Сонымен қатар, оқушының тестке дайындық дәрежесін анықтау үшін алдын-ала тексеру жұмысын өткізген пайдалы.

3. Тест өтілген материалдың негізгі мазмұнын қамтып, берілген сұрақтар олардан тапқырлық пен шығармашылық талап ететіндей болғаны өте маңызды.

4. Тест өткізу барысында оқушылардың өз бетінше орындауын қадағалап, бір-біріне көмектесуге жол бермеу керек.

5. Тест аптаның бірінші бөлігінде және екінші, үшінші сабақтарда өткізіледі. Аптаның соңғы күндері немесе соңғы сабақтарда өткізу дұрыс емес. Себебі оқушылардың сабақ соңында шаршауы тестің төмен нәтиже көрсетуіне әкеліп соғады.

6. Мұғалім тесті сол өткізген мезетте тексеріп, оған дұрыс баға беруі керек, оқушылардың жіберген қателерін классификациялап, келесі жұмыс-тарда ол қателердің қайталанбау жолдарын қарастырады.

Білімді бақылауда тестің мынадай түрлері қолданылады:

1. Қолданылу мақсатына қарай диагностикалық, прогностикалық (алдын ала қабілетін таныту) болып бөлінеді.

2. Бақылау түріне қарай күнделікті, қорытындылау, аралық болып бөлінеді.

3. Құрылысына қарай бақылаушы, анықтаушы және үйретуші болып бөлінеді.

4. Тапсырмалардың сипатына қарай күрделі және жылдам орындалатын тестілер.

5. Жүргізілу, орындалу түрлеріне қарай дербес және топтық тестілер.

6. Жауаптарын таңдау қабілетіне қарай таңдаушы және еркін жауап түрінде болады.

7. Тест мазмұнына қарай тілдік, сөйлеу, коммуникативтік болып бөлінеді.

Тәжірибеде көбірек қолданылып жүрген тест жабық және ашық тестер. Ал біздің технологиямыздың талаптарына ашық тест сәйкес келеді.
Оныншы деңгей. Шығармашылық жұмыс. Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығын өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына көмектеседі. Өйткені, адам туынды ғана емес, тудырушы, жаратушы да, ал өзін-өзі шынайы болмысында бастайтын жол іздеуі керек. Адам өзін-өзі жетілдіруге, сонымен қатар өзін-өзі жоюға да қабілетті болады. Адамның өз болмысын тануға ұмтылуға көмектесіп, тереңде жатқан талап-тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады.

Қорыта келгенде, білім сапасын арттырудағы педагогикалық техноло-гиялар туралы айтылған ой-тұжырымдарды саралай келе, төмендегідей тұжырым жасауға болады:

- білім алушыларға сапалы білім, білік берудегі педагогикалық технологиялардың түрлері сан алуан, оларды өз тәжірибесіне енгізуді таңдау және одан нәтиже алу оқытушының кәсіби шеберлігіне тікелей байланысты;

- педагогикалық технологияларды енгізу   жүйелі  әрі   мақсатты  түрде жүргізілгенде ғана нәтижеге жетуге болады;