№11  дәрістің  тақырыбы:    Тҧлғалық  фактордың  эксперименталды  зерттеулерге

 

703-2015 форма. УМКД бакалавриат ПОӘК. Үшінші басылым

 

 

комбинациялық  және  т.б.  деп  аталады.  Осыған  орай,  тәуелсіз  ауыспалылар  арасында 

әртүрлі  қатынас  болуы  мүмкін:  конъюнкциялар,  дизъюнкциялар,  аддитивті  немесе 

мультипликативті  және  т.б.  Факторлы  эксперимент  кӛп  ӛлшемді  зерттеудің  жеке  түрі 

болып  табылады,  оның  барысында  бірнеше  тәуелсіз  ауыспалы  және  бірнеше  тәуелді 

ауыспалы арасындағы  қатынас орнатылады. Факторлы экспериментте болжамдардың екі 

типі тексеріледі: 

1.  тәуелсіз ауыспалылардың жеке әсері туралы болжамдар. 

2.  ауыспалылардың ӛзара әрекеті туралы болжамдар. 

Факторлы  эксперимен  факторлы  жоспар  бойынша  құрылады.  Экспериментті 

факторлы  жоспарлау  –  тәуелсіз  ауыспалылардың  барлық  деңгейлері  бір-біріне  сәйкес 

келуінен  тұрады.  Эксперименталды  топтардың  саны  барлық  тәуелсіз  ауыспалылардың  

сәйкестік санына тең болады. 

Факторлы жоспардың кӛптеген нұсқалары бар, алайда практикада олардың барлығы 

қолданылмайды.  Кӛбінесе  екі  тәуелсіз  ауыспалы  және  2х2  типті  екі  деңгейге  арналған 

факторлы  жоспар  қолданылады.  Жоспарды  құру    үшін  балансировка  принципі 

қолданылады.  2х2  жоспары  екі  тәуелсіз  ауыспалының  бір  тәуелдіге  әсер  эффектісін 

анықтау  үшін  қоданылады.  Экспериментатор  мүмкін  болатын  ауыспалылар  мен 

деңгейлердің қосындысына басшылық етеді. Мәліметтер қарапайым кестеде беріледі. 

Ал тӛрт тәуелсіз рандомизацияланған топтар сирек қолданылады. Нәтижелерді ӛңдеу 

үшін  Фишер  бойынша  дисперсиялы  талдау  қолданылады.  Факторлы  жоспардың  басқа 

түрлері,  3х2  немесе  3х3  те  сирек  қолданылады.  3х2  жоспарының  мақсаты  – 

интеллектуалды  тапсырмаларды  шешу  сәттілігіне  сыртқы  бақылаудың  әсерін  анықтау 

эксперименті  болып  табылады.  Бірінші  тәуелсіз  ауыспалы  оңай  түрленеді,  бақылаушы 

бар,  бақылаушы  жоқ.  Екінші  тәуелсіз  ауыспалы  –  тапсырма  күрделілігінің  деңгейлері 

болып саналады. Бұл жағдайда 3х2 жоспарын аламыз. 

Егер  екі  тәуелсіз  ауыспалының  екеуі  де  бірнеше  деңгейден  тұрса  немесе  тәуелді 

ауыспалының  тәуелсізге  байланысының  түрін  анықтау  мүмкіндігі  болса,  онда  3х3 

жоспары  қолданылады.  Бұл  жоспар  кӛмек  берудің  әртүрлі  күрделі  тапсырмаларды 

орындау  сәттілігіне әсерін анықтауға мүмкіндік береді. 

Жалпы  түрде  екі  тәуелсіз  ауыспалыға  арналған  жоспар  NxM  түрінде  кӛрсетіледі. 

Екіден  кӛп  тәуелсіз  ауыспалының  әсерін  зерттеуге  арналған  жоспарлар  сирек 

қолданылады.  Үш  ауыспалы  үшін  олардың  жалпы  түрі:  LxMxN.  Үш  тәуелсіз 

ауыспалымен  толық  жоспар  оңай,  қарапайым    ету  «латын  квадраты»  әдісі  бойынша 

жоспарлайды.  «Латын  квадратын»  екі  немесе  одан  кӛп  деңгейлі  үш  ауыспалының  бір 

уақыттағы әсерін зерттеу қажет кезде қолданады.  

Рандомизация  –  бұл  процедуралар  ішіндегі  ең  қолайлысы,  ол  дұрыс  шешімге 

кепілдік  бере  алады.  Рандомизацияның  нәтижесінде  күмәндар  болса,  онда  алдын  ала 

жоспарланған  тестілер  қолданылады.  Психологтар  арасында  алдын  ала  жоспарланған 

тестілер кең кӛлемде қолданылады. Биологтар кӛп жағдайда рандомизация процедурасына 

кӛп  кӛңіл  бӛледі.  Әр  адамның  ӛзінше  ерекше  және  айырмашылықтары  бар  екенін  кез 

келген  психолог  біледі.  Рандомизация  механикалық  процедураға  айналмай,  әрбір 

сыналушы  тестінің  кӛмегі  арқылы  ӛзінің  айырмашылықтарын  анықтай  алады.  Бірақ 

кейбір  психологтардың  пікірі  бойынша,  психологиялық  зерттеу  нәтижесінде  индивидтің 

ӛзіндік  ерекшелігі  мен  ӛзгеруі  сыртқы  факторға  байланысты  болады.  Сондықтан,  тест  - 

әрекет – ретест  жоспары рандомизация және бақылау тобына ӛте жақсы тараған. 

Осы жоспардың кӛмегі арқылы басқа  да ішкі ӛзгерістерді бақылауға болады. Тарихи 

фактор  бақыланады.  Бірақ  екі  топқа  бірдей  тең  бақылау  жүргізіп  жатқан  екі  зерттеуші 

жүзеге асырады. Рандомизация процедурасында оптималды болып, тестінің тәртібі болып 

саналады:  эксперименталды  және  бақылау  топтарының  саны  кездейсоқ  болып  саналады. 

Дәл осы сияқты оқиға пайда болуы немесе пайда болмаған оқиғаларды эксперименталды 

әрекет  арқылы  жасалады.  Әрине,  мұндай  процедураға  эксперименталды  және  бақылау 

топтарын таңдауда  сыналушылар саны 30-35 адамнан құралады. 

«Тест-әрекет-ретест» жоспарының нәтижесінде және оны ӛңдеу барысында 3 мағына 

 

703-2015 форма. УМКД бакалавриат ПОӘК. Үшінші басылым

 

 

есептеледі.  Екі  міндет  қолданғанда  мағыналы  әсер  етудің  тәуелділігі  немесе  тәуелсіздігі 

туралы  болжам  жасалады.  Сыртқы  валидтілікті  бақылау  үшін,  1949  жылы  құрылған 

Р.Л.Соломонның жоспары қолданылады. Соломонның жоспарын 4 топтық экспериментті 

жүргізуде қолданылады. 

Кейде эксперименталды болжамды  екі  топта салыстыру үшін дәлелденуі  жеткілікті  

болмайды. Бұл проблема екі жағдайда ғана пайда болады. 1. бақылау барысында ӛзгеруі 

қажет. 2. тәуелділігі кӛрсетілген сапасы арқылы екеуінің ӛзгеруі қажет. 

Эксперименталды  жоспардың  факторларын  бақылау  кезінде  әртүрлі  нұсқалардың 

ӛзгеруі  үшін  қолданылады.  Бұл  сапалылылқ  арқылы  тәуелділігі  кӛрсетілген,  екеуінің 

ӛзгеруі  тиісті,  эксперименталды  болжамды  шынайы  тексреу  кезінде  оны  орнату  қажет. 

Зерттеу  барысында  екі  топтың  қатысуымен  тәуелді  және  тәуелсіз  ӛзгерістер  арқылы 

құрастыру  фактісі  себептерінің  байланысы  алынады.  Бірақ  екі  нүкте  арқылы  кезектесіп 

ӛткізуге  болады.  Бұл  бір  сызықтың  тәуелділігі  арқылы  екеуінің  ӛзгеруін  анықтау  үшін, 

және  үш  нүкте  болуы  мүмкін.  Үш  деңгейдің  ӛзгеруінің  сәйкестігі  тәуелді  болмайды. 

Сыналушы  бірнеше  рандомизацияланған  топтарды  бӛліп  және  оларды  әртүрлі 

эксперименталды жағдайға қояды.  

Нақты  эксперименталды  зерттеудің  жоспары  басқалардан  маңызды  белгілермен 

сипатталады: 

1.  эквивалентті топ құру стратегиясының біреуін қолдану, әсіресе рандомизация. 

2.  эксперименталды жоспардың болуы және ең кемі бір бақылау тобының болуы. 

3.  экспериментті тестілеу және топтардың тәртібін салыстыру арқылы аяқтау.  

Жоспардың  классикалық  түрі  екі  тәуелсіз  топқа  арналған  жоспар  болып  саналады. 

Психологияда  экспериментті  жоспарлау  20  ғасырдың  басында  қолданыла  бастады.  Бұл 

жоспардың  үш  негізгі  бағыты  анықталды.  Оларды  сипаттауда  Д.Кэмпбелл  ұсынған 

символарды қолданамыз: R – рандомизация, Х - әсер, О 1 – бірінші топты тестілеу, О 2 – 

екінші топты тестілеу.  

жүктеу/скачать 0.98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: