Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
Эмоциялықкүйлерменсезімдердің
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| 3.2.Эмоциялықкүйлерменсезімдердің
психологиялық-құқықтықаспектілері Қыл мыс тық іс тер бо йын ша шын дық тың бе тін ашу, сот та аза- мат тық-құ қық тық дау лар ды ше шу кө бі не се адам дар дың мі нез- құл қы мен, олар дың қы лық та ры мен анық та ла тын әр түр лі эмо- циялық құ бы лыс тар ға ұла са ды. Кей бір пси хи ка лық, эмо циялық күй лер, ба сы нан ке ші ріл ген ауыр қай ғы-қа сі рет, олар дың ден- сау лы ғы на мо раль дық жә не фи зи ка лық за лал кел ті ре ді. Кей жағ- дай лар да осын дай күй лер адам ды аг рес сив ті қы лық тар ға, оның ішін де зор лық-зом бы лық си па тын да ғы құ қық қа қай шы әре кет тер жа сауға түрт кі бо ла тын итер ме леуші күш ре тін де кө рі не ді. Қыл мыс тық оқи ға ға тап бол ған адам дар, оған өз де рі нің бел гі- лі бір қа ты нас та рын біл ді ре ді, ал олар дың кө рі ні сі эмо ция, се зім, кө ңіл-күй жә не бас қа да пси хи ка лық жағ дай лар дан бай қа ла ды. Сырт қы дү ниенің әсе рі ми да жай ға на бей не ле ніп қой май ды, ол адам ды тол ған ды рып, те бі рен тіп ерек ше өз ге ріс тер ге алып ке ле- ді. Отан дық ға лым Г.Г. Дос пу лов тың айт уын ша, «бұл – ағ за ның биоло гиялық қа жет ті лік те рі мен оның құ ры лым дық кө рі ні сі». Пси хи ка ның эмо циялық кө рі ніс те рі нің ең қа ра пайым тү рі не эмо циялар (ла тын ті лі нен ау дар ған да «шай қаң да ту, тол қы ту») жа та ды. Бұл – қор ша ған ор та да бо лып жат қан құ бы лыс тар ға адам ның суб ъек тив ті қа ты на сын біл ді ре тін қыс қа мер зім ді ма за- сыз да ну се зім дер дің пси хи ка лық бей не ле ну тү рі. Олар суб ъект үшін қан дай да бір ма ңыз ды қа жет ті лік тер ді қа на ғат тан ды ру мен не ме се қа на ғат тан дыр мау мен бай ла ныс ты. Ашу, жек кө ру мен жиір ке ну сияқ ты эмо циялар аг рес сив ті құ қық қа қай шы мі нез- құлық тың не гі зі не жа та тын дұш пан дық тың эмо циялық ке ше нін құ рай ды. Эмо циялар мен са лыс тыр ған да се зім дер пси хи ка ның ана ғұр лым кең жә не жо ға ры дең гейде гі әлеу мет тік, ин тел лек ту- ал дық тұр ғы да қа нық қан кө рі ніс те рі бо лып та бы ла ды. Көп уа қыт қа со зыл ған эмо циялар мен се зім дер ді бас тан ке ші- ру пси хи ка ның тұ рақ ты, ана ғұр лым күр де лі, іш тей қа ра ма-қай- шы лық ту ды ра тын эмо циялық күй лер ге ауыс уына алып ке ле ді. Эмо циялық күй лер – ұзақ уа қыт бойы пси хи ка лық үдеріс тер ге 3. Заңгер мен психолог іс-әрекетіндегі психикалық үдерістердің, ... 47 реңк бе ре тін, суб ъек ті нің ба ғыт ты лы ғы мен оның бо лып жат қан құ бы лыс тар ға, оқи ға лар ға, адам дар ға қа ты на сын анық тайт ын кө- ңіл-күй ді қа лып тас ты ра ды. Бел гі сіз, қа ра ма-қай шы си пат та ғы жағ дай лар орын ал ған кез де суб ъект оның дағ ды лы іс-әре ке тін бұ за тын, жо ға ры ма за сыз дық ты ту ғы за тын екі жақ ты (ам би ва- лент ті) эмо циялық күй лер мен, се зім дер ді бұ зуы мүм кін. Мұн дай пси хи ка лық күй ді кү дік ті, ар-ұж да ны ал дын да азап ше гіп, іс те ген ісі үшін опық жеп жүр ген адам дар ба сы нан ке ші ре ді. Со ны мен қа тар осы сәт тер де оның жа за тар ту ал дын да ғы қор қы ны шы, жа- сал ған қыл мыс қа қа ты сы бар екен ді гі нің дә лел ден бе ге ні не орай жа уап кер ші лік тен қа шу үмі ті не ұла са ды. Эмо циялар қа ра пайым жә не күр де лі бо лып екі ге бө лі не ді. Қа ра пайым эмо циялар ға үрей, қор қу, қуа ныш, кө ңіл-күй, қай ғы жә не т.с. жа та ды, ал күр де лі эмо циялар – жан күй зе лі сі, то ры ғу, фруст ра ция, құ мар лық, т.б. жа та ды. Заң қыз мет кер ле рі нің тер геу жә не сот ба ры сын да жиі ес ке ре тін күй дің бі рі – аф фект (ҚР ҚК 98, 108-бап тар), «ке нет тен пай да бол ған күш ті жан тол қы ны сы» ұғы мы мен қа тар әдейі жа сал ған қыл мыс, «аф фект кү йін де» жә- бір ле ну ші нің ден сау лы ғы на ауыр не ме се ор та ша за лал кел тір ген қыл мыс үшін қыл мыс тық жа за өтеу ді қа рас ты ра тын құ қық тық нор ма ен гі зіл ген. Жан күй зе лі сі – қыс қа уа қыт қа со зы ла тын, бұрқ етіп сырт қа шы ға тын өте қа уіп ті қа лып. Бұл ме зет те адам не айт ып, не қой- ға нын, не іс те ге нін біл мейді. Оның бар лық әре ке ті өзін ашу ға же те ле ген, ыза лан дыр ған ны сан ға ба ғыт та ла ды, олар дың ай ғақ- та ры то лық жә не дә лел ді емес. Заң гер лер дің кә сі би ең бе гін де кө- ңіл бө ліп ес ке ре тін эмо ционал дық күй лер дің бі рі – фруст ра ция. Бұл – адам ның мі нез-құл қын да жан күй зе лі сін де кө рі ніс та ба тын пси хи ка лық күй. Адам өмі рі көп те ген шек теу лер мен тыйым дар- дан тұ ра ды, олар не бір ар ман, ті лек тер дің орын далуына ке дер гі жа сай ды. Кез кел ген адам мұн дай ұзақ қа со зыл ған ке дер гі лер ге шы дай ал май ды, шиеле ніс кен проб ле ма лар ды ше шу ге мұр ша сы жет кі лік сіз бол ған дық тан, не бір жа ғым сыз қыл мыс жа сауға бел буады (суи цид – өз-өзі не қол жұм сау). Адам ның ал ды на қой ған ма ңыз ды мақ сат та ры мен мүд де ле рі іс ке ас пауы – аг рес сия лық Заң психологиясы 48 мі нез-құлық тың пай да болуын да ғы не гіз гі се беп. Ша буыл ға (аг- рес сияға) қа ра ма-қар сы ке ле тін адам ға тән са быр лық («то ле- рант тық») қа сиет ті қа лып тас ты ру жөн. Шиеле ніс кен жағ даят тар фруст рат тар ды әр қи лы эмо циялық әре кет тер ге ба ғыт тап, жа ғым- сыз күй ге тү сі ре ді: аг рес сия, деп рес сия, қыз ба лық әре кет тер. Ст ресс (то ры ғу, тү ңі лу) дәр мен сіз де ну, ти тық та ну қа лып ты біл ді ре ді. Ст ресс – өте ауыр түр де гі пси хи ка лық қа лып. Оның кө- рі ні сі қа уіп-қа тер төн ген де, ма те ри ал дық жағ дай дың тө мен де уін- де, жа уап кер ші лік тің ма ңыз ды лы ғын да, қат ты те бі рен ген де, қо- рық қан да кө рі ніс бе ре ді. Мұн дай жағ дай адам ның кө ңіл-кү йіне өз ге ріс тер ен гі зіп, олар дың ес ту, кө ру, ой лау се кіл ді пси хи ка лық үдеріс те рі нің қыз ме ті на шар лайды не ме се мүл дем әре кет сіз дік ке алып ке ле ді. Эмо ционал ды күй ге қа тыс ты жа сал ған қыл мыс тар ға прак тик-пси хо лог тың пси хо ло гия лық тұр ғы да ғы қо ры тын ды сы не гіз гі қа жет құ жат тың бі рі бо лып са на ла ды. Сот психологиялық сараптама эмо ционал ды жағ дай лар ды анық тау ға ба ғыт тал ған. Үрей мен қор қу се зім де рі – бір-бі рі мен бай ла ны сып жа та тын пси хи ка лық қа лып. Жа ну ар лар дың қор қы ны шы – олар дың қор- ша ған сырт қы ор та дан ке ле тін зиян ды, қа уіп ті әсер лер ге қа тыс ты қор ға ну жа уап та ры. Адам да мұн дай се зім қор қы ныш қаупі бар ме зет те ға на пай да бо ла ды. Қор қу бел гі лі бір жағ дай лар да үрей ге ауысуы да, ауыс пауы да мүм кін. Егер де үрей қа уіп ті әсер не гі зін- де ал ды мен пай да бол са, қор қу осы әсер ден ке йін ға на бас та ла- ды. Не бір жағ дайда ор та лық се зім дер де орын ала ды. Мы са лы, өзін қор ғауда бел сен ді түр де гі әре кет жа сап, ба тыл дық бай қа тып, ша буыл дық әре кет ке ба ру дың нә ти же сін де жа уап қа да тар ты луы мүм кін. Атал мыш се зім дер адам ның сырт қы пі ші ні нен, бет-әл- пе ті нен, қи мыл-қоз ға лы сы нан, ым-иша ра сы нан ай қын бай қа ла- ды. Қат ты қо рық қан адам ның жү рек со ғы сы өз ге ріп, қан қы сы мы кө те рі ліп, суық тер ба сып не іс теп, не қой ға нын біл мей қа ла ды. Кө ңіл-күй – бір ша ма бә сең, бі рақ едәуір ұзақ уа қыт қа со зы ла тын, адам мі нез-құл қын да кө рі ніс бе ре тін эмо циялық жағ дай. Адам ның күш ті эмо циялық күй лер ді бас тан ке ші ре ті ні не оның жүй ке, эн док рин ді, жү рек-та мыр жүйеле рі нің қыз ме тін де гі әр түр лі өз ге ріс тер, бет-әл пет кө рі ні сі, сөй леуі, пси хо мо то ри ка сы 3. Заңгер мен психолог іс-әрекетіндегі психикалық үдерістердің, ... 49 дә лел бо ла ды. Көп жағ дайда бұл іш кі мү ше лер дің қыз ме ті не, жү- рек жиыры лу ла ры ның жиілі гі не, қан қы сы мы на, ты ныс алу ыр ға- ғы на, тер бө лі ну қар қын ды лы ғы на, т.б. ық пал ете тін ве ге та тив ті жүй ке жүйесі мен бай ла ныс ты. Тер геуші нің, про ку рор дың, қор- ғаушы ның әр түр лі қыл мыс тық, аза мат тық үдеріс ке қа ты су шы- лар мен тұл ғаара лық қа ты нас та рын да мы ту дың нә ти же лі лі гі не, олар мен пси хо ло гия лық бай ла ныс, өза ра тү сі ніс тік ор нат уын да эмо циялық күй лер үл кен рөл ат қа ра ды. Қыл мыс кер лер мен, қо ғам дық тәр тіп ті бұ зу шы лар мен үне мі жа ғым сыз қа рым-қа ты нас қыз мет кер лер де жай ға на бай қау сыз қал май, оның же ке тұл ға сы на әсе рін ти гі зе ді, ал кей бір жағ дай- лар да тіп тен кә сі би өз ге ру лер ге әке ліп со ға ды. Тұл ға ның кә сі би өз ге ру лер ге ұшы рауы де ге ні міз – бұл іс-әре кет мақ са ты мен ерек- ше шарт тар дың ық па лы нан туын да ған тұл ға ның пси хо ло гия лық өз ге руі нің жиын ты ғы. Мұн да ғы тұл ға ның өз ге руі жа ғым сыз жа- ғы нан бай қа ла ды, кә сі би «кү йіну бел гі сі не» айна ла ды. Жұ мыс ба ры сын да ма ман дар шар шайды, сон дық тан бұ лар да қа рым-қа- ты нас ке зін де ті тір ке ну ші лік туын дауы мүм кін. Құ зыр лы ор ган дар да, әсі ре се жа бық ме ке ме лер де қыз мет кер- лер де түр лі дағ да рыс тар, жан жал дар, кә сі би іс-әре кет те гі қа те- лік тер пай да бо лып, кә сі би да му да жа ғым сыз кө рі ніс тер ту ды руы мүм кін. Осын дай кә сі би іс-әре кет нә ти же сін де бір са рын ды ең- бек ке қа тыс ты адам дар да шар шау, қа жу, кә сі би дағ да рыс сияқ ты күй лер пай да бо ла ды. Бұл жағ дай ағ за ның фи зи оло гиялық шар- шау ке ше ні ре тін де тү сін ді рі ле ді. Ең бек қа жуы адам ның қа бі лет- ті лі гін тө мен де те ді жә не жұ мыс тың нә ти же сі не әсе рін ти гі зіп, әр- түр лі се беп сіз қақ ты ғыс тар ту ды ра ды. Мұн дай қа лып-күй ерік сіз пай да бо ла ды жә не ол ағ за ның қор ға ныс функ циясы ре тін де реңк бе ре ді. Пси хо ло гия ғы лы мын да қа жу дың бір не ше түр ле рі бар. Фи зи ка лық қа жу ке зін де бұл шық ет тің шы дам ды лы ғы мен кү ші тө мен дейді, қоз ға лыс тың дәл ді гі на шар лайды; ақыл-ой қа жуы ке- зін де ба қы лам паз дық пен ес на шар лайды. Ал эмо ционал ды-уәж- де ме лік қа жу ке зін де уәж де ме лік жә не эмо ционал ды тұ рақ сыз- дық пай да бо ла ды. Ұзақ уа қыт қа со зыл ған қа жу күйі – ше ка ра лық күй, ол ті тір кен дір гіш тік пен ере жү ре ді, нә ти же сін де жұ мыс қа Заң психологиясы 50 де ген қы зы ғу шы лық тө мен дейді. Осы ке зең де тұл ға да жа ғым- сыз өз ге ріс тер: эпи зод тық қақ ты ғыс, ті тір кен дір гіш тік, әл сіз дік, эмо ционал ды ор нық сыз дық, тұ рақ сыз дық, аг рес сив ті лік, то ры ғу- шы лық сияқ ты тұ рақ ты қа сиет тер пай да бо луы ық ти мал. Осы- ның ал дын алып, бол дыр мау үшін ең бек пен де ма лыс тың ал ма су тәр ті бін қа да ға лау қа жет. Бір са рын ды өмір, осы ған бай ла ныс ты жа ғым сыз күй лер ко ло ния қыз мет кер ле рі не тән. Бұл күй сырт- қы әлем мен бай ла ныс шек теу лі бол ған дық тан пай да бо луы ық ти- мал. Бұл жағ дай дың нә ти же сін де ас те ния, яғ ни жүй ке жүйесі нің то зуы, ті тір кен дір гіш тік, то ры ғу шы лық, гал лю ци на ция сияқ ты пси хи ка лық күй лер орын ала ды. Мұн дай күй ді же ңу үшін пси хо- ло гия лық-пе да го ги ка лық тұр ғы да әр түр лі тә сіл дер ұсы ны ла ды: қыз мет кер лер ге жұ мыс мақ са тын тү сі ну ге жағ дай жа сау, ең бек- тің ма ғы на лық жә не маз мұн дық жақ та ры на кө ңіл бө лу, ауто ген- дік жат ты ғу лар мен ойын дар ұйым дас ты ру, т.с.с. Адам ның уәж де ме сі мен эмо циясы қо сым ша опе ра ционал ды қы сым жә не эмо ционал ды қы сым ға алып ке луі мүм кін. Опе ра- ционал ды қы сым – іс-әре кет үдерісі не адам ның бейтарап тық жағ- дайы, ол іс-әре кет тің орын далуына әсе рін ти гі зе ді, ал эмо ционал- ды қы сым ның бел гі ле рі қоз ға лыс үйле сім ді лі гі нің бұ зылуын ан бай қа ла ды. Н.Н. Пу хо вс кий ең бе гін де гі іс-әре кет не гі зін де пай да бол ған пси хи ка лық қы сым ның бір не ше түр ле рін көр се ту ге бо ла ды, олар: 1) пер цеп тив ті (ақ па рат ты қа был дау жағ да йын да туа тын қиын шы лық тар); 2) ин тел лек ту ал ды (дағ да рыс тық жағ дай дан шы ға ал мау); 3) эмо ционал ды (іс-әре кет ті бұ за тын эмо цияның пай да бо луы); 4) уәж де ме лік ( қа уіп пен тәуе кел дік тен бас тар ту). Адам ның ең бе гін де гі ке ле сі жа ғым сыз фак тор – кә сі би дағ- да рыс. Кә сі би дағ да рыс жо ға ры кә сі би қыз мет кер де бай қа ла ды. Кә сі би дағ да рыс ке зін де кә сі би өзін дік ба ға лауы ның тө мен деуі, қор ға ныс уәж де рі нің кү шеюі бай қа ла ды. Егер де адам дағ да рыс- тар мен кү ре се ал ма са, он да тұл ға лық өз ге ру пай да бо луы мүм кін. Тұл ға да өз ге ру кө рі ніс те рі нің бі рі – кә сі би эти ка лық қа те лік тер. 3. Заңгер мен психолог іс-әрекетіндегі психикалық үдерістердің, ... 51 Ең бек іс-әре ке ті нің нә ти же лі болуына, іс-әре ке ті нің сәт ті орын- далуына кә сі би қы зы ғу шы лық ма ңыз ды рөл ат қа ра ды. Қа зір гі тө тен ше жағ дай лар да (та би ғи, эко ло гиялық апат тар, со ғыс әре кет те рі, қа ру лы ша буыл дар, лаң кес тік әре кет тер ке зін- де, улан ды ру шы зат тар қол да ну нә ти же сін де жә не т.с.с. көп те ген адам дар дың өлім құ шуы) пси хи ка ның жа ра қат тан ке йін гі бұ зы- лыс та ры, оқи ға ның әсе рі нен суб ъек ті нің бас тан ке шір ген эмо- циялық тү ңі лу лік тің жа ғым сыз пси хо ло гия лық сал дар ла ры ерек- ше ма ңыз ды мән ге ие бо лып отыр. Ұзақ уа қыт қа со зыл ған жа ғым сыз эмо циялық күй лер, дист- рес ке, фруст ра цияға, аф фект қал пы на әке луі мүм кін. Атал мыш пси хи ка лық күй лер ді заң гер лер дұ рыс ажы ра та бі ліп, қыз мет ба- ры сын да олар ды ес кер ген де рі қа жет. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|