Н. Б. Жиен баева Ақа­жа­но­ва А. Т

­
КРИ­МИ­НАЛ­ДЫ­
ПСИ­ХО­ЛО­ГИЯ
Кри ми нал ды пси хо ло гия қыл мыс кер тұл ға ның ерек-
ше лік те рін, қыл мыс тық мі нез-құлық тың уәж де ме сін (мо-
ти він), ұйым дас ты рыл ған топ тың пси хо ло гия сын зерт теп, 
же ке ле ген жә не топ тық іс-әре кет тің ал дын алу да пси хо-
ло гия лық нұс қау лар ды құ рас ты рып ұсы на ды. Со ны мен 
қа тар адам дар ды қыл мыс тық мі нез-құлық қа итер ме лейт ін 
іш кі же ке лік бейім ді лі гін зерт тей ді. Адам ның, оның ішін-
де қыл мыс тық мі нез-құлық тың пси хо ло гиясы на те рең 
үңіл мей, пси хо ло гия лық ме ха ни зм де рін жә не әлеу мет тік-
пси хо ло гия лық құ бы лыс тар мен үде ріс тер дің уә жін біл-
мей қан дай да бір мі нез-құлық ты тү сі ну ге бол майды. Кө-
бі не жиі туын дайт ын сұ рақ тар дың бі рі: не лік тен осы адам 
осын дай қыл мыс қа бар ды? Бұл сұ рақ қа жа уап бе ру үшін 
қыл мыс қа итер ме леуге се беп бол ған тұл ға қа сиет те рі нің 
жүйе сін ай қын дап ал ған жөн. 
4.1.­Қыл­мыс­жә­не­қыл­мыс­құ­ра­мы
­
Қыл мыс пен қыл мыс құ ра мы өза ра ты ғыз бай ла ныс ты. 
Олар дың өза ра маз мұ ны да, ба ғы ты да әр түр лі. Қыл мыс 
де ге ні міз − адам ның әлеу мет тік құ қы лық, қо ғам ға қа уіп ті 
жә не құ қық қа қай шы бел гі ле рі нің жиын ты ғы нан туа тын 
4
57

Заң психологиясы
58
ерек ше іс-әре кет. Қыл мыс тың жал пы тү сі ні гі ол бар лық қыл мыс-
тар ға тән, оның бел гі ле рі Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы Қыл мыс тық 
ко дек сін де көр се тіл ген же ке қыл мыс тар тү рін де нақ ты ла нып, өзі-
нің дам уын та ба ды.
Қо ғам ға қа уіп ті лік − қыл мыс құ ра мы емес, қыл мыс тың бел-
гі сі. Қыл мыс тық құ қық теориясы әр бір қыл мыс та бо ла тын төрт 
түр лі мін дет ті эле ме нт тер ді: қыл мыс тың объек ті сін, қыл мыс тың 
объек тив тік жә не суб ъек тив тік жақ та рын, суб ъек ті сін атап көр се-
те ді. Осы эле ме нт тер дің әр қай сы сы қыл мыс тың құ рам дас бө лі-
гі бо лып та бы ла ды, сон дық тан да осы эле ме нт тер дің бі реуі жоқ 
бол са, қыл мыс құ ра мы ның мүл де жә не қыл мыс тық жа уап ты лық-
қа не гіз дің де жоқ екен ді гін көр се те ді.
Қыл мыс тың объек ті сі заң қор ғайт ын қо ғам дық қа ты нас тар, 
қыл мыс тық қия нат тың не ге ба ғыт тал ға нын, оның қан дай зиян 
кел тір ге нін не ме се кел ті ру ге ны са на ал ға нын бай қа та ды. Қо ғам-
дық қа ты нас тар де ге ні міз − адам дар дың бел гі лі бір әлеу мет тік қа-
же ті лік ке бай ла ныс ты мі нез-құлық та ры, іс-әре кет те рі мен олар-
дың өза ра бай ла ныс та ры кө рі ніс те рі нің жиын ты ғы. Әр бір іс тел-
ген қыл мыс бел гі лі бір жағ дай лар да қо ғам дық қа ты нас тар ға зиян 
кел ті ре ді не ме се зиян кел ті ру қау пін ту ғы за ды. Оған қо ғам дық 
қа ты нас та ры ның суб ъекі ле рі жа та ды: мем ле кет, адам дар, ұйым 
жә не т.б. ма те ри ал дық зат тар, игі лік тер.
Қыл мыс тың объек тив тік жа ғы деп қыл мыс қа бар ған адам-
ның мі нез-құл қы ның сырт қы кө рі ні сін айтамыз. Кез кел ген қо-
ғам ға қа уіп ті іс-әре кет бел гі лі бір тә сіл мен, кей бір кез де нақ ты 
құ рал дар мен қа ру-жа рақ тар қол да ну ар қы лы жү зе ге асы ры ла-
ды. Қыл мыс тың объек тив ті жа ғы: қо ғам ға қа уіп ті іс-әре кет (әре-
кет не ме се әре кет сіз дік), қыл мыс тың іс тел ген ор ны мен уақы ты, 
қыл мыс жа саудың тә сі лі, қыл мыс тың жа са лу жағ дайы, қыл мыс 
іс те лу де гі нақ ты құ рал дар мен қа ру-жа рақ тар. Мы са лы, кі сі өл ті-
ру де бір не ше тә сіл қол да ны луы мүм кін: пы шақ не ме се мыл тық, 
адам ды улау, тұн шық ты ру, ав то кө лі гін ай дап ке ту, т.б.
Қыл мыс тың суб ъек ті сі ол қо ғам ға қа уіп ті іс-әре кет жа са ған 
жә не заң ға сәй кес қыл мыс тық жа уап ты лық ты кө те ру ге қа бі лет ті 
адам бо лып та бы ла ды. 

4. Криминалды психология
59
Қо ғам ға қа уіп ті іс-әре кет үшін қыл мыс тық жа уап ты лық қа тек 
ті рі адам – аза мат қа на тар ты ла ды. Мы са лы, жа ну ар лар, та би ғат 
күш те рі зиян кел тір ге ні үшін қыл мыс тық жа уап қа тар тыл май ды, 
сон дық тан қыл мыс суб ъек ті сі не жат пайды. Қо ғам ға адам ның қа-
уіп ті қыл мыс жа са ған ке зін де ол өзі нің іс-әре ке ті не есеп бе ре ал ма-
са, яғ ни пси хи ка сы бұ зыл ған күй де қыл мыс жа са са, он да ол адам-
ның кі нә сін екі ны сан да: қа­са­қа­на­лық­пен абай­сыз­дық­деп ба ға-
лауға бо ла ды. Қыл мыс суб ъек ті сі нің бел гі ле рі: қыл мыс тың субъек-
тив тік жа ғы – бұл адам ның пси хи ка лық іс-әре ке ті нің қыл мыс 
іс теуге ті ке лей бай ла ны сы жо ғы ның кө рі ні сі. Объек тив тік жақ қа 
қа ра ған да суб ъек тив тік жақ қыл мыс тың іш кі мә нін, маз мұ нын біл-
ді ре ді. Қыл мыс тың объек тив тік жә не суб ъек тив тік жақ та ры ның 
бел гі ле рі өза ра ты ғыз бай ла ныс ты, бел гі лі бір бір лік те бо ла ды.
Қыл мыс тың суб ъек тив тік жа ғы ның бел гі ле рі: кі нә (қа са қа на-
лық, абай сыз дық), қыл мыс тық ниет, мақ сат. Осы бел гі лер дің 
жиын ты ғы қо ғам ға қа уіп ті іс-әре кет жа са ған аза мат тың жан дү-
ниесін де орын ал ған іш кі пси хи ка лық өз ге ріс тер ді, оның са на сы 
мен ерік кү ші нің өза ра бай ла ны сын ай қын бей не леп бе ре ді. 
Атал мыш бел гі лер дің қыс қа ша си пат та ма сы на тоқ тал сақ, 
адам ның қа са қа на лық пен не ме се абай сыз да (ҚР ҚК 19-бап) қо-
ғам ға қа уіп ті зиян ды іс-әре ке ті мен зар дап кел тір ген кі нә сі нің дә-
лел де ніп, қыл мыс қа тар ты луы. Қыл мыс тық ниет деп бел гі лі бір 
қа жет ті лік тер мен мүд де лер дің іш тей түрт кі болуына бай ла ныс-
ты адам ның со лар ды бас шы лық қа ала оты рып, са на лы түр де қыл-
мыс іс теуге бел бу уын айтады. Қыл мыс тық мақ сат –адам ның 
қыл мыс тық жа сау ар қы лы бо ла шақ та бел гі лі бір нә ти же ге же туі. 
ниет пен мақ сат − өза ра ты ғыз бай ла ныс ты ұғым. Адам мақ са ты-
ның қа лып та суы ниет ке бай ла ныс ты бол са, ал мақ сат пай да бол-
ған ниет тің қан дай әдіс пен, ниет пен жү зе ге асы ры ла ты нын анық-
тайды, олар ерік ті лік үдерісі әр түр лі жа ғын си пат тайды.

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: